“Iliada” e një jete… Më shumë se një përmallje për Helenistin Gjon Shllaku

Magazinë E Enjte, 6 Maj 2021 23:14

Nga Xhahid Bushati /1. Shpesh kam menduar për ty…

Çuditërisht, kur vinte pranvera në qytetin tim. E, kishte disa vite që ajo vinte me një lagështirë të bollshme e të mërzitshme. Të dukej se çdo gjë ishte prej uji: udhët, pemët, ajri, qielli dhe njeriu. Shi si do Zoti. Një qytet i lagështirë. Jetonin. I çuditshëm ky qytet!… E çuditshme…, por e vërtetë. Kjo që po ndodhte në Shkodrën time, jam i sigurt se, nuk ndodh në asnjë qytet tjetër në botë. E, kjo në Shkodër ndodh, se i thonë: Shkodër!

Lagështira e pakursimtë ia humbte deri në një farë mase bukurinë stinës së luleve dhe të zogjve, vjollcave fshehurake dhe shermashekut andrrimtar… Sikur e “harronte”. Si pakuptuar dhe ‘pa jetuar’ stinën shpesh të ëndrrave, vinte papritur vera. Një verë e nxehtë që kërkonte shi. Njverë ‘djegur’, që buza të thahej për një pikë ujë. E, pranvera, natyrisht, me ikjen e saj të ngjyrtë, çuditërisht nuk i fali asnjë pikë lagështirë simotrës së vet.

Shpesh kam menduar për ty…

Çuditërisht, edhe kur vinte vjeshta. Binin gjethet, iknin zogjtë dhe ndjehej herë pas here murrlani idhnak e drithërues i Mjedës. Ëndërroja për një pyll si në poemthin e poetit Zef Zorba. ‘Një shtëpi prej druri!’… – mërmëriste malli i poetit me ‘buzë të ngrira në gaz’.

Shpesh kam menduar për ty…

Çuditërisht, edhe kur vinte dimri. Një dimër, pakëz e fort migjenian. Jetohet edhe në këtë dimër, kur hundën picërrake të Lulit të Vocërr ia skuq era e duart ia mardhë… Jetohet edhe në këtë dimër, edhe kur pema ndjehej e braktisur… Edhe ëndrra… Bardhësia e pafund e dëborës seç më kujtonte mbretërinë antike greke të “Iliadës”, teksa ti, i përkulur gjer në dhimbje, herë me lupë e herë jo, kërkoje nëpër errësirën e shekujve e në dritat e Fjalorëve shpesh të pluhurosur e të harruem, fjalët e çmuara gege. Të dritshmet e të artat fjalë! Të mermertat fjalë, për t’i vënë si monument në monumentin e epikës së lashtë, që verbëria e një poeti i fliste njerëzimit që në foshnjërinë e njerëzimit mbi luftën e njerëzve me njëri-tjetrin, mbi luftën e perëndive me njeri-tjetrin… Mbi tragjedinë e gjakut-lumë, mbi makabritetin dhe dhunën, mbi shpirtmizorinë dhe veset e shëmtuara… Për hënën që e bënin plaçkë lufte dhe tregu, për bukurinë mahnitëse që e bënin vrastare, për qytetet me rrënjë tradite dhe antikiteti që i bënin pluhur e hi…

