Teatri Kombëtar si çelës për të kuptuar

Një shkrim analizë shumë i rëndësishëm për të kuptuar në mënyrë sa më të plotë një temë shumëdimensionale si kjo e Teatrit Kombëtar.

I menduar për publikun italian, ai nxjerr në dritë të vërtetat e mëdha, njeh vlerën pa hile të qëndresës qytetare dhe pavarësisht dhimbjes që ende nuk është e tejkaluar, mbyll me një mesazh të madh shprese:

“Por për angazhimin qytetar dhe paqësor vlen gjithmonë fjalia e urtë e Amerikës së Jugut: Menduan se ata na kishin varrosur dhe nuk e dinin që ne ishim fara.”

Në shqip mund ta lexoni si vijon nga Rando Devole, sociolog – 14 Qershor 2020

“Shembja e Teatrit Kombëtar në Tiranë ishte sikur në Napoli të shembnin San Carlo-n për të ndërtuar një teatë më modern dhe imponues, ose sikur në Milano të shemnin La Scala-n për të hapur vend për një Super Mega Teatri Futuristik, ose L’Opéra në Paris, Metropolitan-in në Nju Jork, teatrin Bolshoi në Moskë, Royal House në Londër, Fenice-n në Venecia. Do të thuhet duke buzëqeshur që Teatri Kombëtar i Tiranës nuk ishte San Carlo … po, por San Carlo nuk është La Scala dhe La Scala nuk është Opéra e cila nuk është Metropolitan e cila nuk është Bolshoi e cila nga ana e saj nuk është Royal House e cila nuk është e Feniksit. Dhe pse kjo? Sepse çdo vend ka teatrin e tij.”

Patrizio Ranieri dhe gjithë artistë e Fabbrica Wojtyla & Compagnia della Città

Lajmi për prishjen e Teatrit Kombëtar në Tiranë tronditi opinionin publik shqiptar dhe u botua nga shumë media ndërkombëtare. Një lajm shqetësues që vazhdon të udhëtojë nëpër botë, shpesh në mes të mosbesimit dhe moskuptimit të një audience që po përpiqet të deshifrojë plotësisht atë që ka ndodhur. Fakt është se imazhi i shembjes së godinës së teatrit përmban kuptime të shumta dhe fundi i tij shumë tragjik është në të vërtetë një çelës për të kuptuar Shqipërinë sot dhe dje.
Duhet pranuar që nëse realiteti i Shqipërisë nuk është i lehtë për t’u kuptuar, kontekstualizimi i shembjes së një ndërtese në një qytet – kantier si Tirana është edhe më pak i tillë. Duhet shtuar gjithashtu se Shqipëria mbetet thelbësisht e panjohur për opinionin publik jashtë kufijve të saj, edhe pse në dekadat e fundit është folur më shumë për të, dhe shumë sy turistësh kanë qenë në gjendje të admirojnë bukuritë e saj natyrore dhe historike. Me disa përjashtime, Shqipëria lexohet shpesh me klishet dhe stereotipet e zakonshme, të vjetra dhe të reja, të cilat duhet të merren, ndër të tjera, me narracione efektive dhe operacione imazhi që ndonjëherë arrijnë të kalojnë kufijtë kombëtarë.

Një akt elokuent

“Një veprim i tillë, i realizuar gjatë natës, në befasi dhe gjatë pandemisë, pra në një moment ideal për të shmangur demonstrata dhe protesta, për t’i vendosur të gjithë përpara faktit të kryer, nuk do të ishte i tolerueshëm në asnjë vend demokratik, ku polemika të ashpra për përdorimin e emergjencës dhe tendencave autoritare shpërthejnë për shumë më pak.”

Më 17 maj 2020, rreth orës 4.30 të mëngjesit, ndërtesa e Teatrit Kombëtar dhe zona përqark tij u rrethuan nga forcat policore. Qindra policë nga njësitë speciale u futën për të larguar artistët që kishin protestuar për një kohë të gjatë kundër shembjes së tij. Në një kohë të shkurtër, midis britmave të demonstruesve dhe syve mosbesues të dëshmitarëve, buldozeri arriti të godasë dhe rrëzojë fasadën e parë të Teatrit Kombëtar për të vazhduar më vonë me pjesën e Teatrit Eksperimental dhe pjesën tjetër. Të nesërmen buldozerët dhe kamionët ishin tashmë në punë për të larguar rrënojat e strukturave të shembura.
Mediat shqiptare raportuan akuzat e aktivistëve nga Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit se bulldozeri filloi punën e tij shkatërruese, pavarësisht faktit se disa protestues ishin akoma brenda ndërtesës.
Bastisja për prishjen e Teatrit Kombëtar, padyshim jo e improvizuar, nuk ishte asgjë më pak sesa e pazakontë në modalitetet e saj. Duke filluar nga koha kur u zhvillua. Normalisht ndërtesat shemben në dritën e diellit, ose më saktë nën sytë e kamerave, jo gjatë natës dhe me nxitim; pa përmendur elementin e befasisë që zuri në befasi jo vetëm protestuesit por gjithë popullin.
Por, aspekti më i rëndësishëm është periudha në të cilën ndodhi akti i shkatërrimit: Shqipëria ishte në emergjencë të plotë mjekësore për shkak të pandemisë Covid-19, pra nën masa të rrepta sa i përket kufizimit të lëvizshmërinë të njerëzve.

