Shpikja e tjetrit, ose “Politika e zisë”

“Philia fillon me mundësinë për të mbijetuar. Të mbijetuarit është një emër tjetër për të mbajturën z – mundësia për të cilën kurrë nuk duhet të pritet” (Jacques Derrida)

Nga: Jacques Derrida
Përktheu nga përmbledhja “Punët e zisë” dhe përgatiti për botim: Elvis Zaimi

Njëri nga shokët duhet ta lejë gjithmonë këtë botë përpara tjetrit. Në “Politikën e miqësisë” Jacques Derrida demonstron se ky është ligji i miqësisë dhe kështu pra edhe i të mbajturit zi. Një nga shokët duhet të largohet gjithmonë përpara tjetrit, një nga shokët duhet gjithmonë të vdesë i pari. Nuk mund të ketë ndonjë shoqëri pa mundësinë që një nga shokët të vdesë i pari, ndoshta mu para syve të tjetrit. Sepse, edhe kur shokët vdesin së bashku, madje edhe në të njëjtën kohë, miqësia e tyre që prej nga fillimi është strukturuar si marrëdhënie nisur nga mundësia se njëri do të shohë tjetrin të vdesë, dhe kështu pra, i mbijetuari pas tij do të mbetet për ta varrosur, përkujtuar dhe mbajtur zi.

Ndërsa, Jacques Derrida e kishte formalizuar këtë ligj në tekste të shumta në dekadat e fundit të jetës së tij, ai kishte qenë i detyruar edhe t’i nënshtrohej, apo të bëhej dëshmitar i këtij ligji, ndërsa miqtë e tij – që ai i pati të shumtë – largoheshin nga kjo botë, duke e bërë kësisoj me vdekjen e tyre eksplicit dhe efektiv, këtë ligj strukturor që kishte përcaktuar marrëdhënien e miqësisë të Derridas me ta. Gjatë dy dekadave të fundit, Derrida jo vetëm e trajtoi vazhdimisht këtë ligj si mënyrë të menduari, duke e sajuar në një formë teorike marrëdhënien ndërmjet miqësisë dhe zisë, por në shumë raste, gjithmonë e më shpesh, iu desh t’ju përgjigjej thirrjeve për t’u shfaqur në një kohë dhe vend të caktuar, me rastin e një ngjarjeje të papërsëritshme – vdekjes së një miku.

Sa herë që ndodhi kjo, Derrida u përpoq të dëshmonte të veçantën e çdo marrëdhënieje miqësie, të asaj që kishte qenë absolutisht e papërsëritshme në shoqërinë që e lidhte me mikun e vdekur, dhe duke e bërë këtë në forma të ndryshme – duke filluar nga një fjalë apo letër ngushëllimi, duke shkruar një ese përkujtimore, një fjalim lavdërues, apo edhe një fjalë funerale. Në secilin rast, ai u përpoq t’i përgjigjej ngjarjes së veçantë, okazionit të pashoq dhe papërsëritshëm, me fjalë që i shkonin përshtat mikut të vdekur – fjalë që lidhnin pashmangshmërisht jetën dhe miqësinë me vdekjen dhe zinë.

Botimi “Punët e zisë” (nga është shkëputur për përkthim edhe teksti i mëposhtëm) bën bashkë përgjigje të ndryshme të Derridas me rastin e ndarjes nga jeta të miqve të tij, të shkruara prej tij në harkun e një periudhe rreth 20 vjeçare, me qëllim tërheqjen e vëmendjes mbi një sërë pyetjesh të cilat kanë të bëjnë me atë që ne rrezikojmë ta quajmë “Politika e zisë” e Jacques Derrida.

***

Vdekjet e Roland Barthesit

Si mund t’i pajtoj emrat nën këtë shumës? Si mund ta lejoj, jap apo akordoj atë? Dhe kujt? Si mundem të bie dakord me të apo ta sjell në një marrëveshje? Dhe me kë?

