Letërsia shqiptare, arti, feja dhe Zoti

Nga Ilir Muharremi/   Shkrimtari Ismail Kadare është prononcuar se ekstremizmi fetar është diçka që bie ndesh me moralin historik shqiptar. Natyrisht, kjo edhe qe pengesë e mbijetesës së rehatshme e këtij kombi nëpër shekuj. Gjithnjë mendohej se orientimi eurotalantaik i shqiptarëve mund të lëkundet për shkak kësaj, por kjo nuk mund të ndodh sepse shqiptarët integrohen më shpejt se vendasit, ndonëse edhe asimilohen. Kadare beson se një pjesë e shqiptarëve janë kundër ekstremizmit fetar, por po harron se nëse zhytemi në “themelet” e fesë, shumë lehtë njeriu eskalon në ekstremizëm, por kjo aspak nuk e zhvendos mendimin pozitiv të shtetit të ri Kosovës për pro perëndimit. Çfarë i bënë feja artit dhe si e dënon atë? Po kthehemi në kohë.

    Njëherë qe paganizmi (mitet), feja as nuk ekzistonte në propagandë, dhe të gjithë e dimë se çfarë prezantojnë mashtrimet e miteve pa vërtetësi. Shkenca në këtë kohë nuk ekzistonte sepse ku qe prania e saj varroset feja. Gradualisht në tokë zbriten mitet të cilëve në atë kohë i besonin njerëzit. Paganizmi qe si vazhdimësi e vërtetësisë, kurse fetë propagandë për përfitime egoiste, shpëlarëse të trurit, dogmatike, kundër të vërtetës. Këtu pra kemi mesjetën. Po kalojmë te poeti i rilindjes shqiptare  p.sh Naim Frashëri, kombëtar, por edhe fetar, aspak i thellë në raport me poetët botëror si Sharl Bodler. Naimi kishte patetikë kur i këndonte atdheut, kurse Bodleri kishte shpirt kur i këndonte dashurisë. U shfaq edhe Gjergj Fishta i cili poashtu i këndonte atdheut dhe fesë, prapë edhe ky qe artist minimizues në raport me poetët botëror, jo nga emri, por nga krijimtaria. Pothuajse letërsia jonë shqipe ishte e kafshuar nga feja përjashtuar Migjenin, poetin ekspresiv dhe ateistë bombardues. Edhe Migjeni nuk e gjeti vetë ateizmin, atë e kërkoj në letërsi, konkretisht te Nietzsche “Kështu foli Zarathusra”, kurse Nietzsche e vrau të birin e Zotit (Jezusin), u shpalli luftë gjithë perëndive dhe identifikohej me fjalën “përtej”, e tërë filozofia e tij përmblidhet në këtë fjalë. Fjalë të cilën letërsia shqipe nuk diti dhe ende rënkon në dëshpërim , frikë për ta përdorë. Emrat e mëdhenj të letërsisë shqipe fundoseshin, në raport me botën, derisa Migjeni lakmonte pas Nietzsche-s. Migjeni shkelmoqi fenë (duke ju falënderuar influencës së letërsisë botërore), ju nënshtrua artit, pra letërsisë.

   Kadare vazhdon të jetë pro fesë krishtere, duke ardh nga një shtet ateistë (koha e Enver Hoxhës.) Por, ky shkrimtar anon më shumë kah feja krishtera sepse atë e konsideron si fe Evropiane, dhe me të drejtë sulmon fenë myslimane: “Një pjesë e popullsisë së varfër, u detyrua të konvertohej me dhunë”, shprehet ai për të vazhduar: “ Disa të tjerë ndërruan kamp për arsye ekonomike, disa të tjerë për një fenomen tepër të rëndësishëm për shqiptarët, pasi vetëm një mysliman kishte të drejtë të mbante armë. Shqiptari ishte para dilemës: si do mundte ai të mbronte dinjitetin e familjes së tij pa armë? Ndodhte që një vëlla i po të njëjtës çati konvertohej dhe një tjetër jo.” Sipas tij, Sot, nëpërmjet fesë Islame, Turqia përpiqet përsëri të ndikojë dhe modifikojë konceptin tonë të jetës sociale. Perandoria otomane duket se po rivjen në një tjetër formë. Ai tregon se kombi shqiptar si pasojë e Osmanëve ka vuajtur shumë. Osmanët nuk qenë vetëm për përgjakje, por ishin si Grekët, instalimin e kulturës së tyre, të njëjtën që e bëri Aleksandri. Ateizmin e tij Kadare e shfaq kur thotë: “Letërsia më ka mbrojtur nga çdo influencë, ideologjike apo fetare.” Zoti i tij është letërsia edhe kombi. Për të parën ka të drejtë, për të dytën jo. Rreziku i kanoset Evropës nga lindja me depërtimin dhe kultivimin e “nacionalizmit të ri”. P.Hajnrih Bël ka thënë “Gjuha ime është djepi im”. Ai termin djep e zëvendëson me komb dhe kjo nuk është e njëjta gjë. Kadare përgjigjet: “Në diktaturë, liria e vetme që i mbetet një shkrimtari është gjuha e tij. Për këtë arsye ne lexonim male me libra. Për pasojë realiteti zhdukej pas këtyre librave.” E ndaluar qe më e shijshme dhe më e lartësuar për artistin e asaj kohe, edhe arti shkëlqen pas ndalimit.