Duket qartë që shembja ishte planifikuar të përfitonte nga kushtet e bllokimit, para se të fillonte lehtësimi i saj. Një veprim i tillë, i realizuar gjatë natës, në befasi dhe gjatë pandemisë, pra në një moment ideal për të shmangur demonstrata dhe protesta, për t’i vendosur të gjithë përpara faktit të kryer, nuk do të ishte i tolerueshëm në asnjë vend demokratik, ku polemika të ashpra për përdorimin e emergjencës dhe tendencave autoritare shpërthejnë për shumë më pak.

Reagimet pas shembjes

Edhe pse në një periudhë të jashtëzakonshme, shembja e Teatrit Kombëtar të Tiranës ka provokuar reagime të ashpra. Sapo u përhapën lajmet për shembjen e tij në orët e para të mëngjesit, qindra qytetarë u derdhën spontanisht në qendër për të protestuar ndaj aktit të shembjes. Dhjetëra demonstrues, përfshirë aktivistë dhe aktorë, u shoqëruan në zyrat e policisë. Një gazetar i njohur shqiptar akuzoi qeverinë e Edi Ramës për përdorimin e forcës dhe së fundmi publikoi raportin mjeko-ligjor që vërtetonte dhunën e pësuar. Çertifikata mjekësore e gazetarit u nda edhe në mediat sociale nga Presidenti i Republikës Ilir Meta, me komentin: “Dhuna dhe ato imazhe të turpshme nuk kishin nevojë për një mendim eksperti!”.

Përveç demonstratave, ka pasur deklarata shumë të rënda nga opozita. Kreu i Partisë Demokratike të opozitës, Lulzim Basha, tha se ajo që ndodhi në teatër mund të shpjegohet me tri fjalë: dhunë, babëzi dhe hajdutëri, duke treguar Edi Ramën si përgjegjësin e vetëm. Ndërsa regjisori Edmond Budina (shiko videon për “WE”), aktivist i Aleancës për Mbrojtjen e Teatrit, e konsideroi rrënimin si një nga aktet më të turpshme në vend. Mariya Gabriel, Komisioneri Evropian për Inovacion, Kërkim, Kulturë, Edukim dhe Rini, kishte mbështetur programin e organizatës Europa Nostra për mbrojtjen e vendeve me rëndësi të veçantë për trashëgiminë kulturore europiane, përfshirë këtu Teatrin Kombëtar të Tiranës. Pas prishjes, Komisioni Europian shprehu keqardhje për vendimin për shembjen e teatrit dhe shqetësimin e thellë për zhvillimet e aferës në Shqipëri, duke u kërkuar palëve moderim.

Lajmi për rënien e Teatrit ka zemëruar shumë, shumë njerëz të të gjitha kategorive, të famshëm dhe jo vetëm: është e pamundur të renditen dhe përmenden të gjithë. Edhe ish kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, i cili ishte në atë kohë në detyrë, gjithashtu foli kundër shembjes. Mërgimtarë të panumërt nga diaspora shqiptare janë tronditur nga akti shkatërrues. Edhe Këshilli Koordinues i Diasporës, një organizëm i aprovuar nga vetë qeveria shqiptare, dhe i përbërë nga emigrantë që jetojnë jashtë vendit, në një deklaratë të ashpër ka dënuar “pa rezervë veprimet e qeverisë për shembjen e teatrit, mungesën e transparencës, shkeljet legjislative dhe ngutin në marrjen e vendimeve “.

Ne gjithashtu duhet të kujtojmë reagimin, megjithëse të heshtur, të shumë qytetarëve, përfshirë dashamirës të kulturës dhe teatrit, të cilët ishin zhgënjyer thellësisht, të tronditur dhe të hutuar – të mbetur pa fjalë! – ndërsa shikoni pamjet e buldozerit që godiste fasadën e Teatrit. Më në fund, vihet re një reagim gradual, i ngadaltë, por në rritje, i cili po zhvillohet në këto orë në Shqipëri dhe në botë: artikujt, nismat dhe reflektimet për atë që ka ndodhur po rriten.

Në çdo vend tjetër perëndimor, reagimet e shumta, të brendshme dhe të jashtme, të cilat pasuan historinë e teatrit, para dhe pas prishjes së tij, do të kishin lëvizur institucionet dhe do të kishin provokuar tronditje politike, në nivelin lokal dhe kombëtar. Nëse asgjë nga këto nuk ka ndodhur, do të ketë një arsye.

