Debati i guximshëm i Kadaresë me Ramiz Alinë: Drejtësia të vihet në vend
Diskutimi i shkrimtarit të njohur në mbledhjen e Ramiz Alisë me intelektualët, në gusht 1990. Kritikat për trajtimin e problemeve dhe mungesa e ndjeshmërisë njerëzore: “Kemi bërë vërtetë luftë kundër asaj që quhet mëshirë kristiane, por kemi harruar që këto ndjenja janë ndjenja njerëzore që janë mbi fe”. Ja debati:
Ramiz Alia:
E para njëherë, fenomene të tilla që thua ti ka, se luan as topi edhe që duhet partia e shteti dhe të gjithë, që të luftojmë kundër tyre, korrupsionit, po e quaj shqip, medoemos. Për sa i përket çështjes që u liruan nga burgu apo jo vjedhësit, unë desha vetëm të sqaroj një gjë, që këto amnistitë që kemi bërë, janë përjashtuar nga amnistia vjedhësit. Tani ti ngrite problemin e moshës, edhe të pushkatimit. Unë për veten time, si kryetar i Presidiumit, pothuajse në çdo mbledhje kur na vijnë propozime për falje, për këto që janë dënuar me vdekje, unë jam shumë pro këtyre faljeve. Unë nuk jam për dënimin me vdekje. Dënimi me vdekje është një gjë shumë e rëndë. Të dënosh tjetrin me pushkatim është shumë, shumë e rëndë. Tek ne mos harrojmë, as origjinën tonë edhe si të thuash edhe zakonet tona, hakmarrja ekziston një çikë. Më shkruante një nënë një ditë, një letër: Shoku Ramiz, si është e mundur që unë e shoh atë vrasësin e djalit tim, që është gjallë, edhe pse u fal ky? U detyrova t’i shkruaj, t’i bëj një letër të shkurtër. Edhe mbylla kështu letrën: A do të ndjeje kënaqësi ti të shihje një nënë tjetër të qante si ti? Pati mirësinë të më thotë dhe të më përgjigjet: Faleminderit shumë. Unë mendoj që jo pak njerëz, që dënohen me vdekje, kupton, nuk e zgjidh ai problemin dhe unë besoj që je dakord edhe ti. Tani të vijmë edhe tek 60v-jeçarët. Ne morëm vendim, në atë amnisti që t’i lirojmë. Tani 60 vjeç në burg janë të vërtetë. Unë jam dakord me ty që ka koinçiduar ndonjë nga këto hajdutët me çizme kur i thonë, kur thonë që paskan përfituar nga ajo?! Mundet, mundet. Por, domethënë, të mbash në burg këto 60 vjeçar e këto… Unë nuk e diskutoj, se di, nuk e diskutoj kështu, por ne e morëm në këtë kuptim, më tepër nisur nga një koncepti humanitar, ndoshta duhet parë kokërr për kokërr. Për sa i përket anës së vjedhjeve, kupton, në mos gaboj, nuk e di, mundet s’e kam të saktë. Por, më duket se çdo vit nja 2 mijë deri në 2 mijë e 500 vetë futen në burg për vjedhje. Domethënë edhe masa e dënimit për këta nuk është e vogël. Është madje si me kuota ai Kodi Penal, sipas rëndësisë së fajit. Po ke bërë 5 mijë lekë, dënohesh 10 vjet, po ke bërë 15 mijë lekë dënohesh 20 vjet, e kështu me radhë. Por, si ide jam që luftë kundër korrupsionit duhet dhe duhet një luftë e madhe. Shiko, tani edhe një gjë do t’ju lutesha, do të caktojmë një kohë që ta mbyllim.
