E plotë/ Rama: Bashkëbisedim me tenorin Ramë Lahaj. Një tjetër yll i Shqipërisë, Kosovës, shqiptarisë

Kryeministri Edi Rama: Në episodin 12 të sezonit të dytë të Podkastit “Flasim” kam privilegjin të kem këtu me mua një tjetër yll të Shqipërisë, Kosovës, shqiptarisë. Një zë i mahnitshëm, që si disa të tjerë zëra, por më pak i njohur si i tillë këtu në Shqipëri, Ramë Lahaj. Thashë diçka gabim që u vrenjte pak?

Ramë Lahaj: E the shumë mirë!

Kryeministri Edi Rama: Sepse besoj që nuk jam i vetmi injorant që të njoha me vonesë në koncertin që bëre në Ulqin, ku pata fatin dhe unë të isha ndër të ftuarit edhe të isha dhe unë ndër të bekuarit që mora atë kënaqësi. Të falënderoj shumë që erdhe. Shpresoj që të mos pendohesh që erdhe! Ti ke një histori shumë interesante, në fakt si të gjithë ata shqiptarë të Kosovës që i përkasin këtij brezi, fëmijëria e të cilëve u përcaktua në njëfarë mënyrë brenda kornizës së një tragjedie dhe pastaj e kapërcyen atë kornizë dhe në fusha të ndryshme kanë arritur të bëjnë suksese të admirueshme. Dhe prandaj unë do ta filloja nga këtu. Ti në moshën 15 vjeçare, flas me ti, besoj nuk ke ndonjë problem, ne e kemi bërë këtë marrëveshje kur jemi takuar. Në moshën 15 vjeçare në mes të një situatë dramatike largohesh bashkë me familjen.

Ramë Lahaj: Kryeministër, fillimisht faleminderit shumë për ftesën. Faleminderit për kohën tuaj. Urime festat të gjithë shqiptarëve anë e kënd botës. Është vërtetë kënaqësi të vish në shtëpi dhe të festosh së bashku, paçka që shumë i lodhur dhe me pak orë gjumë, por gjithmonë është po them kështu, sakrificë që e kemi për detyrë ta bëjmë. Përsa i përket rrugëtimit për vite të tëra e kam provuar ta diskutoj mes miqsh kur kemi folur për rrugëtimet tona, kur fillimisht iu thoja që nuk kam shkuar as në kopsht sepse nuk kishte kopsht në fshatin ku isha rritur unë. Për shumë ishte periudha e viteve ’90 kur shkollat shqipe dhe po mbylleshin dhe gjithë shkollimi dhe i fillores, por dhe i shkollës së mesme ka qenë i improvizuar sepse mblidheshim nëpër shtëpi private siç e dini rrugëtimin e viteve ’90 të Kosovës. Pastaj në ’99 ngaqë lufta na kishte ardhur në shtëpi edhe sigurisht e ndihmonim luftën gjithsecili në formën e vet, por edhe unë si 15 vjeçar edhe pse isha kaq i gjatë sa jam sot, dashje padashje kam qenë pjesë e saj. Kam kaluar dhe e njoh dhimbjen në palcë të gjithë atij rrugëtimi edhe pse si fëmijë. Pastaj pas asaj kur u kthyem nga Shqipëria për në shtëpi, në Kosovë filloi lufta tjetër pas një kohe në Maqedoni dhe si mllef i kësaj të parës, ishim të vegjël, u bëmë disa shokë për ta ndihmuar atë luftën e dytë që ishte sot kur e mendoj, si duket mllefi, dhimbja ngarkesa ishte shumë e madhe dhe mendonim sikur po kontribuonim e po bënim diçka. Gjithësi kam vazhduar pas luftës një shkollë që kisha nisur para luftës, një shkollë që ishte një drejtim i ri sepse ishte fundi i viteve ’99 edhe filloi atëherë një drejtim i ri që ishte për IT, që nuk kisha lidhje fare.

Kryeministri Edi Rama: Para se të shkosh te shkolla, ndërkohë një gjë tjetër për t’u nënvizuar nga konteksti social dhe familjar është që në familjen tënde nuk ka asnjë që të ketë kënduar apo që të jetë ngjitur në skenë. Dhe ti je nder 8 fëmijë, në mos gabohem.