   Albert Camus citon  një kritik katolik: “Arti çfarëdo qoftë qëllimi i tij, gjithmonë i bën Zotit një konkurrencë të dënueshme”. Vërtetë, sa i përket artit të mirëfilltë është më mirë të flitet për konkurrencën me Zotin. Shumë shkrimtarë të thellë edhe sot kur shkruajnë rrëfejnë se njerëzimi është imitim i Zotit. Kjo letërsi është rrëfim i universeve të mbyllura. Arti i sotëm veçanërisht ai humanist botëror e kuptoj figurën imagjinare të Zotit dhe fesë dhe të gjitha shpikjet vijnë nga njeriu, andaj arti i nënshtrohet njeriut e jo Zotit. Shkrimtarët fetarë tentojnë të shkrihen me propagandën e paqes (këtu i referohen intelektualëve), derisa të tjerët proklamojnë ekstremizmin dhe thirrjen në Zotin. Të dyja në fund janë të dhunshme.

    Edhe në letërsinë botërore përmendej feja dhe Zoti, Nietzsche e vret figurën e Zotit, Camus-i merret me kritikë ndaj tij, poashtu në universin e tij ai nuk ekziston, më shumë e bënë njeri at i cili i humbet të gjitha shpresat. Hemingway intelektualin poashtu e sheh si ateistë, vetë ka shënuar: “Të gjithë ata që mendojnë janë ateistë.” Nietzsche-ja më shumë ashpërson kur letërsinë fetare ose qenien fetare e identifikon me qentë zagarë, pas takimit me ta ai obligohet t’i pastrojë duart. Sa më shumë shtohet numri i letërsisë fetare, aq më shumë shumëfishohet numri i të revoltuarve, sepse shkrimtarët (intelektualë) në skaj të kësaj letërsie revoltohen duke e quajtur njeriun të mjerueshëm dhe Zotin të pamëshirshëm. Për aq sa ka triumfuar raca Nietzsche-ane, duhet të thuhet se Zoti dhe feja e testamenteve të vjetra kishte fat të pashpresë. Shkrimtari intelektualë luanë me ringjalljen e Zotit dhe fesë, atë e gjen në mesin e njerëzve, sepse mendon që i shërben njerëzve.

     Çfarë historie mund të ketë kjo letërsi? Të krishterët ndjejnë trimëri të thellë tek personazhi i Krishtit i cili ndalon historinë në majën e kryqit. Dostojevski me imagjinatë i revanshohet hyjnive duke i konsideruar mizore dhe tekanjoze. Dostojevki, Nietzsche, Camus zgjerojnë fushën letrare të mendimit se revolta e tyre kërkon llogari nga Zoti. Ata vdiqën, ende jeton mendimi për fenë dhe Zotin. Letërsia botërore ka guxim, letërsia shqiptare jeton në frikë dhe është një letërsi me horizont të vogël. Ajo sapo ndjen krijimin, menjëherë vdesë. Dostojevki me imagjinatë, Nietzsche me fakt, Camus me revoltë, i ofruan lexuesit vërtetësi shkencore. Romanet e cekta do t’i sulmojnë këta të tretë me ruajtjen e traditës së tmerrshme fetare.

   Duke u nisur nga momenti kur fetë përfundojnë nga periudhat e tyre triumfuese , mohohen të gjitha hyjnitë, i kthehemi dhembjes sepse është fat vetëm i njerëzve. Derisa të ekzistojnë shkrimtarët fetarë, do të ekzistojë edhe gremina e cila e ndanë zotëruesin me robin, do të nevojiten Nietzsche, Dostojevski dhe Camus-i të cilët gjithnjë rrinë përballë fytyrës së murosur të Zotit siç e quan Camus “Xheloz”. Duhet të ekzistoj kjo ndarje moderne të sulmeve ndaj moralit dhe hyjnive. Pas artistëve ateistë prapë ngritët universi i vagabondëve halucinantë, të cilët së pari fillojnë me shtatore, pastaj vazhdojnë në qiell siç e patëm Don Juan-in dhe Moliere-in. Shtatoret e Krishtit, Muhamedit dhe Budës gjithnjë do jenë stoike  ndërmjetësuese :tokë-qiell, vetëm se dhimbja ka shtratin dhe vdekjen në tokë.