Shpesh kam menduar për ty!.. Kush je në të vërtetë Gjon Shllaku? Nuk ke dalë nga legjendat e mitet shqiptare? As nga legjendat e mitet greke nuk ke dalë? Po pse kam menduar që je legjendë dhe mit (?!) Në të vërtetë, në thelb, je një legjendë dhe mit shkodran. Në të vërtetë: je miku im i çmueshëm! Të njoha! Po përtej..? E, mendoj që në letërsinë shqipe, avanguardistët keni qenë ju, përkthyesit. Gjeneratat e përkthyesve të mirë, gurë të çmuar të shqipes sime, që u përulem me respekt. Keni qenë shqiptarë, por më parë keni qenë evropianë. Keni qenë evropianë, por më parë keni qenë shqiptarë. Shijen, aromën, kulturën evropiane e keni ndjerë të parët. Ia keni sjellë kësaj toke me bujari, devocion dhe idealitet. Më parë se të tjerët! Ju “të rrezikuarit”, “të rrezikshmit” jeni të parët që keni vënë kokën dhe diturinë tuaj rrezatuese e perandorake në gijotinën e realizmit socialist. E, ashtu, ju “të rrezikshmit” keni vazhduar të përktheni: sa në heshtje sa në revoltë, sa të përndjekur sa në terror, sa në dhimbje sa nga analfabetët-dogmatikë…; veç për t’i treguar kulturës evropiane që shqipja e Buzukut, Budit, Bogdanit, Bardhit… e Çabejt, e Nolit e Hafiz Ali Korçës, e Prof. Jup Kastratit, e Prof. Kolë Ashtës, e Prof. Fadil Podgoricës, e At’ Justin Rrotës, e At’ Donat Kurtit etj. Etj., ka aq margaritarë-fjalësh e termash, sinonime e shprehje frazeologjike, struktura e ndërtime të larme fjalish; sa është e aftë jo vetëm t’i shpërfaq dinjitetshëm veprat e autorëve që kanë bërë epokë, por edhe t’i nderojë po aq sa gjuha e tyre e vendlindjes.

M’u kujtove ti, Gjon Shllaku… dhe mblodha ca shënime për ecjen e rrugës tënde jetësore e letrare (shqipëruese e përkthimore), rrugë me shtigje, me të papritura e humbëtira; rrugë me tallaze valë-deti e me tallaze shiu vrulltar, me net pis të zeza ku dhe yjet ishin frikësuar e mërguar, me re shtegtare vetullnurësyze, me ftohtësinë e thekshme të ditëve që të çmendin… Me…

M’u kujtove ti, Gjon Shllaku me një buzëqeshje si hënë e vonuar…, kur netëve gjumin ia falje hënës… si një përkthim fatlum.

M’u kujtove ti, Gjon Shllaku me fytyrën tënde si një gjethe e artë vjeshte që i bën karshillëk diellit… (Ajo gjethe… , edhe pse numëronte ditët e saj, mbartte aromën e artë të jetës!..)

M’u kujtove ti, Gjon Shllaku me at’ kuqëlimin purpuror që të digjej përbrenda fytyrës. Ti i ngjaje një pafajësie fëmije që lotin ia kishte zili edhe pika e vesës. Ti i ngjaje një perëndimi dielli. Ti ishe përflakje!.. Përflakje! I tillë ishte kozmosi yt!.. Sa i afërt aq i largët! Sa njerëzor aq i ëndërrt! Sa fisnik aq dhe modest!

M’u kujtove ti, Gjon Shllaku…

Miku im, po… a kishte jeta jote thërrime drite? Apo…

Ashtu siç e thashë edhe më herët në këtë tekst, përsëri, pas 13 vitesh ikjeje, po mundohem të mbledh ca fjalë, ca shënime, ca gjurmë të botës së artit tënd, si shqipërues e përkthyes të kolosëve antikë e më gjerë (nëpër shekuj ku “trokite”); për të ndërtuar sadopak “Iliadën” e jetës tënde…

