Prof. Gjokë Uldedaj: Pas pandemisë bota do hyjë në sisteme të reja financiare dhe drejtimi*

Nga Prof. Gjokë Uldedaj 

Pandemia dhe Kriza në Ekonominë Shqiptare

Pandemia ka çuar në një krizë të pashembullt ekonomike. Kjo për faktin se pas luftës së dytë botërore asnjëherë nuk është parë që ekonomia botërore të qëndrojë në vend. Masat e marra dhe efekti karantinë dhe distancat sociale janë domosdoshmëri e prioritet shëndetësor që duhen zbatuar me rigorozitet maksimal, por nëse nuk jemi edhe në koherencë të plotë për të gjetur ekuilibrin e duhur që ingranazhi ekonomik të mos bllokohet,  shumë  shpejt  efekti COVID-19 do të jetë jo vetëm “rrezik” për shëndetin, por edhe “shok” për  ekonominë.

Sot jemi të pasigurit të themi se cili do jetë efekti në ekonomi, pasi në rrethanat e krijuara nuk mund të masim ekzakt shkallën e ndikimit, por ajo që ne dimë është se pritshmëritë do jenë të padëshiruara deri në një recesion të thellë global. Nga ekspertët e ekonomisë po theksohet dhe vertetohet çdo ditë e më shumë se ka një korelacion të drejtë midis virusit dhe krizës në ekonomi. E thënë në gjuhë konkrete, ky virus po shërben edhe si një indikator i fuqishëm për të shkundur të gjithë sistemin e prodhimit dhe të furnizimit.

Shkurt dhe qartë, bota sot ndodhet në fillimet e një krize ekonomike dhe krahasimet mund të bëhen vetëm me ekonomitë e luftës, pasi disa sektorë të ekonomisë janë tkurrur ngjashëm me ekonomitë e luftës. Në situatën e krijuar efekti i menjëhershëm i gjithë këtyre kufizimeve është rënia e aktiviteteve ekonomike, që rezulton me rënien e prodhimit.

Në vitin 2008 u vertetua se sa i brishtë ishte sistemi financiar. Si pasojë u bënë ndryshime në strukturat financiare. Sot koronavirusi na tregon se ka potenciale të gjunjëzojë ekonominë botërore me efekte të rënda në zinxhirët e prodhimit , të furnizimit dhe të eksportit. Kjo tregon qartë edhe brishtësinë e sistemit global të prodhimit, duke na sinjalizuar për ndryshime të sistemit, pasi të gjitha krizat e mëdha kanë çuar në ndryshimin e mënyrës së prodhimit.

Në gjendjen e vazhduar në krizë, presioni do rritet dhe reagimet do bëhen edhe më emocionale. Por rreziku më i padëshirueshëm do jetë nëse qeveria në kushtet e krizës rrezikon parimet demokratike, duke përdorur rrezikun real të pandemisë si protekst për të zgjeruar pushtetin deri në paligjshmëri.

Në varësi të kohëzgjatjes së krizës, ky efekt do të marr përmasa të tjera, duke u shtrirë në humbjen e shumë vendeve të punës dhe në mbylljen e shumë bizneseve. Në këtë këndvështrim do të përballemi me humbje të pabarabartë dhe ato që do të goditen të parët do jenë të punësuarit dhe bizneset e vogla dhe të mesme.

Në kushtet e Shqipërisë me një papunësi shumë të lartë, efekti i krizës do theksohet edhe më shumë në të ardhshmen dhe do të ketë përmasa më të rrezikshme. Problemi nuk  përfundon këtu, pasi sëmundja godet ekonomitë më të dobëta ashtu siç godet më shumë personat me sëmundje të tjera kronike. Një element tjetër i rëndësishmëm që duhet konsideruar është se pritshmëritë për të ardhmen janë ndër faktorët kryesorë që shpjegojnë veprimet e aktorëve në ekonomi, ndërsa pasiguritë për të ardhmen përbëjnë pengesën më të madhe për pritshmëritë.

Po cili do jetë efekti në ekonomi?

Është vertetuar se në kohë të pasigurta, ka tendenca të theksuara që sipërmarrja ose të zbrapset ose të presin, duke na ballafaquar me një “shok” negative të ofertës. Po ti shtojmë kësaj edhe pasiguritë  për të ardhmen, ky “shok” negativ do të frenojë investitorët me rënie të theksuara në investimeve të huaja direkte dhe të brendshme.