Një histori e panjohur

Historia e kompleksit teatror ishte fatkeqësisht e panjohur për shumë njerëz dhe ishte pikërisht në plasaritjet e kësaj injorance u fut jo vetëm indiferentizmi, por edhe një fakenews delikate, e rikonstruktuar në mënyrë mjeshtërore, sipas të cilit ndërtesa kishte qenë ose synonte në kohën e fashizmit të ishte si “dopo lavoro” ose akoma me keq akoma si bordel për italianet. Asgjë nuk mund të jetë më e rreme, dhe gjithashtu e parëndësishme në funksion të qëllimit të shkatërrimit, por një lajm i tillë fals ka vazhduar të rrjedhë për një kohë të gjatë në basifondet e rrjeteve sociale.

Përkundrazi, historia e vërtetë, e njohur vetëm pas përfundimit të saj tragjik, është vërtet interesante. Shumë studiues e kanë konfirmuar këtë, përfshirë historian Aurel Plasari, i cili në një transmetim televiziv shumë të popullarizuar “Opinion TvKlan”, ka shpjeguar në mënyrë efektive historinë e ndërtesës, duke përmbushur kureshtjen e qytetarëve shqiptarë dhe në të njëjtën kohë duke çmontuar mashtrimin dhe pasaktësitë që qarkullonin prej kohësh.

Në ndërkohë, duhet sqaruar menjëherë se Teatri ishte krijuar në të vërtetë si një kompleks i strukturave të ndryshme dhe fillimisht ishte menduar për “Rrethin italo-shqiptar Skënderbeu”. Projekti kishte filluar me siguri më herët, por punimet ndërtimore filluan në 1938 në ditët e mbretit Zog. Sipas rezolutës së kohës, “Rrethi italo-shqiptar Skënderbeu” kishte si objektiv promovimin e bashkëpunimit kulturor, artistik, shkencor etj. midis Shqipërisë dhe Italisë.
Kompleksi përbëhej nga dy ndërtesa paralele, të zgjeruara në mes nga zona pikëtakimi dhe ato sportive, siç janë restoranti, palestra dhe pishina. Ndërtesa e parë ishte një kineteatër, i quajtur Savoia, e cila në vitin 1941 u quajt Kosova. Ndërtesa e dytë u bë selia e fondacionit Skënderbeu, në të cilën vepronin intelektualë të mëdhenj shqiptarë të kohës. Instituti i Studimeve Shqiptare ishte i vendosur në të njëjtën ndërtesë, ku punuan studiues të mëdhenj që më vonë merituan një vend në enciklopedi. Nuk mungonin zyra, salla dhe biblioteka. Pikërisht në atë vend, në vitin 1940 u zhvillua kongresi i parë i studimeve shqiptare.

Salla e kinoteatrit Kosova do të mbahet mend si për fjalimet e famshme politike, ashtu edhe për një proces të veçantë famëkeq të regjimit. Por ajo dhomë do të kujtohet edhe nga akti heroik i një adoleshenti antifashist që hodhi fletëpalosje kundër okupatorëve nga galeria, por që u vra nga patrulla naziste gjatë ndjekjes.

Nga viti 1945 në kinema u shfaqën filmat sovjetikë, por edhe filma britanikë dhe amerikanë. Në ato vite u zhvilluan shfaqjet e para teatrale dhe u quajt “Teatri i Tiranës” dhe më pas në maj 1945 “Grupi profesional i teatrit profesional”. Në ndërkohë, ndërtesa tjetër nga Rrethi italo-shqiptar Skënderbeu u quajt “Shtëpia e Kulturës”, dhe më pas në 1946 u shndërrua në “Instituti i Shkencave”, i cili do të ishte baza e instituteve të ndryshme që përbëjnë Akademinë. Pjesa tjetër është bërë një klub për shkrimtarët dhe artistët.
Në vitet në vazhdim, pasi Tirana tani kishte kinema të tjera, u bë “Teatri Popullor” dhe më në fund u quajt “Teatri Kombëtar”.
Me pak fjalë, ajo ndërtesë, nëse asgjë tjetër, kishte jetuar një histori të gjatë dhe intensive, dhe për këtë arsye meritonte të mbijetonte si një dëshmitar i vetëm, dhe të zbukurohej me pllaka përkujtimore, duke evokuar ngjarjet e qytetarëve dhe data të rëndësishme për komunitetin. Kështu është në vendet e tjera të botës. Ose mund të bëhej ai vetë një muze (i kinemasë, teatrit, etj.) Për të treguar të paktën historinë e vet të jetuar.

Vlera arkitektonike dhe urbanistike

Projektimi i kompleksit të Teatrit Kombëtar i është atribuar Giulio Bertè, një inxhinier-arkitekt italian që kishte punuar në Shqipëri që nga fillimi i viteve ’30, i cili përdorte gjuhë moderne dhe thelbësore, e cila pasqyronte një stil racionalist të ndikuar nga strukturat metafizike të Giorgio De Chirico.
Ndërtesa është ndërtuar me një sistem eksperimental, bazuar në një material të quajtur komercialisht populit, një përzierje çimentoje dhe druri dhe materiale të parafabrikuara në Itali nga ndërmarrja Pater-Costruzioni në Milano.

