Homazh Sallakut në 80 vjetorin e tij të lindjes

Pëllumb Kulla

Në vitin 1997, në një moshë të madhe, vdiq në Moskë komiku i njohur Jurij Nikulin dhe Nju Jork Tajmsi i pat kushtuar kësaj ngjarje dy faqe të tëra gazete me shënime biografike dhe fotografi.

Mediat ruse, kuptohet me vdekjen e tij u morën ditë me radhë.

Në reportazhin e të dërguarit të posaçëm të Nju Jork Tajmsit, thuhej se Nikulini ishte një komik mjaft popullor, humorin e të cilit popujt e Bashkimit Sovjetik ishin mësuar ta kishin si bukë të përditëshme gjatë gjithë periudhës së rëndë komuniste dhe për këtë aktori gëzonte një famë të jashtzakonëshme. Ai tregonte anekdota të hidhura që Brezhnjevi me shokë nuk i gëlltisnin dot dhe Tajmsi rikujtonte një tufë nga ato, ndër të cilat unë zgjodha një frazë të tij, thënë pikërisht gjatë ndrydhjes brezhnjeviane:

“ Ne kemi komunistë të ndershëm që i paguajnë kuotizacionet partisë, jo vetëm nga përqindjet e rrogës, por edhe nga përqindjet e rushfeteve që marrin! Të tillë i do komunistët partia jonë!”

Shikoja arkivolin e komikut që pas erës së re në Rusi mbante postin e drejtorit të Cirkut të Moskës. Ia kishin vendosur atë mbi një shtrat topi dhe ai shoqërohej nga ushtarakë me uniformat e paradës. Prapa topit, në krye të kortezhit çapitej Presidenti rus Boris Jelcin dhe pas tij një turmë e madhe pafund, dyqind, treqindmijë a ndofta më shumë njerëz që qanin me dhimbje ndarjen nga komiku i dashur. Një bllok me tri foto paraqiste grupe vajtuesish me fytyra të përlotura që shpinin drejt varrezave atë njeri, me të cilin lidheshin gëzimet e një epoke të tërë. Rusë të thjeshtë i patën treguar gazetarit amerikan, se artisti ishte e vetmja pikë takimi e vazhdueshme që miliona banorë të kontinentit sovjetik mbanin me misionin shoqëror të artit në një vend ku mediat ishin të superkontrolluara dhe kur gjinitë e tjera të artit në mos kufizoheshin duke shfaqur thjesht art të pastër si muzika e baleti, vuanin pezullime të bujshme siç ndodhte tepër rrallë me poezinë, narrativën dhe filmin.

Rusë të ndryshëm që pyeta më pas në Nju Jork, më bindën më shumë për paralelin që mund të hiqej midis artistit tonë dhe Nikulinit. Këta lloj artistë të gjithanshëm ishin bij të një periudhe historike të trazuar, të cilën ata e jetuan si qytetarë të thjeshtë të vendeve me jetë të vështirë, si artistë të klasit të parë që punuan e rrezikuan shumë, si antarë të asaj partie që, ironikisht, ishte vetë farkëtarja e dhunës e shtypjes dhe e gjithë pasojave që vinin pas.

Të udhëhequr nga ideale demokratike e të vetëdijshëm për rolin e bukur që u takonte edhe jashtë dritave të skenës, këta artistë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur nga sa e nxjerrin llogaritë e të gjithë treguesave të kohës.

Theksoj afërsinë e të dyve, pasi shumë të ngjashme ishin kushtet, miqtë dhe armiqtë e tyre. Edhe valët artistike që u dhanë jetë dhe i mbajtën mbi kreshtat e veta, ishin të njëjta. Ata ishin artistë të një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtarë, kllounë, aktorë të komedisë së shkurtër dinamike që është më afër popullit të shtresuar poshtë. Lloji i veçantë i këtyre komikëve ngjan me një specie që tani jep shënja se po shuhet, ashtu siç janë shuar dinosaurët. Tani kolegët e tyre 40- 50 vjet më të rinj as që kanë ndërmend të kacavirren litarëve të arenave dhe bile as që duan të vënë fijen më të vogël të pudrës në fytyrën e tyre. Shumica e këtyre tani ngrihen nga tryezat e restoranteve, marrin në dorë një mikrofon dhe jo pa hir dhe elegancë, nisin e trajtojnë lajmet e kronikave duke ngacmuar modën, personat më publikë të kohës, presidentët, kryeministrat e shefat e policive sekrete duke mos e vënë fare në dyshim se pas mbarimit të shfaqjes, do të arrijnë shëndoshë e mirë në shtratin e tyre të përnatshëm. Shumë prej këtyre nënëqeshin me ironi kur i hedhin një sy repertorit zyrtar të dinosaurëve tanë, duke mos e vrarë mendjen se si jetuan edhe, sidomos, si mbijetuan.

Përse vallë diktatura, në vend që këta lloj artistësh t’i godiste, i ruajti i afroi dhe u përpoq t’ua shuante shkëndijat kryengritëse, duke i bërë antarë të partisë e duke i graduar në strukturat administrative të vendeve ku punonin?