Ramë Lahaj: Jam i 8-i, jam i fundit. Realisht unë të dy prindërit i kam pasur bujq, të dy kanë qenë me vetëm 4 klasë shkollë, por i gjithë rrugëtimi im ka qenë nga mësimi që kam marrë nga ato katër klasë të shtëpisë, të familjes. Unë kam pasur privilegjin si fëmija më i vogël, i teti në radhë realisht t’i mbaroja studimet në Akademinë e Arteve dhe kjo ka qenë një lloj shtyse sepse vija pa background muzikor, gjithsesi talenti ishte sepse unë jam malësor në një farë forme. Ne jemi nga Rugova e Pejës. Jo, në familje përveç meje s’kemi pasur fare lidhje as me artin as me kulturën. Në vitet ’90, ne thjeshtë jetonim për të mbijetuar dhe fukarallëku që kishim, por dhe gjithë rrugëtimi tonë prandaj e lidha shumë shpejt me mbas luftën ku unë mbarova shkollën si IT që s’kishte fare lidhje se tipi im është shumë energjik, unë kam nevojë të dal, të jem aktiv, jo të mbyll ditën para një kompjuteri që bën zhurmë gjithë ditën. Pas mbarimit të shkollës së mesme, pas lufte kam pasur një vakum dy vjeçar ku nuk dija çfarë të bëja sepse nuk kisha bagazhin për të studiuar shkencën, por dhe e kisha emrin Ramë për t’ju bashkangjitur estradës, por e them kështu.

Kryeministri Edi Rama: Ke pasur dhe një veçanti apo një devijim tjetër nëse mund ta quaj kështu, që muzikën e ke filluar pak vonë në krahasim me të tjerët, kam parasysh kolegët e tu, koleget e tua që janë pjesë e këtij grupi yjesh po themi të kombit tonë në skenë, që e kanë filluar më herët. Ti madje ke pasur dhe një moment që ke filluar punë në radiotelevizion.

Ramë Lahaj: Jo televizioni ka ardhur mbrapa. Unë kam qenë diku dhe për faktin e luftës, edhe shkolla e mesme ishte zvarritur. Unë kam qenë diku në moshën 21 vjeçare kur kam filluar po them eksperimentimin se çfarë dua të studioj, çfarë dua të bëj. Dhe në atë periudhe pedagogët e parë që kam takuar, madje atëherë bëhej dasma Arbëreshe në Prishtinë. Ka qenë dhe profesor Kastriot Tusha dhe unë po i vrapoja mbrapa për t’i marrë një mendim nëqoftëse kam vërtete zë për të studiuar në muzikë sepse më dukej sikur muzika ishte më e kollajtë se shkon e bërtet dhe mbaron. Kështu që, gjithë takimet e para me pedagogë kanë qenë gjithmonë, ky ka qenë komenti që je shumë vonë. Neqoftëse fillon të mësosh solfezhin në moshën 21 vjeç, domethënë duhet marrë 2-3 vjet leksione private për të filluar Akademinë, e kështu me radhë. Gjithsesi mua aty më janë ndezur motorët sepse si i ardhur nga provinca, të thuash mirë që ke kaluar një herë ato dhe pastaj të thuash nuk mundesh dhe nuk bëhesh në një farë forme intrigohesh dhe prekesh në sedër dhe ti pastaj fillon dhe i ndez gjithë motorët. Ky ka qenë momenti kyç. Për fat të mirë kam gjetur mbështetje shumë të madhe në Akademinë e Arteve në Tiranë.

Kryeministri Edi Rama: Para së të vijmë aty, jam kurioz shumë për momentin kur, mbase s’ka qenë një moment, mbase kanë qenë disa momente kur e ke ndarë këtë dëshirë të bërtisje me familjen. Si të kanë parë? Të kanë parë sikur e humbëm dhe këtë djalë që luftuam kaq shumë për ta bërë 1,2,3,4,5,6,7 dhe i 8-i i vërteti dhe pastaj si reaguan kur e ndave me ta këtë lajm kaq të dhimbshëm?