Kompleksi nuk ishte pa probleme ndërtimi, por ato nuk ishin të pakapërcyeshme; përkundrazi, sipas Prof. Anna Bruna Menghini, natyra e saj e përkohshme dhe gjendja efemere, të cilat gjithashtu perceptoheshin nga jashtë, përbënin një pikë fikse në abstraksionin e saj, dhe për këtë arsye mund të ktheheshin në forca e ndërtesës. Sipas të njëjtët studiuese, përveç vlerës historike-dokumentare dhe përkujtimore, objekti kishte një vlerë të madhe në rolin e tij urbanistik, i cili vinte nga aftësia e tij relacionale me hapësirat përreth, ndonëse shfaqej më e imët para ndërtesave të tjera.

Natyrisht për të gjykuar një ndërtesë duhet perspektivë historike. Sipas prof. Paolo Vitti i “Europa Nostra”, ndërtesat çlirohen nga pesha e së kaluarës dhe kthehen në kuptimin e tyre të vërtetë: vlera e Teatrit ishte e dukshme për të.

Nuk ka dyshim se kompleksi arkitektonik i Teatrit e kishte futur veten shumë mirë në kontekstin përreth Tiranës, me të vërtetë ishte ndërthurur në mënyrë harmonike me veprat e tjera të arkitektëve italianë me vlera të mëdha si Gherardo Bosio dhe Armando Brasini. Gjithashtu ishte madhësia e hapësirës publike, marrëdhënia e shumëfishta me qendrën e kryeqytetit shqiptar dhe magnetizmi drejt rrjedhave të njerëzve. Valerio Perna, arkitekt, beson se “Dy vëllimet binjake të Teatrit Kombëtar, të lidhur në pjesën e pasme nga një portik i kujtesës metafizike “të ndrojtur”, krijonin një hapësirë publike të pashembullt në qendër të qytetit.

Oborri i saj i jashtëm përfaqësonte një moment të fortë tensioni hapësinor dhe grumbullimi, në gjendje të katalizonte flukset e njerëzve që vinin nga sheshi Skënderbej nga njëra anë dhe nga ana tjetër nga rruga e këmbësorëve që lidhte impiantin me kalanë e lashtë të qytetit.”

Logjika e buldozerit

“Buldozeri e ka veprimin e shpejtë, dhe nën goditjet e tij bien ndërtesa por edhe identitete urbane dhe kujtime kolektive. Me logjikën e buldozerit, i cili për nga natyra e tij sheh vetëm ndërtesat që duhet të shemben, qytetet antike të gjysmës së botës nuk do të ekzistonin sot.”

Fronti në favor të shembjes, i kryesuar nga Kryeministri Edi Rama dhe kryetari i Bashkisë së Tiranës Erion Veliaj, nuk ka përdorur kurrë shumë argumente. Kryesori mes tyre kishte të bënte me cilësinë e ndërtesës dhe rrezikun e supozuar të shembjes. Atëherë lindi çështja e kostove për punimet e rizhvillimit. Temat e tjera të vogla gjithnjë rrotulloheshin rreth kryesores (mungesa e shfaqjeve, mungesa e shërbimeve brenda, si banja, garderoba, mungesa e një strukture të pajisur teknologjikisht, degradimi në një hapësirë e përdorur si bingo, etj.). Argumenti tjetër kishte të bënte me nevojën për një teatër të ri më të madh me teknologji moderne. Është folur shumë për projektin e ri nga firma arkitektonike Bjarke Ingels Group, disa imazhe gjithashtu janë xhiruar, por detajet e tij nuk dihen.

Pasi vuri re një reagim të fortë ndërkombëtar pas shembjes, kryeministri shqiptar Edi Rama i shkroi një letër gazetës franceze “Le Monde” në të cilën u përpoq të bindte publikun francez për zgjedhjen e tij. Edhe në atë artikull shfaqen të njëjtat argumente: materiali i përkohshëm me të cilin ish ndërtuar Teatri, struktura e rrënuar, ndërtimi i tij si vend argëtimi për forcat okupuese, mungesa në listën e monumenteve të mbrojtura kulturore, mirësia e projekt i ri. Artikulli i Edi Ramës për Le Monde është analizuar dhe kritikuar me kujdes nga vëzhgues të ndryshëm.

Argumenti i fundit, i cituar shpesh nga pushtetarët, ishte se shumica vendos dhe shumica vendosi për shembjen.
Për ata që kundërshtuan prishjen e teatrit nuk ka qenë kurrë e vështirë të kundërshtoje me argumente të vlefshme të karakterit të ndryshëm. Para së gjithash, të gjithë në Shqipëri u pajtuan me nevojën për të ndërtuar një teatër të ri, sepse Tirana është rritur dhe i duhen më shumë teatro. Por teatri i ri mund të ndërtohej shumë mirë në vende të tjera të kryeqytetit (propozimet nuk kanë munguar), pa e shkatërruar teatrin historik.

