Ismail Kadare sjell “Mëngjeset në kafe Rostand”

Diçka që ka lidhje me Spanjën

 Ismail Kadare

Në shënimet gjej diçka për një shkrimtar argjentinas, që ka botuar një shkrim apo thjesht një replikë lidhur me sprovën “Zemërimi i Akilit”, pjesë e përmbledhjes me të njëjtin titull, vënë në qarkullim nga shtëpia botuese “Katz”.

Ngaqë shënimi, si zakonisht, është marrë me shpejtësi, veç emrit të shkrimtarit apo studiuesit, Ezequiel Martinez, nuk ka ndonjë të dhënë tjetër për të. Nuk më kujtohet të kem dijeni për këtë shkrimtar, aq më tepër për përmbledhjen “Zemërimi i Akilit”, madje as për sprovën me të njëjtin titull, dhe që quhet si e imja.

Nuk jam fare i sigurt që e kam shkruar një sprovë të tillë, megjithatë s’mund të them me bindje se s’kam asnjë lidhje me të. Më kujtohet se, nisur nga një thënie e Konicës, jam marrë, me një kureshti përkthimi, më saktë, me përkthimin e gabuar të fjalës “mëri”, me të cilën nis “Iliada”, thënë ndryshe, letërsia botërore. (Historia e “zemërimit të Akilit”, që, në të vërtetë, nuk ka qenë mëri, por diçka e zgjatur, mëni, sipas shqipes, mani sipas latinëve, depresion, siç do të thuhej sot.)

Martinez nuk e ka për këtë. Me sa marr vesh nga teksti spanjisht, gjuhë që nuk e njoh, ai habitet prej shifrës 14 500 (katërmbëdhjetë mijë e pesëqind), që unë e paskam përmendur në sprovën time dhe që, sipas meje (më saktë, sipas tij që mendon se sipas meje), jepet si numri i luftimeve që njerëzimi paska bërë gjatë gjithë historisë së vet.

Argjentinasi pyet se ku e ka gjetur I. K. këtë shifër, ose ku qenka bazuar në qoftë se e ka njehsuar vetë, e kështu me radhë.

Që të jem i drejtë, s’mund të them se s’jam pakëz i habitur gjithashtu. Jo aq për atë se si një shkrimtar argjentinas dhjetë mijë kilometra larg shkruan diçka të tillë, por më shumë me veten time. Siç e përmenda më lart, s’mund të them dot se shifra e çuditshme s’ka fare lidhje me mua. Madje, turbull më duket se një ditë e kam vrarë mendjen vërtet për një gjë të tillë. Ajo që s’më kujtohet është se çfarë më paska bindur që atë shifër të mallkuar ta kem shkruar apo thënë (sipas tij etj.) diku.

Të gjitha pyetjet që bën Martinez-i, madje të shtuara, i përsëris tani me vete. A mund të gjendej vërtet numri i luftërave të njerëzimit? Si ishte e mundur që historianët s’ishin marrë me këtë? E aq më tepër, ekspertët e luftërave të të gjitha llojeve, të rrufeshme, të zgjatura, të fshehta, ajrore, batajistët, hartografët, shkrirësit e bronzit, qëndisëset e medaljeve, numizmatët, gjer te gdhendësit e kryqeve të varreve…

Në titull të shkrimit të tij, “Tërheqja pas të dhënave të panevojshme”, krahas habitjes, spikaste njëfarë tërheqjeje, la atraccion, por los datos inutiles.

Duke iu kthyer tekstit, marr vesh papritur se atë punën e 14 500 luftërave e paskam thënë në një konferencë në Barcelonë.

Aha, them me vete.

(Barcelonë, ç’të panë sytë…)

Më kujtohet se Bashkim Shehu, që ka qenë përkthyesi im në atë konferencë, diçka më ka folur për tekstin e nxjerrë prej saj dhe botimin si një sprovë më vete.

Nuk e gjej dot në telefon, ndërsa e ndiej se dëshira për të marrë vesh ç’ka ndodhur më është zbehur disi. Më shumë se të jenë shpikur, ka gjasë që fjalët të jenë thënë vërtet prej meje.

Jam duke i mbyllur shënimet, kur sytë më shkojnë te fjala “vergüenza”. Mendja më thotë se do të thotë “turp”, por nuk arrij ta besoj se argjentinasi e ka me mua. Sidoqoftë, nuk e kam vështirë ta vërtetoj se është pikërisht “turp”. E lexoj frazën disa herë në spanjisht, pastaj të përkthyer prej Google-it në frëngjisht, për t’ia gjetur pak a shumë kuptimin krejt paragrafit: Gjithë kacafytjet që, gjer më sot, pra 14 500 luftëra gjithsej, dhe kjo për turp të tyre, y ello para su vergüenza, nuk kanë pjellë dot aq letërsi sa vetëm njëra, ajo e Trojës.