Në Shqipëri niveli i investimeve në kategorinë e aktiviteteve që krijojnë vende pune dhe ndikojnë në zhvillimin e ekonomisë ishin në nivele të ulta edhe përpara përhapjes së COVID-19. Kështu që përveç problemit të rënies së mëtejshme të investimeve të huaja direkte dhe po kështu edhe të investimeve të brendshme nga sipërmarrja vendase si pasojë edhe e  pasigurisë, shumë shpejt do të ballafaqohemi edhe me një ulje të theksuar të nivelit të kërkesës. Kjo rënie e nivelit të kërkesës dhe ofertës mund të mos duket tani nga vërshimi në markete nga paniku, por me vazhdimin e izolimit do të fillojë të ndihet niveli i kësaj rënie e kërkesës e cila është e paevitueshme dhe e lidhur me shtimin e papunësimit që automatikisht kemi rënie të të ardhurave.

Në situatën e krijuar roli i qeverisë është deciziv për ngadalësimin e infeksionit në ekonomi dhe për krijimin e ekuilibrave të qëndrueshëm të rrjeteve të sigurisë për të dëmtuarit. Qeveria nuk duhet të presin për të bërë “zjarrëfikësin financiar”, por të përballet me sfidat dhe kërkesat që i adresohen sipas emergjencave dhe prioriteteve. Në këto rrethana “paketat financiare dhe fiskale” të konsultuara dhe të orientuara mirë janë përcaktuese dhe mund t’i zbusin dëmet e krizës. Në kushtet kur ky recesion do të jetë  më shumë  si “U”,  një  rënie e shpejtë dhe ringritje e ngadalët merr një rëndësi jetike për ekonomin efektiviteti i paketave stimuluese financiare dhe  fiskale.

Para dy ditëve jemi njohur edhe me propozimet e përfaqësuesve të sipërmarrjes private në vend, të cilët me argument të qarta dhe të sakta i kërkojnë qeverisë të ndërhyjë në ekonomi me një paketë të detajuar financiare.

Propozimet e unifikuara nga ana e sipërmarrjes, të cilat janë konsultuar me ekspertët më të mirë të ekonomisë i japin përparësi sektorëve të cilët janë plotësisht të mbyllur siç janë: sipërmarrjet e hoteleri-turizmit, të transportit të udhëtarëve; të agjenësive të udhëtimit dhe veçanërisht bizneset e vogla dhe të mesme. Ajo që me të drejtë kërkohet ka të bëjë me kompensimin e pagave dhe përjashtimin nga të gjitha detyrimet fiskale deri në kthimin në normalitet.

Një propozim tjetër ka të bëjë me përjashtimin nga detyrimet fiskale (tatim fitimi, sigurime shoqërore, tatim mbi të ardhurat, tatim në burim), për ato sipërmarrje që në muajin mars rezultojnë me humbje respektive 20% dhe 30% më pakë se muajt janar dhe shkurt të 2020. Nëpërmjet paketës së propozuar, kërkohen edhe lehtësi shumë të arsyeshme, si ulja e cmimit të energjis dhe ujit, heqja e taksave vendore, subvencioni i qerasë deri në 50% etj. Të gjitha këto me një kusht angazhimi për vete që mos të bëhen shkurtime të punonjësve mbi 10%.

Një aspekt tjetër i rëndësishëm i propozimeve që duhet konsideruar, ka të bëjë me “garancin sovrane”  të deklaruar nga qeveria në dispozicion të sipërmarrjes private. Kërkesa është që kjo “garanci sovrane”, nuk duhet të jetë e limituar për bizneset që aplikojnë për kredi me destinacion likujdimin e pagave, likujdimin e furnitorëve dhe kapital qarkullues. Kjo kredi duhet të jetë në nivelin e kostove të fondeve dhe shlyerja të fillojë në fazën e kthimit në normalitet në raport me rezultatin financiar të biznesit.

Një kërkesë tjetër është likujdimi nga ana e qeverisë e detyrimeve te prapambetura ndaj sipërmarrjes private. Gjithashtu sipërmarrja i bën thirrje qeverisë të bëjë detyrat e saj dhe të rishikojë me procedurë të përshpejtuar buxhetin, duke hequr dorë nga investimet dhe shërbimet publike jo bazike në përputhje me gjendjen e fatkeqësisë natyrore në mënyrë që të krijohen instrumentet e duhura financiare për të përballuar situatën edhe shëndetësore edhe ekonomike.