Sa i përket cilësisë së ndërtesës, duhet të sillet në kujtesë se përveç ekspertëve të shkëlqyeshëm ndërkombëtarë, Shoqata e Arkitektëve të Shqipërisë është deklaruar gjithashtu kundër prishjes. Shumë inxhinierë dhe ekspertë janë shprehur për materialin dhe kushtet e rrënuara dhe sipas të cilave ndërtesa kishte nevojë për ndërhyrje të ndryshme, por nuk ishte e pashpëtueshme. Edhe tërmeti i Nëntorit 2019 e konfirmoi këtë indirekt. Ai shkatërroi shumë ndërtesa bashkëkohore, por nuk e tronditi atë të Teatrit. Atëherë shumë kujtuan procesin e ruajtjes, si dhe restaurimin dhe rindërtimin. Në vendet europiane një procedurë e tillë është normale, përndryshe sot nuk do të kishte ndërtesa laike.

Buldozeri e ka veprimin e shpejtë, dhe nën goditjet e tij bien ndërtesa por edhe identitete urbane dhe kujtime. Me logjikën e buldozerit, i cili për nga natyra e tij sheh vetëm ndërtesa që të shemben, qytetet antike të botës nuk do të ekzistonin sot. Ndoshta duhet të kujtojmë një pjesë satirike, të shkruar në gjuhën shqipe, e cila si lojë mblodhi argumentet që përdoren zakonisht në favor të prishjes dhe ad absurdum i aplikoi ato te Koloseu, nga mungesa e shfaqjeve deri tek dyshemeja e shkatërruar dhe mungesa e banjove; një arsyetim paradoksal që çoi në vendimin e shembjes. Por deklarata e Presidentit të Confindustria Albania, e cila përfaqëson ndërmarrjet italiane në Shqipëri, nuk ishte shaka: «Është sikur për të ndërtuar një teatër më të bollshëm, të mbuluar dhe të rehatshëm, të vendosej që të shembej Arena e Veronës apo Koloseu. Një teatër i ri kombëtar mund të ishte ndërtuar në një zonë tjetër pa shkatërruar një simbol të artit, historisë dhe kulturës ”.

Çdo lexues evropian do duhej të lexonte fjalët e një grupi artistësh të teatrit: “Shembja e Teatrit Kombëtar në Tiranë ishte sikur në Napoli të shembnin San Carlo për të ndërtuar një teatër më modern dhe mbresëlënës, ose në Milano La Scala për të bërë vend për një Super Mega Teatri futuristik, ose L’Opéra në Paris, Metropolitan-in në New York, teatrin Bolshoi në Moskë, Royal House në Londër, Fenice në Venecia. Mund të thuhet duke buzëqeshur që Teatri Kombëtar i Tiranës nuk ishte San Carlo … po, por San Carlo nuk është La Scala dhe La Scala nuk është L’Opéra e cila nuk është Metropolitan e cila nuk është Bolshoi e cila nga ana e saj nuk është Royal House e cila nuk është e Fenice. Dhe pse kjo? Sepse çdo vend ka teatrin e VET”.

Qyteti dhe qytetaria nën sulm

Historia e arkitekturës dhe planifikimit urban të Tiranës gjithashtu mund të shkruhet në negativ, d.m.th., duke përshkuar hapat e ndërhyrjeve që ndryshuan dhe deformuan aspektin e saj tradicional. Siç dihet, të gjitha regjimet kanë tendencë të ridizenjojnë hapësirat urbane dhe arkitekturën duke u përpjekur të projektojnë vizionin e tyre totalitar, veçanërisht duke iu drejtuar qendrës, e cila transmeton në mënyrë më efektive mesazhin ideologjik. Tirana ka vuajtur shumë nga utopitë arkitekturore të regjimit të Enver Hoxhës, duke zhdukur hapësira publike dhe xhevahire të historisë së saj në fushë siç janë pazari i vjetër, ndërtesat historike, rrugët dhe shtëpitë tipike tiranase.

Ndërhyrjet totalitare në qendrat e qytetit gjithashtu ndodhën në Europë, kështu që asgjë e çuditshme në këtë kuptim. Problemi është se qendra e Tiranës ka pësuar transformime të ndryshme sidomos në tridhjetë vitet e fundit, pra pas vendosjes së sistemit pluralist dhe nga të gjitha qeveritë e njëpasnjëshme.

Edhe sytë e një të padituri ose të një turisti të thjeshtë mund të shohin lehtësisht kontradikta, mungesa harmonie dhe mungesa organike në një peizazh urban thellësisht të shpërfytyruar. Mbetet të studiohet plotësisht nëse transformimet i përgjigjen një vizioni specifik, apo janë thjesht rezultat i ndërtimeve spekulative kaotike. Nuk e mendon kështu prof. Giorgio Rocco, sipas të cilit ajo që ndodhi nuk është e rastit, por «pjesë e një procesi koherent, për të cilin nuk ka mungesë precedentësh dhe për fat të keq do të ketë episodet e tjera në të ardhmen», pasi ne po përballemi me një globalizim «shprehje e një neoliberalizmi të shfrenuar, i prirur drejt shkatërrimit metodik të kulturave të identitetit në emër të tejkalimit të specifikave lokale ». Një arkitekturë e globalizuar që nuk i përgjigjet rrënjëve të saj, por nevojave të një tregu global të padiferencuar, “e privuar nga monumentet e identitetit të tij Tirana nuk është më Tirana”.