Ismail Kadare:
Eshtë një gjë absolute, që inteligjenca shqiptare është për lirinë dhe pavarësinë e vendit pa asnjë diskutim dhe për këtë shtet që ekziston dhe është për stabilitetin e tij që të vazhdojë gjithmonë. Megjithatë duhet pranuar se ka njerëz në Shqipëri që mendojnë të kundërtën e saj. Mendojnë nga padija disa, por gjithashtu kjo shtresë njerëzish që e mendojnë këtë nga padija ose nga dashakeqësia e lindur, ka një skenar të vjetër që për inteligjencën dyshohet shumë lehtë, goditet shumë lehtë inteligjenca. Zakonisht ku ta gjejmë, e gjejmë tek inteligjenca. Është e vjetër kjo, shekullore. Por, besoj se historia e vendit tonë e ka treguar, të parët të paktën dhe aq më tepër këto 50 vjet, sa e interesuar është inteligjenca shqiptare, sa ajo e ka lidhur veten me këtë strukturë shoqërore dhe me këtë komb dhe nuk ka ku të mbështet në asnjë bazë tjetër. Dhe në qoftë se ajo kërkon ndryshim gjërash, evoluim, zhvillim i kërkon vetëm në emër të saj dhe të asgjëje tjetër. Tani, tek ne ka disa herë gjëra çorientuese që shkaktojnë më duket mua dhe një nga këto që ndodhën kohët e fundit, një cilësim që mund t’i bëhet fjalës, se sa këtij çorientimi. Çorientim në shtresa të ndryshme të popullsisë. Çorientimi është qoftë nga influencat, nga dëgjimi i radiove të huaja, nga thashethemet, por qoftë edhe nga kuadrot tona nga brenda. Të folurit kontradiktor dhe pa përgjegjësi, më duket mua, ka shkaktuar shpeshherë, i ka ushqyer këto luftëra thashethemesh që kanë qarkulluar në gjithë vendin. Të folurit pa përgjegjësi bëhet për disa arsye, por një pjesë e kuadrove i bëjnë për t’u dukur ultrarevolucionar dhe kanë shkaktuar mendoj dëme të mëdha. Me disa biseduam edhe në pushim lidhur me Peres de Kuelarin. Mendoj unë filloi një proces mosbesimi ose u ushqye procesi i mosbesimit te masat që po merrte, masat demokratike, pikërisht mbi të folurin pa përgjegjësi që bën shumë kuadro kundër Peres de Kuelarit. Pa asnjë testim nga Shqipëria. Si të thuash ishte hapi i parë, por që ishte për mua fatal. Për të mbjellë kudo, domethënë, për të shpërndarë ca e kanë bërë me qëllim, ca pa qëllim, ca nga injoranca, ca nga për t’u dalluar nuk e di pse. Ama kjo ndodhi .
Ramiz Alia:
A është kaq e saktë kjo që për Peres qenka folur kudo kundra? E kanë dëgjuar të gjithë njerëzit?
Ismail Kadare:
Të gjithë auditorët e kanë dëgjuar.
Ramiz Alia:
Është folur gjetiu?
Ismail Kadare:
Është biseduar në tërë Shqipërinë.
Ramiz Alia:
Nuk e di, mbase.
Ismail Kadare:
Tamam në procesin e demokratizimit të këtij debati, të pluralizmit, të mendimit, të kemi mendime të ndryshme ndaj të njëjtit qëllim, për shembull, të thirret gazeta “Drita” dhe i thuhet këtë debat do ta mbyllësh, para tre apo katër ditësh. Me urdhër. Debat për mesjetën e letërsisë shqiptare.
Ramiz Alia:
Unë nuk jam për të mbyllur debatin. Por, domethënë, ai lloj debati nuk është debat.
Ismail Kadare:
Tjetër punë.
Ramiz Alia:
Tjetër problem.
Ismail Kadare:
Duhet sqaruar.
Ramiz Alia:
Se gazeta “Drita” bënte thirrje që të vazhdojë debati. Madje bënte thirrje që të dëgjojmë dhe kosovarët çfarë thonë për këtë çështje. Sepse e kërkonte këtë nga kosovarët nuk e di. Po të kemi parasysh se aty janë të tërë. Është gabim, sepse nuk kemi ne pse të pyesim. Jo, jo. Nejse mos i hyjmë atij muhabeti se është i largët.