Po kthehem vite e vite pas. Në rininë tënde. (Ndonëse ti kishe një tjetër rini, nga të tjerët. Sikur i kishe braktisur kopshtijet e oborret. Ti kishe një rini që sytë i kishte tek raftet e librave të bibliotekës. Të “bisedoje” me to… Në njërën dorë mbaje librin (librat), në dorën tjetër fjalorët e gjuhëve të huaja.) E kuptuan, jo vetëm prindërit e tu të shtrenjtë por edhe mësuesit e Seminarit Papnor të Shkodrës, që kishe prirje për gjuhë të huaja. Një botë ku nuk mund të shkel kushdo. Nuk mund të guxojë kushdo. Por ti ecje me guxim… Zotëroje shumë mirë latinishten, greqishten e vjetër, frëngjishten dhe italishten. Në këtë kohë përfundove së përkthyeri romanin “Ben Hur” të Vvallasit. Profesorët u mahnitën, të admiruan dhe të vlerësuan. Por… miku im, e paske pasur edhe një “POR…” Ndonëse ti ishe i pafajshëm, koha dhe rendi socialist të bënë të fajshëm, të fajshëm rëndë. Nuk ishe më shumë se 23 vjeç, dhe ishte viti 1946. Vit famëkeq për ty. Ishe student në vitin e tretë të fakultetit Teologjik, kur të arrestuan. T’i prenë ëndrrat në mes. Shumë ëndrra t’i këputën dhe t’i bënë meteorë!.. Ata që të arrestuan ishin më të zinj se nata. Të akuzuan si anëtar i organizatës “Bashkimi Shqiptar” dhe të dënuan me 101 vjet burgim. (Të dënuan Ty (e paimagjinueshme), që në vitin 1960 do të botoje “Iliadën” e famshme. Ti duhej të ishe i famshëm. Por egërsirat… që ishin pjesë e natës pis të zezë… u munduan, u përpoqën të mos i jepnin lavdi emrit tënd. Por harruan se Koha,Përkthimet dhe Gjuha Shqipe e Nënës ta dhanë lavdinë. E meritoje, ndonëse pak me vonesë.)

Tani, miku im, do të punoje si i burgosur te fusha e aviacionit në Rinas, tek Ura Vajgurore, në miniera e tharje kënetash. Në burgun famëkeq të Burrelit ku jeta ishte a nuk ishte sa një rrisk qiell, ku hëna dhe yjet nuk lejoheshin të hynin në at’ burg ogurzi; ti,Miku im në errësirë të plotë mësoje anglishten, gjermanishten, spanjishten dhe greqishten e re. E, vitet kalonin… Dhe… në moshën 34-vjeçare del nga burgu. Ti del… Një dalje, që në historinë e një “të burgosuri” është e veçantë, e papërsëritshme. E pangjashme. E pakrahasueshme. Zor se ka ndodhur në botë. (Njeriu del nga burgu: i lodhur, i trumhasur, i leckosur, me një torbë varfanjake në dorë, me një mijë e një mendime, iluzione, zhgënjime. Dikush mund ta presë te porta, ose jo. Mund të jetë dita me diell, e vrantë ose me shi.) Ndërsa Ti dole ndryshe, dole me 18 gjuhë të mësuara. E pabesueshme, por e vërtetë si drita e diellit. Me diej gjuhësh nga bota. Ndaj, mbaje në shpirt shumë botë. Botë nga bota jote. Këtë s’mund ta kuptonte askush, përveç teje. Jo, askush. Dhe, ti miku im, pa pretendime, ishe modest, shumë modest sa s’mund të thuhet… Dhe dalja nga burgu, ishte modeste.

Tani, po filloje një “jetë të re” në at’ dhomën e vogël ku jetoje bashkë me prindërit. Po nisje një rrugë të gjatë, të vështirë por fisnike, atë të përkthimit. Po përktheje kolosët e letërsisë botërore. Po “mateshe” me to. E çuditshme, po aq dhe e habitshme. Ti “bisedoje” me këto kolosë, nga që edhe Ti ishe një kolos i tillë, ndërsa në të vërtetë, në fillim ishe punëtor e më pas si normist në ndërmarrjen e Zukth-Kashtës në Shkodër.