Ka edhe reflektime të tjera të nivelit të lartë për lidhjen midis Teatrit dhe identitetit dhe kujtesës kolektive të realizuara nga profesionistë dhe studiues. Fakt është që buldozerët jo vetëm që e rrafshuan një ndërtesë, por kanë bërë tabula rasa një kapitull të rëndësishëm në historinë e Tiranës dhe Shqipërisë, duke pasur parasysh edhe peshën anormale të kryeqytetit në zhvillimet socio-kulturore të vendit. Tema është shumë e gjerë dhe kërkon më shumë hapësirë, por duhet pranuar që Shqipëria nuk është pajtuar përfundimisht me historinë e saj të fundit dhe e ka të vështirë të ketë një marrëdhënie normale me kujtesën e saj. Ndoshta Teatri ishte rasti i duhur për të çelur një reflektim kolektiv për këto çështje, mbase duke pritur debate të ndryshme, si çdo vend që dëshiron të projektohet në të ardhmen pa harruar historinë e tij.

Nostalgjia shpesh shihet si një shenjë e dobësisë, brishtësisë, mungesës së përshtatjes, lidhjes me të kaluarën, dhe për pasojë ekziston tendenca që ndjenja të tilla të fshihen instinktivisht. Megjithatë, nostalgjia është një ndjenjë njerëzore, e cila vjen nga përvojat e jetës, të cilat ndonjëherë mund të japin forcë dhe ekuilibër, ose të paktën vetëdije për të kaluarën e një personi, veçanërisht nëse bëhet fjalë për vlera të vërteta identiteti. Brezat që kanë parë për herë të parë një shfaqje teatrale në atë teatër, që kanë shëtitur nëpër atë teatër, të cilët janë emocionuar në ato salla, nuk mund të shmangen dhe as të injorohen. Teatri u mbrojt nga një grup i spikatur artistësh, regjisorësh dhe aktorësh që sigurisht ndajnë përvoja dhe emocione të paharrueshme së bashku me publikun. Fatkeqësisht, ligjërimi publik u nda në mënyrë artificiale dhe instrumentale në aktorët në favor dhe aktorët kundër prishjes, me shumë lista kundërshtare surreale. Fakt është se Teatri Kombëtar ishte një vend pune për aktorët dhe regjisorët, por në realitet Teatri ishte para së gjithash i qytetarëve dhe qytet, sepse arti, kultura, emocionet, vlerat, kultivoheshin në atë hapësirë në dekada, ato vinin në jetë në mendjet e njerëzve, jeta e të cilëve duhej respektuar. Me të gjitha të metat e një metafore dhe pa dashur të fyhet angazhimi i askujt, është sikur ndërtesa e çfarëdo Parlamenti në botë të mbrohej nga punonjësit që punojnë atje, të cilët padyshim interesohen për ndërtimin e institucionit dhe çfarë ai përfaqëson, por Parlamenti në të vërtetë u takon të gjithë qytetarëve dhe ka të bëjë me fatin kolektiv.

Qyteti ka shumë vende sociale, me një identitet të fortë që (ri) prodhon identitet, pra e kundërta e jo-vendeve moderne dhe me shkëlqim, të studiuara nga antropologu Marc Augé. Forcat që duan shkatërrimin e këtyre vendeve e dinë mirë këtë. Në fakt, një nga teknikat e provuara është që ato të lihen të degradojnë gradualisht si ndërtesa dhe institucione, derisa forca estetike të dobësohet dhe funksioni artistik dhe social të kalojë në agoni dhe të shuhet. Njerëzit që i hedhin sytë herët a vonë do të pyesin me dyshim se për çfarë shërben një ndërtesë e vjetëruar, e shëmtuar, e zbrazët dhe e padobishme, duke harruar se fati “i shënjuar në mënyrë fatale” në realitet varet nga dëshira për ta ruajtur dhe përdorur atë. Nga këtu deri tek tingulli i kazmës ose buldozerit ka vetëm një fushatë mediatike të orkestruar me mjeshtëri. Një gjë e ngjashme ka ndodhur dhjetë vjet më parë me “Piramidën” e Tiranës, të cilën qeveria e kaluar dëshironte ta shembte, por shoqëria civile dhe opozita socialiste e kundërshtuan fuqimisht atë, për ironi, e njëjta opozitë që sot në mazhorancë ka dekretuar me vendim të Edi Rama dhe Erion Veliaj shkatërrimin e Teatrit Kombëtar.

