Kumtet parakristiane të botës iliro-shqiptare në Himarë

Nga Timo Merkuri –  Duke punuar për monografinë “Autorët e Monumentit Kënga himariote’, vetvetiu ndalesh më së shumti dhe mediton mbi këngën “Vajz’ e valëve”, për arsyen e thjeshtë se ajo është shndërruar në një këngë simbol jo vetëm për Himarën.

Kjo këngë, e inçizuar në pllakat PATHE në vitin 1930, në udhëtimin e dytë të grupit himariot, me tekst të Neço Mukos, e kënduar nga katërshja himariote Neço Muko, Koço Çakali, Pano Kokaveshi dhe Andrea Bala, ndodhet e inçizuar në diskun nr.44003.

Jehona e madhe që pati kjo këngë dhe pëlqimi mbarëpopullor i saj, duke i lënë vendin e nderit në sofrën e këngës iso-polifonike himarjote, u shoqërua dhe me hipotezime, hamendësime e supozime të ndryshme, me krjimin dhe rikujtimin e legjendave të ndryshme, për të gjetur burimin e kësaj kënge. Sepse dihet që ne shqiptarët jemi “mjeshtra” për të kërkuar dhe atë që nuk ekziston.

Për autorësinë e tekstit të kësaj kënge ka pasur hamendësime nga njohësit e këngës popullore në Himarë dhe në trevat përreth. Disa, ndërsa përjashtojnë autorësinë e Neço Mukos, pëshpërisnin si autorë të këtij teksti, që nga anëtarët e grupit të mësipërm e deri te poetë e rapsodë të ndryshëm popullorë himariotë apo të trevave të tjera. Madje, nuk mungojnë dhe hamendësimet për ndonjë përkthim apo përshtatje të bërë nga Neço Muko, veprim tepër i zakonshëm për të dhe që dëshmohet edhe te disa nga këngët e incizuara në Paris.

Por ja që në një fletë fletoreje të Janko Palit, ku janë shënuar të gjitha këngët e Neço Mukos, për këtë këngë ka shënimin: “Era dhe fjalët prej N.M.H (Neço Muko Marjoti), duke i dhënë fund në këtë mënyrë debatit.

Studimi me kujdes i tekstit të kësaj kënge, na çon në shyrtimin e rrethanave dhe shfaqjeve paratekstore, në të cilat lindi dhe i barti me vete kjo këngë emblematike.

Kënga “Vajz’ e Valëve” pasqyron në radhë të parë një botë shpirtërore dhe një realitet shqiptar me një fjalor tipik himariot, duke mos lejuar ekuivoke dhe mëdyshje në këtë drejtim. Është një nga këngë që bie aromë vjetërsie e lashtësie, aromë e botës iliro-shqiptare në këtë trevë, ku ajo lindi dhe, me kohë, u bë një simbol identifiues i saj.

Kjo nuk është thjeshtë një këngë e një dashurie të parealizuar, të një çifti Romeo-Zhuljeta himarjote. Tematika e dashurisë, e parë në kontekstin e këngës, është mbartëse edhe e motiveve dhe ideve të tjera, që përjashtojnë kategorikisht hamendësimin e ndonjë përshtatje apo përkthimi nga ndonjë gjuhë tjetër pretenduese.

Kënga “Vajz’ e valëve” është në radhë të parë kënga e besës së dhënë. Këtu kemi besën e dhënë vajza djalit (dhe djali vajzës) për një pritje të kthimit të tij, për të mos e tradhëtuar, për të mos u martuar me ndonjë pretendent tjetër. Pra, gjithësesi është një besë shqiptare. Vajza i ka dhënë besën dashurore djalit, që ta presë deri në vdekje dhe e pret. Ajo nuk e koncepton vonesën e djalit si një mundësi e tradhëtisë së tij, por merakoset nga kjo vonesë për arsye të tjera… rron apo nuk rron… dhe kur i vjen letra e djalit me fjalët “tjetër vënd më pret”, dilemma e saj merr fund.

Pas kësaj, ajo nuk mendon për të jetuar me ndonjë djalë tjetër, kandidat i mundshëm për bashkëshort dhe arsyeja e vendimit të saj nuk është fakti se është jetime. Cilësimi “jetime” është metaforik më shumë se real, pasi dihet tanimë ndihma që I jipte bashkësia himarjote për garantimin e sigurimin e jetës së fëmijëve jetimë dhe sidomos kontributi I kësaj bashkësie për martesën e vajzave jetime, duke u bërë dasmën dhe siguruar prikën.