Ndryshe nga të tjerët,Ti kishe një orë tjetër, në mund ta quaj “Orë Përkthimi”. Jo shumë kush e ka. Kjo ishte ekzistenca e kohës dhe e jetës tënde. Me këtë orë e matje kohën evropiane. Kështu ‘jetonte’ koha jote: brenda në shtëpi, ‘vetëm’ (në të vërtetë jo vetëm) duke përkthyer deri në mesnatë. Pas kësaj pune të mundimshme, filluan të vinin buzëqeshjet e para. Me ndihmën e poetit Llazar Siliqi e të poetit e kritikut Drago Siliqi, i cili ishte Drejtor i Shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, botohet kryevepra “Iliada” e Homerit. Përkthyes: Gjon Shllaku. Shumë do të kisha pasur dëshirë të isha pranë teje! Ta shihja dhe ta jetoja at’ çast fatlum! E marr me mend… se si ishte ai çast, sepse të njoha (të njihja) mirë, miku im. E marr me mend… Qielli i dashurisë tënde e kishte kaltërsinë hyjnore. Ky qiell ishte “pronë” vetëm e shpirtit tënd të dëlirë. “Iliadën” ta mirëpritën. Të përgëzuan, edhe pse e kishe shkruar gegënisht. “Iliada” u ribotua më 1997-ën në standardin letrar, po përkthyer nga ti miku im. Më pas u botua edhe dy herë në Kosovë, më 1971 dhe 2000.

Po bëjmë edhe pak historik të jetës tënde, për të zbuluar margaritarë të tjerë rrezatues. Më 1966 të botohet “Historia e Skënderbeut” e Sansovinos, përkthyer nga origjinali në italisht. Por një vit më pas, nuk do të botojnë asnjë përkthim. Edhe ndaj teje ka filluar përsëri kryqëzata famëkeqe e luftës së klasave. Sa mallkim aq dhe dramë, më saktë tragjedi për shumë njerëz. Edhe për ty, miku im! E kishin të kotë. Titanët nuk mund të ndalohen. Edhe rrjedha e fuqishme e lumit, nuk mund të ndalohet. Ti vazhdon të përkthesh si më parë. Shkruan dhe vetë. Dhe… ndoshta pret vitin 1990. Përkthimet e kolosëve të antikitetit do të botohen në Shqipëri, Greqi, Itali, Francë, Amerikë. Një ambasador i vërtetë!… Ashtu, përsëri i heshtur, e lavdiplotë, do të botojnë një prej veprave të tua të fundit të përkthyera nga dora e mendja jote e artë, “Kënga e Rolandit”. Botimi u bë i mundur nga Ministria e Kulturës Rinisë dhe Sporteve. Ti atëherë festoje 80-vjetorin e lindjes. 80 vjeç ahere ishe ti, miku im. “Kënga…”, kjo vepër e eposit Francës u përkthye dhe u botua për herë të parë në Shqipëri.

Ti, tashmë, Profesor ishe 80 vjeç!

Ti, tashmë, Mjeshtër ishe 80 vjeç!

I bëre të flasin shqip: Homerin, Eskilin, Sofokliun, Euripidin, Virgjilin, Ovidin, Shatobrianin, Shekspirin, Hygonë, Rasinin, Aldred De Mysenë e deri Papa Gjon Pali.

Në historinë e jetës tënde rrezatojnë edhe këto medaljone-trofesh: “Krenaria e qytetit të Shkodrës”, “Urdhri “Naim Frashëri i Artë”, “Fitues i “Pena e artë” në vitin 2001 për përkthimin “Gjeogjikat” të Virgjlit, “Disku i Artë” dhënë nga Qeveria greke si një ndër përkthyesit e dinjitetshëm të letërsisë antike greke, etj.

Por… Mjeshtër, të përkthesh për 63 vjet dhe rreth 50 kryevepra, nuk është një fjalë goje. Është një rrugë e gjatë, e mundimshme, e stërmundishme. Lodhje që nuk njeh kufij e përmasë. Dhe Ti, Miku im me rrezatim fisniku, arrite qëllimit. Kalove nga njëri Epos në tjetrin dhe u ktheve, vetë, një ditë të trishtuar për ne, në EPOS. Janë të rrallë njerëzit që panteonin e tyre kanë EPOSIN. Janë të rrallë njerëzit që panteonin e tyre kanë ILIADËN.

Të ishte lodhur zemra…

Zemra!..

Tik-tak-et e saj u shuan një nga një pa e jetuar edhe përfundimin e Fjalorit me 65 mijë fjalë, latinisht-shqip. Ishte puna jote e fundit.

E fundit… por… ndryshe nga herët e tjera po e shihje me sytë e zemrës. Në amshim.

Nderim, Mjeshtër!

Shkodër, nëntor 2016.