Rritja e popullaritetit u solli atyre vetvetiu më shumë imunitet, paçka se imuniteti nën diktaturë nuk ka patur kurrë vlera plotësisht të qëndrueshme. Kështu që digën e parë mbrojtëse, artistë të tillë e ngrinin me përsosjen e vlerave të tyre të jashtëzakonëshme. Nga ana tjetër, imazhi i një partie të mbyllur e jo gjithpopullore, fitonte në rast se në radhët e saj ajo regjistronte dhe figura të dashura popullore, njerëz me vlera të fushave të ndryshme të shkencës, letërsisë dhe artit. Këta, natyrisht, në jetën politike ishin më të papërshtatshëm se militantët fshatarë e puntorë që ofronin cilësinë më të lartë që i lypsej një partie komuniste staliniane: bindjen. Por sidoqoftë artistët ofronin përfitime të tjera, jo pa rëndësi për partinë. Edhe sot emrat e artistëve i bëjnë nder partive, prandaj ende ata lajkatohen, mbahen afër, futen në lista kandidatësh parlamentarë, pa vrarë shumë mendjen nëse ia thonë apo nuk ia thonë dot në atë mejdan. Ata mobilizohen në koncerte elektorale të fryrë, duke llogaritur se zgjedhësit do të tërhiqen më shumë nga bukuria e këngëve dhe eleganca e humorit se sa nga programi i partisë, kështu që partia arrin të budallallepsë votuesit dhe artistët bashkë me ta. Edhe kjo nuk është një shpikje vëndase. Kjo edhe në Perëndim nuk është e përbuzur.

Vetë regjistrimi i Skënder Sallakut në radhët e Partisë së Punës pra, ishte një plus i madh propagandistik, i cili fliste pa qënë nevoja të komentohej.

Sallakun nuk e adhuronte më pak edhe pala që cilësohej reaksionare. Në listën e goditjeve të panumërta që pësonte kjo shtresë e gjërë, dukej sikur merrte edhe një më tepër kur të shihte që beniamini i tyre u kthente krahët dhe radhitej në një formacion politik të cilin ata e urrenin. Veçse këta lloj reaksionarësh kishin kohë që nuk i shikonin më në mënyrë aq kritike miqtë, kushurinjtë apo idhujt e tyre që hynin në parti për njëmijë e një nevoja të vogla e të mëdha dhe që ishin të shpjegueshme. Shqetësimi i tyre i vetëm ishte ndryshimi cilësor i marrëdhënies së komunistëve të rinj me ta, që në të shumtat e rasteve përkeqësohej.

Por nuk ndryshoi aspak marrëdhënia e Skënder Sallakut me simpatizantët e tij të të gjitha shtresave. Ai vazhdonte të ishte artist po aq i dashur, po aq i këndshëm, po aq i befasishëm në prurjet e reja.

E mbi të gjitha, edhe pas muajit të parë edhe pas vitit të parë edhe në vitet në vazhdim, kurrë nuk ndryshoi ajo parathënia pëshpëritëse “e dini të fundit që ka nxjerrë Sallaku?”, në prag të dëgjimit të një anekdote kundër partisë, ku ai kishte futur këmbët dhe sidomos …kokën.

Nga Ministria e Brendshme doli një komision nëpër rrethe për të parë ngritjen

kulturore të forcave të policisë. U ndalën në një qytet dhe filluan nga testimet. Thirrën policin e parë.

• Sa bëjnë dy edhe dy? – e pyetën.
• Tri! – u përgjegj polici.
• Pa mendohu mirë… – i thanë ata të komisionit.
• Pesë! – ia ktheu polici.
• Mendohu përsëri!
• Katër!
• Je i sigurtë tani?
• Shtatë! – tha polici.
• Mirë, mund të largohesh, – i dhanë lejë të dalë nga salla e provimit.

Pasi doli polici, antarët e komisionit vendosën ta mbajnë në shërbim dhe shkruan në

procesverbal: “ Pa shkollë, por përpiqet dhe e kërkon zgjidhjen me këmbëngulje. Të mbahet”

     Futën brënda policin e dytë.

• Sa bëjnë dy edhe dy?
• Pesë! – ia bëri polici pa i u dridhur qerpiku.
• Pa mendohu edhe një herë!
• Pesë! – nuk tundej nga e tija polici.
• Sikur të mendohesh edhe një herë…
• Pesë! – i a bëri polici i dytë më i sigurt se kurrë.
• Mund të dalësh! – i thanë.

     Me të dalë polici, komisioni dha përshtypjet dhe në procesverbal u shkrua: “Nuk i duken shënja shkolle gjëkundi, por ngjan si shkëmb i patundur. Të mbahet për vendosmëri.”

   Thirrën të tretin.

• Sa bëjnë dy edhe dy?
• Katër, – u përgjegj qetë polici.
• Mendohu edhe një herë!
• Katër! – tha polici i sigurtë.
• Mos e ke gabim?
• Aspak! – tha polici. – Katër!