Ajo vendos të shkojë pranë djalit. (Ne u ndamë këtu, o djalë, qielli atje lart do t’na bashkoj, i dashur pritëm se po vij…)Sipas konceptit parakristian të një bashkëjetese më të mirë, në atë botën atje lart. Ajo nuk vendos të bëhet “kallogre”-murgeshë sipas konceptit kristian, por vendos të bashkëjetojë me të dashurin në qiell, sipas konceptit parakristian. Ajo nuk lutet që mbi varr t’i vendosin ndonjë kryq, (si te kënga “Hyri prilli, shkriu bora”), për arsye se ajo nuk e njeh kryqin, i cili do të vijë pas një mijë vjetësh.

Emigrimi masiv si dhe ikja e burrave dhe djemve shqiptarë në përgjithësi dhe himariotë në vevçanti, lënia në shtëpi e grave dhe të dashurave, besnikëria e tyre, e shoqëruar me një pritje të gjatë e të pafund, ishte një karakteristikë e botës shqiptare, si sfondi shoqëror ku vendoset kjo këngë.

Shkaku i largimit të djalit nuk përcaktohet, sepse autori i Ri pak dëshiron të hyjë në konflikt me autorin e Vjetër, ma autorin parahistorik. Kjo mungesë nuk na lejon të përcaktojmë saktësisht kohën për të cilën flet kënga e për pasojë as kohën e krijimit të shtratit të saj, si këngë më vete. Sepse edhe kjo këngë, ky tekst i ri, rrjedhin si lumë i ri në pranevrë, mbi një shtart lumi të vjetër.

Vjetërsia e këtij shtrati përcaktohet edhe nga legjendat e ngritura mbi këtë këngë apo në linjën e kësaj kënge.

Kështu, sipas legjendave, vajza as mbytet dhe as vetëmbytet në det; ajo qëndron mbi një shkëmb në breg të detit dhe lotët që i rrjedhin, i pikojnë mbi shkëmb, duke krijuar gropëza të vogla me anë të thepisur, si të jetë shpuar shkëmbi me trapano.

Sipas legjendës, janë lotët e vajzës ato që krijuan gropëzime te shkëmbenjtë (lamturimirë, o gurë, vuajtje ti dhe për mua). Pasi të gjithë shkëmbinjtë e bregut u gurëzuan nga lotët, kur fillojnë vargjet: “…merrmë, o valë e det”, vajza nuk u hodh në det të mbytej ose të të vetëmbytej, por u shkri si llavë e zjarrtë dhe u shkr nën valë, duke u ngurtësuar, gjysma e trupit nën ujë e gjysma tjetër në breg.

Po të shikosh pllakat e gurta në brigjet himariote, ato ngjajnë si njerëz të shtrirë në breg të detit, me këmbët e futura në ujë.

Por ka edhe më; nëpër gropëzat e krijuara nëpër shkëmbinj, nga lotët e vajzës së valëve ka mbirë një tip luleje që quhet “lulja e lotëve” dhe të cilat kanë vërtet shijen e kripur të lotëve apo të ujit të detit. Kjo na shtyn të mendojmë rreth shtegtimit të motiveve në Ballkan dhe Evropë, si bie fjala lulja zviceriane “stela alpina”, në emërtimin e cilës ka në themel një legjendë të këtij lloj.

Pra, një këngë e tillë, e krijuar mbi një shtrat legjende, qoftë si tekst, qoftë si melodi, dëshmi e talentit poetik të autorit, është pasqyrim i botës shpirtërore shqiptare, në përgjithësi dhe asaj bregase, në veçanti. Himara ka karakterstikën unike, se të gjitha ikjet dhe ardhjet e djemve bëheshin në rrugë detare, me varkë ose anije, nga Llogoraja ose Saranda. Duke qenë port, kjo rrugë ishte më e shkurtër dhe më e favorshme; kjo pozitë gjeografike e Himarës dikton edhe ikjen e kësaj vajze nga kjo jetë nëpërmjet valëve të detit dhe jo duke u hedhur p.sh nga shkëmbi apo ndonjë mënyrë tjetër vetësakrifikimi. 