Ramë Lahaj: Në fakt në shtëpi apo në familje gëzim i madh ishte sepse unë një fëmijë “rebel” shumë energjik kisha vendosur të studioja dhe ky ishte gëzim më i madh për ta. Pastaj kisha vendosur në një kohë kur familjarisht kishim mundësi për ta suportuar sepse i kisha të gjithë motrat e vëllezërit nëpër Europë dhe kishin mundësinë e dëshirën për të suportuar, për të ndihmuar. E rëndësishme ishte që kisha dëshirë të studioja diçka. Ai fëmijë rebel, edhe babai e kishte problem ta besonte, gjithsesi kur kanë ardhur për të bërë shfaqjet e para sepse ndoshta tani po dal prapë nga kronologjia e muhabetit, kur kanë ardhur për të parë shfaqjet e mia të para ka qenë në Mynih. Madje në atë periudhë këndoja në Cuvilliés, një teatër shumë i rëndësishëm aty bashkë me Ermonelën. Bënim një aktivitet për shqiptarët për të mbledhur fondet për një organizatë që ndihmonte fëmijë të dalë nga lufta. Dhe nga rrugëtimi im që kisha filluar nga 2003, ata më kanë parë për herë të parë diku në 2009 dhe ishte një botë e re për ta. Nëna ishte pak konfuze sepse një njeri që bërtiste me korin, nuk merrte vesh asnjë gjë, por gjithsesi i gëzoheshin suksesit.

Kryeministri Edi Rama: Pastaj vendose të fillosh Solfezhin në moshë madhore dhe t’i hysh kësaj rruge. Kur fillove ta ndjesh që kjo ishte gjëja?

Ramë Lahaj: Në fakt mbase kam dështuar në audicionin e parë të Akademisë së Arteve për ato 3, 4, 5 muaj që kisha filluar të punoja me pedagogë, qoftë pak në solfezh, qoftë pak në kanto që unë jam dhe sot e kësaj dite shumë falënderues sepse vërtetë të më vijë mua sot një talent i ri me gjithë këto kualitete do ta kisha të vështirë të gjeja forcën ta suportoja me gjithë ato mungesa në një moshë të tillë, kështu që ka qenë pas dështimit të audicionit të parë të Akademisë së Arteve. Pastaj audicioni i dytë ka qenë pas 6-7 muajsh nëse nuk jam gabim dhe i jam futur studimit dhe në proces e sipër edhe ndihma po dhe vokali po zhvillohej dhe për mua ishte akoma interesante për të kuptuar dhe për të realizuar si njëqenie humane mundej të nxirrte një vokal që ishte më shumë sesa normale që unë kisha dëgjuar edhe pse vija nga një zonë që komunikonim me dorë pas veshit.

Kryeministri Edi Rama: Dhe ajo periudha e studimit në Akademinë e Arteve ishte një periudhë pa ndonjë akses në sensin e ndonjë dallimi apo fillove të dallohesh që aty?

Ramë Lahaj: Realisht po. Gjithmonë vokali më kanë dhënë shumë përparësi, edukata ime para vokalit, qasja me njerëzit dhe pedagogët më kanë dashur. Për ne po e përsëris, nëqoftëse në programin e Akademisë kanë qenë dy leksione në javë, unë kam bërë 3-4 sepse pedagogët kanë dashur të më mbështesin, e kanë kuptuar dhe mungesën, por kanë kuptuar dhe kualitetin dhe realisht shumë shpejt më është dhënë mundësia atëherë të bëja koncerte me Radio Televizionin Shqiptar që unë akoma nuk e kuptoja konceptin e orkestrës së madhe, sepse me pianon pak isha adaptuar, por që në gjithë këtë proces unë kam qenë në kontakt me studimin pothuajse 24 orë sepse mungesa ishte shumë e madhe. Pas kësaj unë jam kthyer në Prishtinë për të filluar punën në televizion, ku i jam kthyer prapë PR, marketingut.

Kryeministri Edi Rama: Domethënë pate një moment pauze?

Ramë Lahaj: Po pas Akademisë së Arteve kam patur një moment pauze. Në fakt më kishte dalë një dirigjent gjerman që erdhi në Opera atëherë. Donte të më jepte një bursë për të bërë një master në Gjermani. Shkova, nuk më pëlqente shumë, nuk ishte ajo që kërkoja, ajo teknika italiane dhe e kisha lënë dhe isha kthyer në Prishtinë. Në Prishtinë si opsion i vetëm ishte televizioni, sepse në atë periudhë ndodhej vetëm filarmonia e Kosovës. Ajo kishte një kor, nuk e gjeja veten. Dhe kam filluar të punoja në televizion dy vjet për fatin tim shumë të mirë të, ku kam mësuar dhe shumë PR e televizioneve, nga prodhimi i emisioneve dhe shumë gjëra të tjera..

Kryeministri Edi Rama: Kjo zgjati edhe dy vjet në mos gabohem?