Antarët e komisionit e nxorrën kandidatin dhe në procesverbal shkruan. “I

mprehtë. T’i kontrollohet biografia. Me të tilla përgjigje të sakta, po na krijohet bindja se në forcat e policisë na kanë depertuar bij reaksionarësh!”

   Pas kësaj barzelete njëanësisht të tepëruar askush nga pinjollët e familjeve të përmbysura nuk do të derdhte lot për regjistrimin e komikut të dashur në listat e komunistëve.

Sallaku për gjithkënd ishte gozhda më e kollajtë ku mund të varej origjina dhe përhapja e këtyre gazmoreve të hidhura. Citimi i çdo burimi tjetër ishte më i rrezikshëm pasi e asgjësonte vetë burimin. Nuk mund të pranohej përshembull, që njerëzit të ndërronin pyetjen parathënëse “e dini këtë të fundit që ka thënë Sallaku?” me një të re, si fjala vjen, “ e dini këtë të fundit që ka thënë i biri i aksh antikomunisti të pushkatuar”. Këta bij të fundit edhe pa nxjerrë nga kallami flluska të këtij lloji, kishin mbushur burgjet. Në burgje ndodheshin njerëz që kishin bërë një pyetje pa të keq. Një kooperativist nga Devolli ra në burg edhe i kërkohej llogari se përse ai vështronte aq shpesh nga ana e kufirit(!). Të tillë kandidatë burgjesh nuk kishin aq shumë nevojë për të bërë ndonjë faj, pasi në vëndin tonë lavdimadh, ata ishin fajtorë ende pa lindur akoma.

Kështu që tek e fundit të gjithë kishin përfitim nga forcimi i pozitave të Skënder Sallakut. Përse nuk u burgos ai? Përse nuk u prangos edhe kur vetë Kadri Hazbiu e pa tek me ashk dhe vullnet të plotë, në një tryezë me të, nxirrte nga goja të vërteta aq të hidhura që të merrnin brinjë më brinjë?! Kaq kavaljer dhe burrë i besës ishte ministri i Sigurimit me Skënder Sallakun, kur më parë e më pas kish marrë vetë në pyetje dhe kish çuar në pushkatim shokë të luftës partizane, që dikur i patën shpëtuar jetën?! (Vetë Hazbiu e dinte i pari se këta shokë lufte ishin të pafajshëm). Përse pra nuk i hodhi hekurat Sallakut e t’i jepte një shtërngim nofullash atyre që pëshpëritnin humorin e zi?!

Arsyeja ishte e thjeshtë: humori i zi ishte një fenomen i gjërë e i përhapur i gjithë Evropës Lindore dhe i gjithë diktaturave në histori dhe ky fenomen nuk do të asgjësohej aspak tok me asgjësimin e Sallakut. Epidemia e tregimit të anekdotave ishte aq e gjërë dhe ishte më tepër pasojë se shkak, siç është hija pasojë e diellit. Të deshe të mbyllje gojërat e popullit ishte njësoj si të luftoje me mullinjtë e erës. Për hir të kësaj fushate duhej të burgosje tre të katërtat e popullsisë shkodrane. Skënderi ish një individ i shquar, por ai kurrë nuk mund të krahasohej me një komunitet të tërë si Shkodra, e cila ngjante si një kolegjum i zi repertori, që u dërgonte drithë në mokra artistëve të saj të zinj.

Në se lemë mënjanë hesapet “ta puthim a ta kafshojmë” që bënte partia për Sallakun, duhet të kemi parasysh që talenti i vërtetë sa më shumë rritet aq më shumë gjeneron njerëz që urojnë theqafjen e tij. Këtu ne mund të përfshijmë ndonjë koleg ziliqar të llojit të tij, si edhe gjithata që nuk kishin të bënin me artin e Skënderit, por që bezdiseshin nga lehtësia dhe guximi me të cilin ai vinte gishtin mbi plagët e shumta. Zakonisht guximtarët e rrallë urrehen pasi ata të pacipë e venë më në dukje frikën e të tjerëve. Këta të fundit duken sikur urojnë që guximtari ta pësojë sa më shpejt, që paskëtaj vetë, të duken të mënçur e praktikë dhe jo vetëm frikacakë.

Dashuria e përgjithëshme popullore që e rrethonte Sallakun bënte që denoncimet ndaj tij të ishin gati në nivelin e zeros. Një dashuri kaq e përgjithëshme ishte e përpjetë e madhe për ata që mund të deshin t’i bënin keq. Por mos harrojmë se nga ana tjetër e barrikadës, dashuri ndaj tij kishte edhe në njerëzit që mbanin në këmbë mekanizmat represive. Artistin tonë e adhuronin sigurimsat, hetuesit dhe policët, të cilët sa nuk kishin marrë ende një urdhër në dëm të idhullit të tyre, u vinte më për mbarë plogështia. Në jetën e tyre të zymtë ai lëshonte rrjedha drite dhe gëzimi si për ata vetë ashtu edhe për fëmijët e pleqtë e tyre.

Nga libri “SSallaku ose si qeshnim nën diktaturë” (2001), fq 127