Pyetje të tilla duhen dëgjuar gjithmonë duke e mbajtur njërin vesh tek muzika. Me bindjen besimplotë tek vetvetja, me njëfarë lëshimi siç ndjehem unë tek ajo, shumësi duket të pasojë; një urdhër, pas fillimit të një fjalie të padëgjueshme, si një heshtje e ndërprerë. Ai ndjek një urdhër, dhe vini re, shumësi vjen si bindje, ai e lë vetveten të diktohet. Ai e kërkon (për) vetveten. Dhe, sa për mua, pikërisht në momentin që i lejova vetvetes të urdhëroj një shumës për këto vdekje, unë gjithashtu pushova vetë t’i bindem ligjit të emrave, ligjit të numrave. Asnjë kundërshtim nuk mund t’i rezistojë atij, as edhe modestia që pason menjëhershëm një vendim të përpiktë dhe të pakompromis, një vendim që ndodh thuajse në klikun e pakohë (të një kamere), do të duhet të ketë qenë vetëm e vetëm kështu, njëherë e përgjithmonë.

Dhe, megjithatë, unë zor se e duroj shfaqjen e titullit në këtë vend. Emri i duhur do të kishte mjaftuar, sepse ai i vetëm dhe prej vetes thotë “vdekja”, të gjitha vdekjet në një. Ai thotë vdekje edhe kur mbajtësi i tij është ende i gjallë. Ndërkaq, shumë kode dhe rite punojnë për t’ia hequr emrit këtë privilegj, për shkak se është kaq tmerronjës, vetëm emri i duhur prej vetvetes deklaron fuqishëm zhdukjen e papërsëritshme të unikes – nënkuptoj veçorinë e një vdekje të pakualifikuar (dhe kjo fjalë “e pakualifikuar” tashmë kumbon si një citim nga një nga tekstet e Roland Barthesit të cilin do ta rilexoj më vonë). Vdekja e brendashkruan veten drejt dhe siç duhet tek emri, por duke e shpërndarë menjëherë vetveten atje, në një mënyrë të atillë e cila sugjeron një sintaksë të çuditshme-duke u përgjigjur për një vdekje je përgjigjur për (sa më) shumë “të tilla”.

Ende nuk e di, dhe tekefundit nuk ka asnjë lloj rëndësie nëse do të jem në gjendje të sqaroj se përse duhet t’i lë këto mendime për Roland Barthesin të fragmentarizuara, ose përse i vlerësoj më shumë për paplotësinë sesa për fragmentarizimin e tyre, për ndërprerjet e tyre me intervale të theksuara, njëkohësisht edhe të hapura, madje edhe pa cilësimin autoritar se janë aforistike. Këta gurë të vegjël, të vendosur mendueshëm, secili prej tyre në një kohë të caktuar, shumë pranë një emri, si premtim për t’u rikthyer.

Këto mendime janë për atë, për Roland Barthesin, kuptimi i asaj që unë mendoj për të dhe rreth tij, jo vetëm për dhe mbi veprën e tij. ”Për të” sugjeron gjithashtu se unë do të parapëlqeja ti kushtoja këto mendime për të, t’ia jepja ato atij, dhe t’i destinoja ato për atë. Megjithatë, ato nuk do të mbërrijnë më tek ai, dhe kjo do të jetë pikënisja e refleksionit tim; ato nuk munden më të mbërrijnë tek ai, nuk mundet ta arrijnë më në asnjë nga mënyrat e mundshme, duke supozuar se mund ta kishin mbërritur kur ende ishte i gjallë. Kështu pra, ku shkojnë ato? Drejt kujt dhe për kë? Vetëm për të brenda meje? Brenda jush? Brenda nesh?

Por, këto nuk janë e njëjta gjë, kemi tashmë disa shembuj situatash të ndryshme prej njëra tjetrës, të ndryshme në shumë mënyra të ndryshme, sepse sapo ai është tek tjetri, tjetri nuk është më i njëjti; dua të them i njëjtë me vetveten. Dhe megjithatë Barthes nuk është më atje. Ne nuk duhet të pushojmë se besuari tek kjo provë, tek qartësia e saj kaq e dukshme, dhe vazhdimisht t’I kthehemi asaj siç i kthehemi gjësë më të thjeshtë, vetëm asaj e cila, ndërsa na tërheq në të pamundurën, prapë na lejon të mendojmë dhe na jep shansin për mendim.