Stili tekstor dhe melodik i këngës është në stilin e hershëm të vajtimit me ligje. Dhe arsyet janë të plota për të ecur në këtë stil, vdekja e një dashurie, vdekja e djalit larg vendlindjes, dhe më pas vdekja e vajzës; janë si shumë vdekje për një këngë, po të kemi parasysh se këngë janë ngritur dhe për një sëmundje. Ato figura artistike dhe melodike që rrëzëllejnë me shumicë në shtratin e kësaj kënge, janë thjeshtë lotë të ngurtësuar e të kthyer nëpër gurë… mbi të cilët ecën… kënga.

Të kuptohemi, stili i këngës himariote nuk është kushtëzuar nga stili i këngës “Vajzë e valëve”, përkundrazi, teksti i kësaj kënge është teksti më i përafruar (bashkë me këngën “Hyri prilli, shkriu bora” i stilit të këngës himariote, i “avazit” himariot. Stili i “avazit” himariot, ndonëse mbi tabanin e këngës iso-polifonike shqiptare, është “revolucioni” muzikor i Neço Mukos dhe shokëve të tij.

Bisedat e vajzës me zogjtë dhe gurët, pjesëmarrja e agjentëve atmosferikë në gjendjen shpirtëore dhe si pararëndëse të ngjarjeve që do të vijnë (Erdhi dimri i keq/një mëngjes të zi/ui nxi qielli dhe deti gjëmon/bie shi), janë një dëshmi e lashtësisë së konceptimit, lashtësi që shkon para kristianizmit, deri në antikitet, pavarësisht se kënga është shkruar në kohët moderne.

Botën që pasqyron kjo këngë e gjejmë nëpër legjendat dhe përrallat e hershme shqiptare.

Është meritë e Neço Mukos që në një shtrat të stërlashtë shqiptar, konceptual, me një botë parakrstiane shpirtërore, të na japë një kryekëngë të tillë dhe ca më tepër ta muzikojë në mënyrë që të krijojë një kryevepër muzikore.

Kënga “Vajzë e valëve” është kënga simbol e Himarës, që e bëri të famshëm dhe vetë grupin e Neço Mukos, qoftë për melodinë e saj, një novitet në këngën iso-polifonike, në theksimin e rolit të hedhësit, si një gjetje brilante e autorit, gjetje që i dha fytyrë të re, të bukur dhe të dhimbshme shpirtërisht kësaj kënge, saqë me të drejtë u specifikua si “avazi himariot” në analet e këngës popullore shqiptare.

Në një bisedë me Lefter Çipën, ai këmbëngul se titulli i kësaj kënge lexohet gabim, nuk duhet lexuar “Vajzë e valëve” por “Vajzë e valeve” (valet janë lëndina malore ku rëndom loznin e dashuronin vajzat e fshatrave, teksa kullosnin bagëtitë). Pra, kjo vajzë e valeve, e lëndinave, ka zbritur nga mali në breg të detit, prej nga ku u nis në kurbet a në luftë i dashuri i saj, dhe pret që ai t’i kthehet apo t’i vijë “ndonjë lajm a ndonjë letër”. Si vajzë mali që është, nuk di not dhe mbyja apo vetëmbytja e saj në det është më logjike.

Argumetet e Lefterit qëndrojnë edhe për faktin se fshatrat e bregdetit të Himarës janë fshatra të ngritur mbi male e jo në breg të detit dhe burimi i jetës së tyre ka qenë blegtoria, jo detaria.

Të dyja rastet janë logjikisht të pranueshme dhe asnjëri prej tyre nuk ia ul vlerat këngës, përkundrazi, varianti i Çipës zgjeron horizontin letrar të saj.

Por ajo që nuk është thënë deri tani është roli i Koço Çakalit në këtë këngë dhe në tërësi në grupin e Neço Mukos. Koço Çakali nuk është thjeshtë marrësi i kësaj kënge apo dhe i këngëve të tjera. Ai është autori i vijës melodike të këngëve himariote. Qenia e tij si marrës është një dëshmi e pranueshme. Tradicionalisht, në këngët popullore, marrësi është dhe “kompozitori” i këngëve. Dhe Koço Çakali është marrësi I mëse 80 këngëve.

Fakti që ai ishte tenor (amator) brilant në disa këngë hymn si Shqipëria, Hymni i Flamurit etj. dëshmon aftësinë dhe talentin e tij muzikor.

Interpretimi i tij i suksesshëm në këngët e muzikës së lehtë, krahas tenorëve dhe sopranove të famshme, që iu bashkuan këtij grupi, është një dëshmi tjetër e talentit të këtij mjeshtri të madh të muzikës, aktualisht ende i pa vlerësuar.