Ismail Kadare:
Mendoj se çdo popull, sidomos populli shqiptar, është shumë i ndjeshëm ndaj ndjenjës së drejtësisë, kur vendoset drejtësia në vend. Një nga themelet e stabilitetit të vendeve ka qenë gjithmonë që kush forcë drejtuese ka marrë namin më të drejtë ose pa të drejtë që e ka vendosur drejtësinë. Kjo ka qenë gjithmonë e njohur nga historia, që ky hyri si respektues i ligjeve, ky që nuk i respektoi ligjet, ky i morri nëpër këmbë, ky s’i mori. Domethënë edhe populli jonë e ka shumë të theksuar këtë ndjenjën e drejtësisë. Prandaj ajo që kërkohet nuk është as për hakmarrje, as për meskinitet, që kërkohen disa përgjegjës për punë edhe pse nuk janë përfshirë direkt, por të marrin dënim, sepse kjo krijon një kënaqësi të madhe në popull, krijon një siguri, krijon një qetësim shpirtëror. Kurse e kundërta krijon një acarim shumë të madh. Prandaj hezitimi disa herë i solidaritetit, disa janë në rrethe ku kryhen këto padrejtësi. Për shembull, unë kalova një ditë, ju e përmendet atë drejtorinë e policisë që ishte shkarkuar nga puna, e kishin hequr nga puna, e pashë në rrugë prapa “Dajti”-t, e përqafonin njerëz në mënyrë agresive, në mënyrë të shëmtuar dhe ai i veshur me rroba civile ngjante ndryshe dhe ishte rrethuar nga ishkolegë a kolegë të tij për t’i treguar një lloj mbështetje. Këtë unë e quaj një lloj mbështetje kriminale, në qoftë se ai është hequr për një gjë të shëmtuar, ka kapërcyer ato kompetencat e policisë, ka qëlluar me armë, ka plagosur apo ka vrarë. Këta njerëz hiqen akoma se janë militantë, me ç’të drejtë? Se kjo gjë rrezaton kudo pastaj. Prandaj mendoj unë kjo nuk është aspak një ndjenjë meskine, sepse populli nuk u gënjekërka fare. Di vetëm që filani ka shtënë, filani ka dhënë urdhër të keq, filani është i dalluar për egërsi, ai kënaqet dhe di që filani u shkarkua për këtë gjë. Dhe mendoj unë që diçka në shtyp nga kjo, një pjesë e këtyre rasteve duhet të dalë, sepse ndihmon dhe nuk sjellë asnjë të keqe. Mendoj se në vendin tonë është krijuar një, një … domethënë trajtimi me realizëm i asaj që përmenda vetëm ndihmon në stabilitetin e njerëzve. Aq sa të gjykohet. Nuk jam për lajme sensacionale, as për të shuar kuriozitetin e sëmurë të njerëzve, por ama një minimum realist dhe solid i informacionit patjetër që duhet të jetë. Nuk mund televizioni të shtojë folklorin sa herë që ka ngjarje delikate. Për mua unë e quaj këtë gjë një zgjidhje qesharake. Shton këngët popullore se kujton që po rrit edukimin e njerëzve. Mendoj që në Shqipëri duhet marrë shtypi dhe të gjithë ne, ka një egërsim të madh, të dyanshëm. Nga një numër i pafund njerëzish që përplasen dhe rrezatojnë ndjenja jo njerëzore me njëritjetrin dhe pastaj kalon tek tjetra. Ky rrezatim domethënë, mijëra njerëz vërtiten tek ne me lutje, me gjëra absolutisht nuk duhet të harxhojë kaq shumë kohë. Ka një mungesë moskuptimi nga nëpunësit. Kjo mungesë moskuptimi kalon disa herë tek ata njerëz që ankohen. Si të thuash, një mungesë ndjenje njerëzore shumë të madhe, me të cilën shtypi jonë, organizatat e partisë, shoqëria jonë nuk merret më për të ecur përpara. Ne kemi bërë vërtetë luftë kundër asaj që quhet mëshirë kristiane, por kemi harruar që këto ndjenja janë ndjenja njerëzore që janë mbi fe. Ka një mëshirë njerëzore që është gjithashtu një kategori humane njerëzimi. Ka një kërkim ndjese, një pardon. Të gjitha këto janë përjashtuar nga jeta jonë. I kemi përjashtuar dhe nuk i kultivojmë. Nuk është vetëm mëshira, nuk është vetëm kristiane, është një nga ndjenjat më të mëdha të njerëzimit. Të të vijë keq për tjetrin kur vuan dhe t’ia zgjidhesh atë që ka, sepse nuk ka vetëm kategori objektive në jetë, ka dhe kategori njerëzore. Unë kam njohur, më ka qëlluar rasti, zyrtar, që nuk i vjen fare keq, madje kanë kënaqësi që e shohin të vuaj tjetri, qeshin kur i thua: “He mo ai sakat, punë e madhe, 8 muaj ka që rri në rrugë”. U ankuam një herë ne bashkë me Leka Shkurtin, për një