Kush ishte arkeologu që zbuloi qytetin antik në Shqipëri
Magazinë E Shtunë, 1 Maj 2021 01:50
Gëzim Llojdia/1.
Hapësira ilire ka pasur një shtrirje të madhe ajo ishte diellore me flakërimën e saj se fshinë dot , e tejmbushur me shkëlqim ëndërrimtar,erdhi dhe u rrudh nga të gjata, të rënda pushtime. Pranë vendosjes së drejtimit té lindjes sé diellit,perëndimet e trishta mbeten pas té harruara,e filloi dhe e mbaroi çdo eklips pushtimi. Nuk di c’emèr mund tè ketë ky errësim,i ndjeshëm,i pazë pranë mè vjen,çdo trajtè e dukshme e nis mjegullimin. Tè fundit zhurma tè shekujve u mbyllèn vetvetes,dielli struket lartësive duke pëshpëritur,nuk ka gjallëri dhe zëra kumbues. Gjurmët ende të trishta .Themele që nuk zhduken kollaj. Brenda meje dhe gjithë stërnipërve të ilirëve,fle një mall i pashuar,asgjë s’mund ta fikè duke sjellè stuhi,një flakërim i heshtur shtrihet duke fluturuar .Ku gjenden qytetet tona ilire të lodhura nga koha,nga luftërat,nga pushtimet nga fqinjët,nga marrëzitë ,nga djallëzitë,nga mizorit nga gjylet,tanket,pusit,mërit?Ato aty janë ende nëntokën tonë. Rimèshirohen nè çdo ditè tè re,në cikël rrjedhshmërie e hapur nè mënyrë tè pashtershme .Janë ura lidhëse e brigjeve tè largëta,qè koha i largoi duke i lënë nè hije,një udhè e padukshme i përpin hapat. Lundroj i heshtur udhëtimit tè nisur,kudo shpërndahem nè çdo ditè dhe natè .Pas meje mbetèn hapat qè kumbojnë,ngatërruar drejtime dhe zëra tè largët,fluturimthi drejtimet ikin dhe vijnè. Nuk mundem tè mbeten ylli i shuar,qè heshtjes sè saj pluhuroset,gjithmonë do tè rishfaqen pak e nga pak aq sat ë formojë hartën e tyre të plotë si në kohën e saj.
2.
Bylis në kodrat e Mallakastrës, Amantia në kodrën e Kudhës – Gërhotit dhe në më gjer dhe më tej në kodrinat e Shpiragut janë rrënojat e Dimalit. Arkeologët austriakë që kanë kontribut në disa zbulime të rëndësishme në fillim shekullin e shkuar ,ata kanë identifikuar edhe gjurmët e Dimalit.Ai ishte austriak apo ballkanas që më pa ka emigruar në Austri? Kush ishte arkeologu që përmend Dimalin?Një austriak, thonë burimet shqiptare. Në botimin e “ Iliria” të vitit 1972 arkeologu shqiptar që u muar me gërmime në këtë qytet, Burhan Dautaj shkruan: Midis shume qendrave dhe vendbanimeve antike to krahinës se Mallakastrës përmendet edhe Kalaja e Krotines, e sinjalizuar qysh në fund të luftës se-parë botërore nga arkeologu austriak K. Prashniker. Kush është dhe nga e ka origjinën arkeologu K. Prashniker?Në fakt ai është një slloven,pra një ballkanas.të dhënat që gjejmë përputhen në mënyrë identike me ato që ka Prashniker. (Camilo Praschiker)Kamilo Prašnikar (arkeolog slloven dhe dijetar, lindur në Tetor 18, 1884, Vjene.Vdiq në Vienë. Kamilo Prašnikar është i biri i arkitektit slloven A. Prašnikar, ishte një arkeolog i njohur, profesor universitar në Vjenë dhe anëtar i Akademisë së Shkencave në Vjenë. Prašnikar, ndër të tjera, ka udhëhequr gërmimet arkeologjike në vendet në Shqipëri, Mal të Zi dhe më pas edhe në Anadoll dhe Zollfeld. (Slovenski biografski leksikon 1925-1991) dhe vijon më tej kjo skedë.