Kështuqë me të drejtë, grupi mund të quhet “Grupi i Koço Çakallit, me udhëheqës artistik Neço Mukon”.

Duhet të theksojmë edhe faktin se ishte Dhimitër Varfi ai që e “lëmoi” këtë monument himariot, ashtu siç lëmohet mermeri i statujave, duke u bërë më të gjalla, më të ndritshme, edhe në detjaet më të vogla.

Për të shijuar plotësisht magjinë e këngës himariote, duhet të ndalemi tek dy elementë kryesorë: e para është isoja e këngës. Kënga hjimariote, gjithë bukurinë dhe madhështinë e ka tek isoja. Marrësi i këngës himariote, rëndom thotë gjysëm vargu (Vajzë e valëve), pastaj marrësi humbet rolin parësor të tij, sepse pushtetin e merr isoja. Nuk mund të kuptohet kënga himariote pa ison e saj karakteristike. Gjithë dhimbja e shpirtit himariot është mishëruar tek isoja  e këngës.

Elementi i dytë që i duhet kushtuar vëmendje është hedhësi. Në fakt, roli i hedhësit ka ekzistuar në këngën tonë popullore edhe para Neço Mukos, por ky i dha këtij zëri një rol vendimtar, më karakteristik. Figurativisht, roli I hedhësit është si direku kryesor i anijes, në të cilën lidhen të gjitha velat dhe në krye valëvitet flamuri. Dhe direku kryesor, jo vetëm që mban ekuilibrin e anijes në lundrim, por duke qenë pikëmbajtësja e velave, përballon edhe forcën e erës mbi vela, duke ndikuar në rritjen apo ngadalësimin e ecjes së anijes nëpër detin me furtunë.

Kur ngrihet zëri i hedhësit të këngës himariote, edhe Zoti ndalet nëpër qiej dhe kjo vërteton stërlashtësinë e motivit fillestar të shtratit të këngës, d.m.th bëhet fjalë për kohën para historike, kur ende Zoti komunikonte drejt për drejt me njeriun, në veçanti, dhe me gjithë krijesat e tij, në përgjithësi.

Bazuar në faktin se kënga iso-polifonike e ka origjinën tek vajtimi, hedhësi është personifikimi i rolit të vajtores që klith në grupin e vajtoreve, në çastin kur në odën e mortit hyn ndonjë i afërm i të ndjerit.

Ky është argument i ekzistencës së këtij zëri në këngën iso-polifonike dhe origjina e tij nga vajtimi. Por edhe te vajtimi me ligje, ky zë ka ardhur nga kohëra më të hershme, nga të qarët me bot, nga gjëma, të qarët me gjëmë, ku gratë shkulin flokët e çjerrin faqet, duke klithur fjalë dhimbje për të ndjerin.

Ardhja e këtij zëri nga vajtimi me ligje më pas tek kënga, tregon rrugën e gjatë që ka përshkuar kënga popullore deri në konsolidimin e saj. Ky “atavizëm” i gjëmës në këngën himariote dëshmon unitetin e elementëve të këngës, por në radhë të parë dëshmon lashtësinë dhe vijueshmërinë e etnitetit. Të marrësh një zë arkaik nga gjëma dhe vaj dhe të shndërrosh në një elemnt në strukturën e këngës, duhet aftësi e rrallë, duhet të jeshë artist I madh.

Por lind një mendim i beftë pas konstatimit të këtyre fakteve. Duke qenë se kënga, qoftë si tekst, qoftë si melodi, ka ecur në një shtrat arkaik, dhe duke pasur parasysh se tek kjo këngë nuk specifikohet shkaku i ikjes së djalit, ushtar apo në kurbet, si mund të ishte teksti dhe medodia e kësaj kënge p.sh para një mijë vjetësh?! Që do të ishte në shtratin e linjës së vajtimit, kjo nuk diskutohet, por sipas traditës shqiptare, ndryshe vajtohej i vdekuri në kurbet dhe ndryshe i vrari në luftë.

Nga sa u tha më sipër, shtrati fillestar i kësaj kënge duhet të jetë shumë i vjetër, para kristianizmit, thellë në kohët pagane, duke treguar gjurmët e qytetërimit iliro-shqiptar në Himarë. Edhe ndërtimi i këngës së së re “Vajzë e valëve” i ruan të pa prekur elementët paganë dhe është një shenjë që vazhdon në etnokulturën kolektive shqiptare.