(Barcelonë, ç’të dëgjuan veshët…)

Pra, ishte fjala për turpin e përbashkët të katërmbëdhjetë mijë e pesëqind luftërave, që unë, Zoti e dinte ku e kisha gjetur, për ta thënë një ditë në një konferencë.

Ndërsa po i mbyllja shënimet, s’më mbetej veç të vija në përfundimin gjysmë filozofik, se, po të ishte puna për gjëra të pasakta, për të mos përdorur fjalën “të papërgjegjshme”, këto i thosha zakonisht në Spanjë…

Arsyeja për këtë mund të merrej me mend.

8 gusht 2014

Exegi monumentum

 Ismail Kadare

Pothuajse njëzëri merret si vjersha e fundit e Pushkinit, ndonëse asgjë nuk e vërteton këtë. Ngjan si e sajuar enkas për vdekjen e poetit, aq sa mund të duket si pjesëmarrëse në të. (Një vrasje që pjell një tekst të tillë, ose një tekst që pjell vrasjen.)

Cila nga të dyja, vdekja apo vjersha, nxitën njëra-tjetrën? Krijohet përshtypja sikur poeti ka rënë në kurthin midis të dyjave, pa ditur cilën të zgjedhë. Më në fund, pas mëdyshjeve, që i ka ditur vetëm ai, i ka ardhur keq të flijojë njërën, ndaj i ka pranuar të dyja.

Kishte mundësi ta shmangte dyluftimin fatal? Plotësisht. Mjaftonte të mos e kërkonte dhe dyluftimi s’do të bëhej kurrë. Dhe ai do të mbetej gjallë për aq vite të tjera sa ç’kishte jetuar.

Mirëpo ai e kishte nisur ndërkaq vjershën epilogale dhe gati-gati i vinte keq ta linte përgjysmë.

Sipas dëshmisë së Karamzinit, Pushkini e kishte shkruar vjershën në fund të gushtit të vitit 1836. Pra gati pesë muaj përpara duelit fatal. Pa qenë ndoshta fort i ndërgjegjshëm, kishte hyrë në zonën ku vdekja dhe arti kishin lënë një takim të keq.

Atij s’i mbetej veç të ngushëllohej me fjalët: njet vjes ja nje umrju. Jo, s’do të vdes un’ krejt. Non omnis moriar, që, ashtu sikurse epitafi i vjershës, ishte marrë prej odes 30 të Horacit: “Exegi monumentum aere perennius”.

Natyrisht që ngushëllimi kryesor ishte vetë monumenti. “Një monument që dora s’ngre dot i ngrita vetes.”

Monumenti i tij do të jetë krenar, i pabraktisur kurrë, dhe kryesorja më i lartë se ai i Aleksandrit.

Aleksandri është Cari i Rusisë, dhe shtylla e tij është ngritur para disa vitesh në Shën Petërburg. Ka gjasë që kjo shtyllë të jetë kthyer, dashur pa dashur, në një fiksim për poetin.

Poeti me Carin njihen. Pushkini ka qenë në ballot e tij. Bashkë me Natalinë, të shoqen. Madje flitet se Cari ka vallëzuar me të. Përveç birbos francez që i vërtitet haptas.

Cari. Poeti. Pavdekësia. Këtu besohet se nis gjithçka. Sidomos për propagandën sovjetike, së cilës i volit kaq shumë kjo intrigë për të hedhur dyshimin se ishte vetë Cari ai që sajoi vdekjen e poetit.

Intriga për çudi ka nisur fill pas dyluftimit, në tjetër kah e tjetër kuptim. Në kohën që Pushkini është duke dhënë shpirt prej plagës, në një nga dhomat e shtëpisë, ndodh një bastisje dorëshkrimesh, që sytë e Natalisë, e çmeritur siç është, e vënë re. Dorëshkrimet i dorëzohen një grupi mbikëqyrës, midis të cilëve bën pjesë Zhukovski. Kërkohet, me sa duket, dorëshkrimi i “Monumentit”. Ende sot diskutohet nëse Zhukovski bën mirë apo bën keq që në strofën e parë, në vargun e fundit, fjalët “shtyllë e Aleksandrit” i fshin, për të shkruar sipër tyre “shtyllë e Napoleonit”. Besohet ende sot se ishte ky retush që e shpëtoi vjershën e famshme, përndryshe ajo do të ishte zhdukur krejtësisht.

Polemika ka vazhduar megjithatë edhe pas rivendosjes së fjalës “Aleksandër” në vend të “Napoleon”. Ç’ishte ky Aleksandër? A ishte përnjëmend Cari rus apo një shtyllë e Aleksandrisë e kohës romake, apo e Aleksandrit tjetër?

Rusia e kohës së Pushkinit s’pranonte që poeti të matej, e aq më tepër t’ia kalonte Carit. Rusia sovjetike, përkundrazi, e quante fyerje për poetin krahasimin me mbretin. Rusisë së sotme s’i dihet.

2014