Skeda e këtij arkeologu është:
Kamilo Prašnikar
Lindja -18 tetor 1884 Vjenë.
Vdekja-1 October, 1949
Profesioni -arkeolog
Akademik,Prof në Universitetin e Vjenës.
Të dhëna të tjera që përmendin këtë autorë thonë:Camillo Praschniker (i lindur më 13 tetor 1884 në Vjenë; 1 October, 1949) ishte një arkeolog klasik austriak. Pas studimeve klasike në Universitetin e Innsbruck, Vjenë dhe Berlin nga vitet 1902 deri 1908, të cilën ai e përfunduar në Innsbruck në vitin 1908 me një doktoraturë, udhëtoi Praschniker për vitin 1910 me një grant nga Instituti Arkeologjik Austriak të Mesdheut dhe ishte më pas asistent i Emil Reisch në Universitetin e Vjenës. Nga viti 1912 në 1920 ai ishte sekretar i Institutit austriak Arkeologjik. 1914 në Vjenë për arkeologjinë klasike. 1913-1914 ai mori pjesë në gërmimet në Sikem në Palestinë, 1916, ai mori pjesë në një ekspeditë shkencore në pjesët e pushtuara të Austro-Hungaria të Ballkanit (Mali i Zi, Shqipëri).
1922 Praschniker i Prof asociuar në Universitetin e Vjenës, një vit me vone,profesor në Universitetin gjerman në Pragë, ku ai ishte dekan 1929-1930. Në vitin 1930 ai shkoi në Universitetin Jena, në të njëjtin vit kthehet në Vjenë, ku ai ishte profesor i parë i asociuar. 1934 profesor. Në vitin 1935 ai ishte Drejtor Nderi i Institutit austriak Arkeologjik. Praschniker ishte anëtar i Institutit Arkeologjik Gjerman, që nga viti 1932 që nga 1937 Anëtar i Akademisë Austriake të Shkencave, që nga viti 1914, .Ai merret me shumë çështje në fushën e arkeologjisë klasike dhe provinciale romake,.
Zbulimi i Dimalit
Për zbulimin e qytetit ilir të Dimalit janë kryer gërmime intensive në Dimal.Arkeologët shqiptarë të kësaj periudhe i japin një vështrim panoramës së gërmimeve dhe gjetjeve në të,sipas konceptit të tyre të kohës dhe rrethanave ngase burimi i informacionit ishte i mangët dhe jo i plotë ashti sikurse informacioni bashkëkohor mungonte ,shkaku i izolimit të vendit socialist nga shtete e tjera. Kalaja e Krotines shtrihet mbi një kodër to bukur, pjesërisht te pyllëzuar të malësisë se Shpiragut ,shkruan arkeologu ,Burhan Dautaj te Iliria e vitit 1972. Kodra e Kalasë është edhe me e larta (kuota 444 m.) në vargun kodrinor, që fillon për rreze faqes perëndimore to Shpiragut dhe shtrihet ne krah to majte to rrugës automobilistike Berat-Roskovec, derisa zbutet ne fushat përreth Liqeneve artificiale to Kurjanit. Nga Lindja dhe jugu kalaja ka përkundrejt fshatrat Bistrovice dhe Allambres, dhe e veçojnë prej tyre përroi i Qarezit dhe ai i Allambresit. Në anën veriore dhe perëndimore kodra zbret në një varg tarracash jo to rregullta, qe arrijnë deri ne luginën e përroit të Cukalatit. Kushtet gjeografike si dhe pozita mbizotëruese e kodrës se kalasë mbi zonën përreth, kane krijuar rrethana të mirë për një mbrojtje të fuqishme natyrore të këtij vendbanimi ilir. Kalaja