(Jo) më dritë, duke e lënë diçka të mendohet dhe dëshirohet. Ta njohësh, ose më mirë ta pranosh atë që e lë diçka të dëshirohet, ta dashurosh atë nga një burim i padukshëm qartësie. Nga erdhi qartësia e veçantë e Barthesit? Prej nga i erdhi ajo atij, qëkurse atij iu desh ta merrte dhe pranonte atë? Pa thjeshtësuar asgjë, pa u treguar i padrejtë me shoqërinë dhe anëtarët e tjerë jashtë saj, ajo gjithmonë rrezatoi nga një pikë e caktuar që megjithatë nuk është një pikë, duke mbetur e padukshme në mënyrën e saj, një pikë të cilën nuk mund ta lokalizoj-dhe për të cilën do të më pëlqente, nëse të mos flisja, të paktën të jepja një ide të asaj se çfarë mbetet ajo për mua.

Ta mbash të gjallë, brenda vetvetes, a është kjo shenja më e mirë e besnikërisë! I paqartë në fakt nëse po shkoja tek çfarë është më me jetë prej tij, unë lexova pikërisht dy nga librat e tij të cilët nuk I kisha lexuar më parë. Kështu pra që e tërhoqa vetveten në izolim mbi këtë ishull, sikur të përpiqesha ta bindja se asgjë nuk ishte mbyllur apo kishte marrë fund përgjithmonë. Kështu pra që e besova këtë, dhe çdo libër më tregonte se çfarë duhet të mendoja rreth këtij besimi. Unë e kisha shtyrë, për arsye të ndryshme, leximin e këtyre dy librave, në çdo aspekt.

Së pari, “Të shkruarit, shkalla zero”; kuptova më mirë forcën dhe domosdoshmërinë përtej asaj që më kishte larguar më parë prej tij, dhe nuk kishin qenë vetëm gërmat kapitale, konotacionet, retorika, dhe të gjitha shenjat e një epoke nga e cila në atë kohë mendoja se isha duke dalë (sortir), dhe nga e cila më dukej e nevojshme ta merrja për ta shpëtuar shkrimtarinë. Por në këtë libër të vitit 1953, si dhe në ato të Blanchot ku ai na referon shpesh, lëvizja të cilën unë në mënyrë të gabuar dhe kaba, e quaja se isha duke marrë një pushim, apo po dilja (sortie) prej saj, ishte duke u zhvilluar dhe bërë përpara. Dhe së dyti, “Camera Lucida”, koha dhe tempoja e së cilës e shoqëroi vdekjen e tij si asnjë libër tjetër, besoj se që atëherë ka qëndruar rojë në mbrojtje të autorit të saj.

Si libra të parë dhe të fundit, “Të shkruarit, shkalla zero” dhe “Camera Lucida”, janë tituj fatsjellës. Një fat i tmerrshëm, që luhatet po tmerrshëm ndërmjet shansit dhe predestinimit. Do të pëlqeja të mendoja tashmë për Roland Barthesin, teksa përballem me këtë trishtim, mbi atë që sot më përket mua por që gjithmonë e kisha menduar se e ndjeja tek ai, trishtimin e një njeriu të hareshëm por njëkohësisht edhe të lëshuar orej mërzisë, të dëshpëruar, të vetmuar, të rafinuar, të kultivuar, epikurian, tejet dyshues dhe mosbesues në fund, moskokëçarës që nuk e kapte seriozisht dhe nuk i shkonte asnjëherë deri në fund çështjeve, i pafundmë, themelor, por në të njëjtën kohë i zhgënjyer me thelbësoren.

Më pëlqen të mendoj për të, pa e përfillur këtë trishtim, si dikush që nuk hoqi dorë kurrë nga ndonjë kënaqësi (jouissance),por, le ta themi në këtë mënyrë, e trajtoi vetveten me secilën nga ato. Dhe ndjehem i sigurte – siç thonë në mënyrë naïve familjet në zi – se atij do t’i kishte pëlqyer ky mendim.Ose për ta shprehur ndryshe, imazhi im për Barthes do ta kishte pëlqyer këtë mendim, imazhi im për Barthesin që ai e shkroi apo e gdhendi brenda meje, edhe pse as unë dhe as ai nuk jemi plotësisht brenda tij.

Unë i them vetes tashmë se ky imazh do ta kishte pëlqyer këtë mendim tek mua, se ai gjen kënaqësi këtu dhe tani tek ai, se ai më buzëqesh mua. Qëkur se lexoi Camera Lucida, nëna e Roland Barthesit, të cilën nuk e kisha njohur kurrë, buzëqesh me mua për këtë mendim, njëlloj si për çdo gjë tjetër nga e cila qënia e saj frymëzohet të jetojë, dhe ia rikthen kënaqësinë e të jetuarit.