Një nga meritat e Aleancës për Mbrojtjen e Teatrit ishte pikërisht për t’i dhënë asaj jetë duke rifilluar funksionet e saj origjinale, duke organizuar shfaqje të ndryshme teatrore dhe muzikore kombëtare dhe ndërkombëtare, duke pasuruar kështu jetën artistike të kryeqytetit. Një lloj masazh kardiak për një teatër jetim dhe të braktisur. Madje, siç informoi Gentiola Madhi, “duke e shndërruar teatrin në një vend social, ku njerëzit mund të takohen dhe diskutojnë çështje me interes publik, siç janë gjendja aktuale e demokracisë, integrimi europian, përparimi i reformave etj. Këto takime të pasdites shërbyen për të tronditur apatinë e përgjithshme të shoqërisë, për të shprehur zhgënjimin e qytetarëve në raport me establishmentin politik dhe për të sfiduar formën aktuale të demokracisë “. Shkurt, një vend i grumbullimit shoqëror, i komunitetit, jetësor në epokën e shoqërisë fluide dhe individualizmave të pakufizuar, veçanërisht për Shqipërinë post-totalitare dhe postmoderne.

Simptoma e një demokracie të papërfunduar

Ndarja e çështjes së teatrit nga ajo politike është iluzore, qoftë edhe vetëm për etimologjinë e fjalës që rrjedh nga polis (qytet). Hyrja në detaje të një debati të pafund, të përbërë nga polemika politike dhe thënie juridike, është e kotë për të kuptuar realitetin shqiptar. Sidoqoftë, ka disa elementë domethënës që tregojnë shumë gjëra.

Teatri Kombëtar dhe trualli i tij bëhen pronë e Bashkisë së Tiranës, me një dekret të Këshillit të Ministrave të 8 majit 2020, me një propozim të Ministrisë së Kulturës, pasi e njëjta qeveri kishte aprovuar një ligj të veçantë në Parlament (korrik 2018) për shembjen e Teatrit. Dy aktet e Qeverisë u konsideruan të paligjshme nga Presidenti i Republikës, i cili ngriti një çështje të kushtetutshmërisë duke iu drejtuar Gjykatës Kushtetuese, duke ftuar qeverinë dhe Bashkinë e Tiranës që të mos ndërmarrin hapa të mëtejshëm deri në vendimin e Gjykatës.

Kjo e fundit, megjithatë, së bashku me Gjykatën e Lartë, është e paralizuar pas procesit të vlerësimit dhe reformës në drejtësi. Shkurt, goditja fatale për Teatrin u dha në një moment të brishtësisë së madhe institucionale, padyshim nga këndvështrimi i kundërt u kap “në momentin e përsosur”.

Forcat që shkatërruan teatrin nuk pritën asnjë prononcim dhe vazhduan me shembjen në mënyrë të përshpejtuar, duke varrosur edhe nën rrënoja të gjitha veshjet, pajisjet dhe arkivin historik të teatrit. Është e tepërt të thuhet që në çdo vend demokratik Gjykata Kushtetuese do të priste vendimin përpara se të avanconte me buldozerët, ose të paktën do të mblidhte dhe të inventarizonte objekte brenda teatrit që ishin karrige, rroba ose dorëshkrime të vjetra. Materiali i varrosur ndoshta nuk kishte vetëm vlerë historike dhe nostalgjike, sepse ato mund të ishin rroba dhe pajisje skenike të përdorura nga aktorët e mëdhenj të së kaluarës, të njohura nga publiku shqiptar.

Një logjikë thjesht ekonomike mund të shihte një vlerë të caktuar në reliket e Teatrit Kombëtar, pasi ato mund të katalogoheshin, sistemoheshin, ruheshin për ripërdorim në Teatrin e ri, apo edhe të shiteshin në ankand, të ardhurat e të cilit mund të përdoreshin për rindërtimin e tij, ose në mënyrë cinike për shembjen e tij. Është e vështirë të imagjinohet se çfarë do të kishte ndodhur në pjesë të tjera të botës në një situatë të ngjashme.

Në çështjen e Teatrit Shqiptar ka nga ata që kanë parë interesa privatë dhe një fat të shënuar për arsye tregu. Sipas Il Giornale dell’Architettura “çmontimi i paralajmëruar i teatrit është ndoshta rezultat i gërshetimit të interesave private dhe strukturave nervore të një pushteti vështirësisht demokratik, që i atribuohen kryeministrit histrionik Edi Rama. […] Beteja për konservim me siguri paraqitej si një opsion minoritar, duke pasur parasysh vlerat e tepruara të pasurive të patundshme të zonave qendrore dhe presionet politike dhe të tregut për një ri-funksionalizim radikal të zonës”. E njëjta gazetë bëri një propozim interesant për Teatrin siç është ai i “një forme të modernizuar muze, në vazhdën e përvojave të shumta të kryera kryesisht jashtë vendit, në skenarët e ngjarjeve të dhimbshme ose përçarëse (ish burgjet, spitalet psikiatrike, vendet simbol të emigrimit )”.

Për më tepër, duket se nuk ka ndonjë projekt të detajuar për një teatër të ri, as burime financiare për ta ndërtuar atë. Formula fillestare e partneritetit publik-privat, pra burimet private për punë të mëdha publike, në këmbim të tokës ose burimeve të tjera, duket e lënë mënjanë. Tani duket se Bashkia e Tiranës do të ndërtojë një teatër të ri me burimet e veta dhe po kërkon rreth 30 milion euro.
Muri i gomës i politikës shqiptare, mungesa e dialogut midis opozitës dhe mazhorancës, konfliktet e përhershme midis Qeverisë dhe Presidencës së Republikës nuk mund të shpjegohen vetëm me faktin se partitë opozitare rreth një vit më parë dhanë në masë dorëheqje duke “djegur” mandatet parlamentare. Vendimi ekstrem dhe i paparë ishte motivuar nga opozita si një përgjigje ndaj një sistemi të korruptuar të lidhur me krimin e organizuar dhe rezultatin e mashtrimit elektoral.