e Krotines emrin e ka marre nga lagja me të njëjtin emër e fshatit Allermbres Iokaliteti Kutalli — Berat) qe shtrihet përbri faqes jugperëndimore të kodrës. Prashnikeri e konsideron këtë kala me të madhe dhe me të hershme se atë të Margllicit.Al flet gjithashtu mbi shtrirjen e qytetit dhe të akropolit duke e shoqëruar këtë me një skice-ide të rilevimit topografik të kodrës ku ai bën përpjekje për të vendosur edhe planimetrinë e murit rrethues, gjurmët e to cilit ruhen ende aty-këtu mbi toke. Kodra e kalasë përbëhet nga dy kreshta: ajo me e larta ka shërbyer si akropol, kurse mbi kreshtën tjetër shtrihen gati 3/4 e mbeturinave antike to vendbanimit. Te dyja këto kreshta kane qene të rrethuara me mure. Gjurmët e mureve rrethuese mbi shpatet e rrepinta të kodrës, janë mjaft të dobëta dhe kryesisht nga blloqe të veçuara gur gëlqeror të bardhe to gjetura in situ dhe to punuara bukur me forma të rregullta paralelopipedi. Këto blloqe gurësh, me sa duket, janë mbeturina to faqes se jashtme to murit rrethues. Duke pare rendësin e madhe qe paraqesin mbeturinat antike to qytetit ilir të Krotines, gjate viteve 1963-1964 u ndërmorën gërmime të rregullta arkeologjike, të cilat u përqendruan kryesisht mbi kreshtën e akropolit. Zbulimi me i rëndësishëm i këtyre dy vjetëve është ai i vulave të fragmentuara qe përmbajnë emrin e qytetit ilir Dimal.Vulat janë vendosur mbi faqet e sheshta të tjegullave balenistike. Ato me plotësimet qe i bëjnë njëra-tjetrës na japin emrin ®IMAAAITAN. Ky është i pari burim epigrafik qe bën fjale për emrin e qytetit ilir Dimal, i cili ka luajtur një rol me rëndësi ne ngjarjet historike to Iliris6 se Jugut ne shek. III-II para erës sonë. Emri i qytetit shoqërohet edhe nga katër monograme, të cilat ka mundësi të paraqesin emrat e prytanit dhe atë të qeramistit në forme të shkurtuar. Burimet e autoreve antike që flasin për Dimalin janë mjaft të kufizuara d të gërshetuara me disa nga ngjarjet me të rëndësishme të luftërave ilire-romake dhe Maqedoni-romake (vitet 220-205 para e sonë). Kështu Polibi dhe Livi, duke bëre fjale për luftërat e vazhdueshme të kësaj kohe që zhvilloheshin në truallin e sotëm të Shqipërisë, nuk mungojnë të përmendin disa here me radhe edhe qytetin ilir të Dimalit. Dhimitër Fari, tutor i mbretit ardianove pushtoi rreth viteve 220-219 para e. son Dimalin dhe vendosi atje një garnizon të tij. Po në vazhdim të këtyre ngjarjeve qyteti i Dimalit përmendet dhe si një qendër me pozite strategjike dhe e fortifikuar mire. «Komandanti romak (Luc Emili), thotë Polibi, kur arriti me ushtri ne Iliri, vuri re se (iliret) mburreshin me fortifikimin dhe pajisjen e Dimalit, qe pandehej si një qytet që s’e merrte dot nga dora a armikut, prandaj vendosi t’i bjere Dimalit me pare, dhe mbas 7 ditë rrethimi e pushtoi qytetin. Dimali përmendet jo vetëm si një qendër e forte