Është me rëndësi të kuptojmë se situata me virusin  COVID-19 vertetojë se globalizimi i produkteve jetike dhe kryesisht atyre bujqësore dhe blegtorale dhe agro-përpunuese nuk funksionojë. Për këtë fakt ekonomia jonë duhet të jetë e përgatitur për zhvillime të reja, veçanërisht për një kategori të rëndësishme të produkteve me mundësi potenciale.

Kanë filluar sinjalet e para të fenomenit të riatdhesimit të prodhimit dhe ekspertët i druhen kufizimeve në eksportet e grurit dhe të miellit gjë që mund të çojë në cmime më të larta të artikujve bazë, siç është buka.

Kjo merr rëndësi për faktin se realiteti i ekonomisë shqiptare është totalisht i ndikueshëm dhe pa pengesa  në sektorët e industrisë së turizmit dhe industrisë  përpunuese, si dy burime kryesore të deritanishme për hyrjen e valutës në vend. Vetëm në sektorin e turizmit punësohen mbi 90 mijë veta dhe indirekt të lidhur me këtë sektor mbi 300 mijë veta. Sipas statistikave numri i turistëve në një vit vlerësohet mbi 5 milionë persona, kjo prezencë ka rritur kërkesën, që ka nxitur bujqësinë, pemtarinë, blegtorinë , agroturizmin dhe agrobiznesin. Mungesa e kësaj kërkese në treg, nëse situata nuk përmirësohet ka një efekt tejet negativ, për përballimin e të cilës qeveria duhet të përgatisë programe ekonomike alternative.

Siç e trajtuam më lartë, një problem madhor që rezulton nga një “shok” negativ në ofertë dhe kërkesë është rënia e aktiviteteve ekonomike, gjë që përkthehet në rënie të qarkullimit të parave, sidomos e keshit. Këtu bëhet thelbësor roli i BSH e cila ndërmori hapin për të ulur normat e interesit, por ndonëse kjo është e nevojshme, nuk është e mjaftueshme. E rëndësishme është që ajo të sigurohet dhe të garantojë likuiditet, që të mos ballafaqohemi me probleme serioze gjatë krizës. BSH nëpërmjet Guvernatorit e dha garancin për garantimin e likujditeteve, por është me rëndësi se sa prej këtyre likujditeteve do të përdoren në aktivitete që e zhvillojnë ekonominë dhe sa do të shkojnë për të paguar borxhin publik e privat të akumuluar para dhe gjatë krizës.

Krahas marrjes së masave për tejkalimin e pandemisë me sa më pak dëme, duhet kuptuar që përtej saj kemi të bëjmë me një sistem me shumë të meta, të cilat nuk kryhen me përfundimin e pandemisë.

Milton Friedman ka thënë se : “Vetëm një krizë – e vërtetë apo e perceptuar – prodhon ndryshim të vërtetë”.  Në këtë kuadër duhet kuptuar se ndërtimi alternativave është sfidë e vazhdueshme. Ajo që tashmë është e qartë është se bota s’do të dalë nga kjo krizë njëjtë siç është futur. Çështja është nëse do të nxjerrim mësime e ndryshojmë kurse, apo do të shpresojmë për rezultate të tjera teksa përdorim formulën e vjetër. Një gjë është e sigurt se roli i shtetit mbetet i domosdoshëm, pasi tregu nuk ka aftësi për t’i rregulluar shumë çështje që ndodhin brenda tij, e aq më pak shumë çështje që janë jashtë tij deri te masat që kërkohet të merren për kompenzimin e dëmeve e daljen nga kriza.

Përball kësaj situate Bill Gates, thotë se: “bota do të shkundet dhe do kemi korrigjime të mëdha, duke zëvëndësuar shumë nga sistemet e vjetruara,  për tu përballur me një fillim të ri”. “ Ekonomistët dhe ekspertët më në zë të botës, mendojnë se pas kësaj situate do të lindin sisteme dhe mekanizma të tjerë financiar, për ta drejtuar ekonomin në nivele pak më të ndara, pasi sistemi ekzistues është i lodhur dhe mekanizmat kredituese dhe mbështetëse nuk kanë dhënë rezultate, për t’ju paraprirë rreziqeve. Në këtë kontekst bota do të ballafaqohet me sfida të reja që të prodhojë inisiativa të tjera teknologjike e kërkimore, për të udhëhequr një jetë të re globale.

• Shkruar posaçërisht për www.kohajone.com