Akuza të tjera të ashpra pasuan, siç është ajo e shkrimtarit Fatos Lubonja, sipas të cilit “një organizatë kriminale ka kapur shtetin, një bandë kriminale që riciklon dhe rigjeneron pushtetin falë pastrimit të parave mafioze”. Në këtë kontekst “demokracia është një fasadë e thjeshtë, ndërsa ata që e duan lirinë dhe dinjitetin duhet të përdorin çështjen e teatrit si një simbol për të rikthyer lirinë dhe dinjitetin e shkelur”. Hijet e spekulimeve të ndërtesave nuk janë të reja, por pas shembjes së teatrit, akuzat për korrupsion janë bërë gjithnjë e më të ashpra.

E njëjta klasë politike duket se ka një deficit të madh të autoritetit, aq sa për të zëvendësuar përkrahësit e kauzës së Teatrit ata akuzohen se kanë lidhje dhe projekte politike. Politika shqiptare ka kaluar prej kohësh përtej kufijve normalë të spektakolarizmit dhe politikanët me gjuhën e tyre të efektit kanë përfunduar duke u përfaqësuar në media si personazhe dhe protagonistë të një skene. Në mënyrë metaforike mund të thuhet se Teatri si një veprimtari artistike është zëvendësuar nga konkurrenca e pamëshirshme e teatrit politik. Sa për ndërtimin, hapësira materiale ishte vetëm çështje kohe.

Në realitet, rrënojat e Teatrit përbëjnë vetëm pjesën e dukshme të një gjendje të sëmurë të përgjithshme, një nga efektet e një krize shumëdimensionale, e cila kalon nga kriza politike (kuptuar vetëm si menaxhimi i pushtetit) dhe përfaqësimi në atë të sistemit dhe institucioneve pluraliste, nga kriza e drejtësisë tek ajo e fuqive të ekuilibruara, nga kriza e kulturës së njohjes së kundërshtarit dhe e shoqërisë civile e deri tek ajo ekonomike me pabarazi të paqëndrueshme dhe korrupsion të shfrenuar. Në fund të fundit, është një krizë e thellë etike, ku personi nuk vendoset në qendër të veprimit politik dhe e mira publike, si dhe hapësira, është konceptuar si private.

Farërat e shpresës

Shqipëria nuk është më ajo e tridhjetë vjet më parë, dhe ne duhet të njohim hapat përpara, si dhe rrugën e integrimit në Bashkimin Europian. Sidoqoftë, njerëzit vazhdojnë të largohen nga vendi, siç tregojnë në mënyrë dramatike të dhënat demografike, midis rënies së popullsisë dhe plakjes së saj, si dhe anketave mbi dëshirën për të lëvizur jashtë vendit. Dhe nëse emigracioni është gjithashtu një termometër i saktë i shëndetit të një vendi, është e arsyeshme të supozohet se ekziston një zhgënjim themelor i qytetarëve për rezultatet e arritura në lidhje me pritshmëritë e tyre dhe një mosbesim i përhapur për të ardhmen e tyre.

Sidoqoftë, ka shenja të qarta shprese. Duke filluar me angazhimin dhe pasionin qytetar që ngjalli shembja e Teatrit. Shumë simpati për aktivistët që kanë bërë një betejë thjesht kulturore dhe civile, e cila po vazhdon me denoncime të reja, pra në fushën juridike, por edhe duke promovuar një peticion në të gjitha qytetet shqiptare për të rindërtuar Teatrin ku ishte dhe si ishte. Deri vonë, një mobilizim i tillë ishte i paimagjinueshëm.

Për më tepër, të rinjtë u kthyen në rrugë në fillim të qershorit për të demonstruar kundër dhunës ndaj grave dhe fëmijëve, një protestë e shkaktuar nga raste konkrete të abuzimit seksual, ndaj një adoleshenteje. Mijëra qytetarë, dhe veçanërisht të rinjtë shqiptarë, kanë dënuar të gjitha format e diskriminimit dhe dhunës ndaj grave dhe të miturve dhe kanë kërkuar të jetojnë në një shoqëri të respektueshme, mbështetëse, të përqendruar në respektin dhe dinjitetin e personit. Në manifestime të tilla mund të vërehet një vullnet për të ndryshuar, si dhe zgjim i një vetëdije qytetare.
Por për angazhimin qytetar dhe paqësor vlen gjithmonë fjalia e urtë e Amerikës së Jugut: Menduan se ata na kishin varrosur dhe nuk e dinin që ne ishim fara.

Në italisht e gjeni këtu:
https://confronti.net/…/albania-il-teatro-nazionale-come-c…/