strategjike, pot edhe si qytet me rëndësi politike, qe ka tërhequr vazhdimisht vëmendjen e fuqive me të mëdha të kohës, të Romes dhe Maqedonisë. Kështu marrëveshja e përfunduar midis Filipit të V-të të Maqedonise dhe Hanibalit të Kartagjenes angazhonte t6 dy palët, për të mos lejuar që romaket të bahen «… zoter as të Korkyres, as të Apolonisë dhe Epidamnit, as të Farit, as të Dimalit dhe parthineve, as të Atintanise». Edhe ne ngjarjet e mëvonshme politike, Dimali vazhdon të mbetet objekt i përpjekjeve dhe grindjeve midis të dy fuqive. Livi, duke folur për luftërat romake-maqedone ne truallin ilir, i ve një rëndësi të madhe pozitës strategjike dhe politike të Dimalit. Simbas këtij autori marrim vesh se mbas paqes se Filipit me etolet (206 para e sonë), «… mbretit i erdhi lajmi se romaket (me prokonsullin P. Semproni ne krye) kishin ardhur në Dyrrah e se parthinet dhe filet e tjera kufitare, duke shpresuar ne ndryshimin e gjendjes,ishin ngritur e se Dimali ishte rrethuar».Po nga ky autor, kur na informon për kushtet e paqes të parashtruara Filipit nga Semproni, thuhet se oparthinet, Dimali, Burguli dhe Eugeni jane të romakëve, ndërsa Atintanine u a linte maqedoneve… » .Siç shihet, është e vështirë të nxiret nga këto lajme ndonjë tregues i sakte topografik, qe do të na shërbente sadopak ne lokalizimin e qytetit ilir të Dimalit.I vetmi shënim qe mund të nxjerrim nga këta dy autorë është të vendosurit e Dimalit përkrah fisit ilir të partineve, pra rrjedhimisht mund të konsiderohet si qytet që ndodhej ne afërsi ose në truallin e këtij fisi. Ky mendim është shprehur me pare nga arkeologu H. Ceka, i cili duke kërkuar shtrirjen e parthineve ne trevën midis Durrësit dhe Tiranes, ka bar përpjekje për lokalizimin e Dimalit me mbeturinat antike të kalasë se Dorezit (ne Jug-perëndim të Tiranes. Zbulimi i katër tjegullave me vulë Dimalitan, na ndihmon para se gjithash për lokalizimin e qytetit ilir Dimal të parthineve ne mbeturinat antike të kalasë se Krotinë. Me tej arkeologu B.,Dautaj thotë:Gjetja ne gërmimet e një sasie të madhe zgjyre balte tregon për një zhvillim të prodhimit lokal të qeramikës. Këtu mund të përmendim një mori copa enësh kuzhine prej balte të kuqe të ashpër, nga to cilat një pjese i ndeshim se bashku me vegjat. Këto vegja me prerje cilindrike ruajnë mbi shpine gjurme të theksuara ngulit je, ndërsa forma brirore e tyre përfundon ne skaj me një sipërfaqe të sheshte rrethore, mbi të cilën është ngulitur një shenje ne formën e X-sit (Tab. II.1,1). Shenja e X-sit mbi këto vegja, qe ndeshet deri me sot vetëm në Dimal, ka të ngjare të jete përdorur si marke e prodhimeve të ndonjë poçarie. Nga fragmentet e enëve me parete të trasha vlejnë të përmenden disa buze pitosash qe shquhen për ornamentet dhe vulat anepigrafike mbi buze mjaft të ngjashme me ato të gjetura në Irmaj dhe Cakran.