familje që vazhdon akoma të … ka që nga vjeshta e vitit të kaluar vazhdon edhe tani, ka kaluar gjithë dimrin në rrugë, me plasmas: Po i dhamë një herë, e bëri naze për shtëpi. Si mund të lësh pa shtëpi një familje, me grua, me fëmijë. Të rrijë në rrugë dhe as nuk ndiejnë keqardhje fare, por reagojnë duke qeshur: Ka të drejtë ka, por do t’ja zgjidhim. Ky ishte një nga shembujt e panumërt që janë në jetën e përditshme njerëzore dhe këta njerëz vërtiten zyrë më zyrë, qytet më qytet, unë i shoh që flenë nëpër lulishte, asnjërit nuk i vjen keq. Të shtrirë atje barkas me dhjetëra natën se nuk kanë ku venë, aty para shtëpisë sime, nuk i pranojnë hotelet, me fëmijë, flenë burri, gruaja dhe 3 fëmijë. Unë nuk e di Komiteti Ekzekutiv i ka parë, por duhet t’i ketë parë. Policia i ka parë, nuk mendojnë ndonjëherë se ku do të venë këta njerëz, janë shqiptarë, janë qytetarë të këtij vendi, i shikojnë me mijëra që kalojnë aty edhe thonë: Mër po ç’është kjo?! Por asnjë nuk i ndihmon, nuk hyn ndonjë ligj apo ndonjë Komitet, apo ndonjë shkresë, nuk hynë këta njerëz. A mund të ketë marxhinar kaq shumë në shoqërinë tonë?! Prandaj them unë që shtypi jonë do të trajtojë probleme sociale, kupton ti. Mund të gjejë, ka me mijëra të papunë, jo me sensacione, por t’i trajtojë, por ka mënyra për t’i trajtuar. Mendoj se një perspektivë e pret populli jonë. Unë kam gjithmonë besim se populli jonë, pavarësisht nga ajo natyrë dinamikë që quhet dhe nervoze disa herë, në thelbin e tij është i duruar. Nuk ka popull shqiptar pa durim të sëmurë, nuk besoj se ka. Unë mendoj se vetëm duhet gjendur gjuha, marrëveshja, dialogu i mirë me të, është populli, duhet të ketë mirëkuptim të madh me shtetin. Unë kam këtë besim
të patundur, e kam pasur dhe do ta kem në gjenetikë të gjerë. Prandaj nëse krijohen të tilla eksese dhe padurime, krijohen nga një mosfunksionim i mirë, nga rrethana të tjera që u analizuan dhe u fol këtu, por edhe nga një mosfunksionim i mirë i administratës me të. Unë mendoj se janë shumë probleme që duken shumë gogol, që janë tepër të kapërcyeshme. Unë mendoj që në propagandën tonë duhet t’i japim perspektivë të ekonomisë. Të themi gjëra rozë kot, të japim gënjeshtra kot, por ama ajo që do të bëhet, nuk ka pse kështu… Ta themi që përpara edhe nëse do të bëhet pas pesë vjetësh, ta dijë ai që edhe kjo naftë do të dali pas pesë vjetësh, kjo rrugë do të ndërtohet pas pesë vjetësh. Sepse në fillim sapo ai të shikojë buldozerët e parë, ajo do të krijojë ndjenjë gëzimi tek njerëzit dhe ai e ndjen mirëqenien që atje, kur e shikon që kalon makina, po e rindërton ndërkaq, që filloi. Po kështu pa thënë asgjë, duke i mbajtur gjysma nëpër zyra, nuk dihet se çfarë do të ndodhi, se çfarë ashtu… Me realizëm, shtëpitë do rriten kaq, mirëqenie do të rritet kaq, për dy vjet nuk do të rritet asgjë se nuk ka mundësi, por ama mund të ketë. Pasi perspektiva është një fuqi reale, materiale, perspektiva shpresa janë gjëra reale, nuk janë ëndërrime si të thuash. Që nga momenti që vepron me afat, ajo fillon të veprojë në ndërgjegjen e njeriut. Ajo thotë që e dua pasnesër kur e ka të turbullt se çfarë do të ndodhi. E shikojmë dhe dëgjojmë se çfarë po bëhen, mundësia, kontrata, ato që mbyllen të reklamohen se janë gëzim i madh, nëse do të bëhen, hotel, rrugë, plazh. Të gjitha këto duhet të dihen, nuk ka asgjë të keqe. Me të vërtetë njëra e ka afatin tre vjet, por njëra e ka afatin 3 muaj, njëra e ka katër muaj dhe ai e di që kjo vjen përpara dhe kjo vjen më pas, krijohet një vizion i qartë i jetës. Gjithashtu mendoj që konkretisht meqë është përpara ligji i zgjedhjeve, mendoj që është një nga ligjet e rëndësishme që do të luajë rol. Unë nuk jam specialist dhe nuk jam marrë ndonjëherë me këtë gjë, por e them si parim si të thuash. Suksesi i këtij ligji, konceptimi i tij sa më i mirë, sa më i thellë, sa më i drejtë, do të lozë një rol shumë të madh bashkë me këtë të perspektivës ekonomike.