Në Dimal vihet re një përdorim i gjithanshëm i tjegullave, të cilat mbizotërojnë mbi të gjitha gjetjet e tjera arkeologjike. Ato kane forma katër kondeshe dhe paraqiten të shumëllojshme për nga balta (ngjyre okër ne roze, to kuqe ne gri), nga pjekja dhe nga profilet anësore to tyre, qe diku vijnë të ngushta me buze kënddrejte dhe diku me to gjera dhe disi to harkuara nga brenda. Shume prej tjegullave mbajnë edhe vula .Pjesën me to madhe to vulave e përbejnë tjegullat me monogram to vendosura mbi skajin e profileve anësore to tyre. Ky monogram është ndeshur mbi 150 raste, dhe këto vetëm ne një sipërfaqe të kufizuar gërmimi (rreth 500 m2). Gjetja e këtij monograms për here to pare ne Krotine dhe numri deri diku i madh i tyre, nuk të lënë të dyshosh se këto tjegulla i përkisnin zejtarisë se qytetit. Përveç monogramit të mësipërm, janë gjetur edhe 16 vula me emrin e ndonjë qeramisti. Me sa dijme jo vetëm qe ky emër nuk vihet re ne tjegullat helenistike to qendrave to tjera antike to vendit tone, por dhe gjetja e një sari je to konsiderueshme vulash, na çon ne përfundimin to kërkojmë ne këto tjegulla prodhimit të qeramikës vendase. Një yule tjetër, jo me me pak interes është ajo me emrin HPAIS,N, e ndeshur ne 12 raste e cila ndryshon nga vulat e Apolonisë me po të njëjtin emër vetëm prej baltës qe ne Dimal paraqitet jo aq e pastër. Nga këto vula tri prej tyre janë vendosur se prapthi. Analogjia e emrit HPATc,N dhe sidomos paraqitja pak a shume e një-lloj e këtyre vulave, mund to shpjegohet fare mire me praninë ne Dimal të një filialeve të varun nga ndonjë punishte e rëndësishme apolloniate e prodhimit to tjegullave. Vula to tjera to gjetura ne Krotine, janë edhe ato me emrat. AMYNTA[C] etj. Përveç qeramikës masive, atë qe bien ne sy janë edhe prodhimet e qeramikës artistike, kryesisht terrakota. Subjektet qe ato trajtojnë janë të ndryshme.
Veshja e gruas ilire ne këtë vepër skulpturale të shek. I p.e. paraqitet me. elemente me to shumte dhe me të qarta se sa ne veshjen me tipare ilire to dy skulpturave të
gjetura ne rrethin e Vlorës dhe të botuara nga Ugolini, qe i përkasin periudhës se vone helenistike dhe kane huazime të artit të huaj greko -romak. Rëndësia e skulpturës sonë rritet edhe me tepër sepse ajo jo vetëm qe i zgjeron dhe i përforcon edhe me shume njohuritë e pakta mbi veshjen e gruas ilire, por mbi to gjitha sepse shume nga elementet e besa j veshje ne i shohim të trashëguara gjate shekujve deri ne ditët tona. Ne këtë drejtim, kjo skulpture hedh drite mbi njërin nga problemet me të rëndësishme të historisë sonë, dhe pikërisht mbi autoktonitetin e popullit shqiptar.Nga ana artistike, bukur është punuar edhe një kapitel i vogël i tipit korintik prej mermeri to bardhe, ne to cilin, krahas motiveve floreale që mbizotërojnë, është përdorur edhe n je motiv zoomorf qe e dallon këtë të Pundit nga kapitalet e tjera to tipit korintik të Apolonisë dhe Durrësit.
Në gjetjet arkeologjike to Krotines bie ne sy dhe një numër i konsiderueshëm monetash, nga të cilat pjesën me to madhe e përbejnë gjetjet e rastit mbi sipërfaqe to qytetit. Nga monedhat e lexuara, një vend to mire zënë ato të Apolonisë (13 cope), pas tyre vijnë të Dyrrahut (8 cope) dhe to Byllisit (2 cope). Por nuk mungojnë edhe monetat e qendrave to njohura antike të Ambrakise, Korintit, Maqedonise dhe të qytetit të Isties ne Eube, të cilat zhvillonin ne atë kohe një veprimtari të gjere shkëmbimi me brigjet lindore to Adriatikut. Moneta republikane dhe perandorake romake u gjeten vetëm 5 cope.