Ramë Lahaj: 1 vit e gjysmë afërsisht derisa prapë nga dora e shqiptarëve të tjerë, miq besoj shumë të përbashkët tanë, si Ermonela Jaho, Fadil Berisha, Sajmir Pirgu po ashtu, në takimet e tyre për punët e tyre ose “shooting” që i kam pasur për projekte të përbashkëta, Ermonela i thotë Fadilit që kam një djalë në Kosovë që ka kualitete shumë të mira, po s’kam asnjë kontakt. Dhe kështu ka filluar nga Ermonela tek Fadili, nga Fadili tek televizioni sepse kishte mik që unë punoja dhe shefen time të asaj kohe. Pastaj tek Inva Mula, pastaj tek Sajmiri që më jep dorën e artë për të vazhduar karrierën.

Kryeministri Edi Rama: Dhe cili ishte pastaj momenti i parë jashtë Kosovës ku u ngjite në skenë?

Ramë Lahaj: Edhe kjo ka qenë një rrugëtim që e ka pasur atë lloj sfide, ku vetëm forca dhe vetëbesimi i brendshëm që unë mund ta bëja, më ka mbajtur gjallë po themi, për ta vazhduar ëndrrën përpara. Në produksionin tim të parë që kisha bërë në një audicion në Gjermani, pas tre javëve, domethënë kisha bërë audicionin, më kishin dhënë rolin dhe kisha filluar provat. Pas 3 javësh unë s’isha akoma gati, pavarësisht kualiteteve, nuk isha gati as për skenën, as për aspektin muzikor dhe vjen drejtori e më thotë, me gjithë dëshirën për të të suportuar, për të ndihmuar nuk po funksionon, domethënë ke akoma shumë kohë. Edhe pse kisha studiuar për rolin 3 muaj, një pedagog që punoja atëherë në Itali, ishte edhe pedagogu i Sajmirit. Jam kthyer prapë, e kam rimarrë dhe njëherë edhe gjithë teknikën, gjithë gjërat në këtë rrugëtimin tim, gjërat që mungonin sepse nuk vija nga një feedback muzikor, edhe kam filluar në Gjermani prapë në një teatër më të vogël që është afër Hamburgut dhe pastaj për 3-4 vite pothuajse, kam bërë xhiro në teatrot më të rëndësishëm të asaj kohe.

Kryeministri Edi Rama: Po ça ndodhi konkretisht me këta që thua se të dhanë dorën? Çfarë bëri Ermonela për ty? Çfarë bëri Sajmiri për ty? Çfarë bëri Inva për ty?

Ramë Lahaj: Po fillimisht po të mos ishte Ermonela që kishte parë një koncert tek Radio- Televizioni i Kosovës, nuk do të shkonte muhabeti tek Fadili që është një mik i madh i shqiptarëve dhe unë kam privilegjin ta kem mik, i cili nuk ka lënë shqiptar të ekranit po them, pa ndihmuar kur ka pasur mundësinë dhe Fadili ishte në bashkëpunim shumë të afërt me Invën, i kishte bërë dhe asaj një llaf, pastaj njeriu i vetëm që e njihte shumë mirë dhe kualitetin tim vokal ishte Sajmiri dhe Sajmiri në atë periudhë po këndonte në teatrin më të rëndësishëm të Europës, domethënë ishte dora më e kollajtë sepse e dinte saktë çfarë më mungonte në natyrën e vokalit të një tenori dhe në atë periudhë më çon tek një pedagogu i tij dhe një menaxher që e kishte ndihmuar atë në fillim dhe kaq mjaftonte, sepse pjesën tjetër të punës pastaj e kisha vendosur shumë kohë më përpara që duhej të luftoja për të.

Kryeministri Edi Rama: Më pas u ngjite në të gjitha skenat besoj, nuk të ka ngelur ndonjë skenë pa pushtuar nga këto të mëdhajat?

Ramë Lahaj: Jo, realisht kam jetuar diku tek 98% e asaj që kam ëndërruar, jo vetëm në aspektin profesional, përgjithësisht.

Kryeministri Edi Rama: Po pse 98%? Ça është ky 2%?

Ramë Lahaj: Se ka një 2% që e bën më interesant 98% tjetër.

Kryeministri Edi Rama: Që është?

Ramë Lahaj: Krijimi i familjes, një rrugëtim tjetër i ri.

Kryeministri Edi Rama: Aha. E mo mirë, flasim njëherë për “pushtimin” e skenave pastaj po deshe flasim edhe për “pushtimin” e zemrave se s’besoj të jesh me deficite edhe aty, por kjo është një pjesë që unë hyj vetëm me lejen tënde dhe pa lejen tënde, nuk futem aty. Dhe ke pasur edhe një moment, besoj unë, te bukur ndër shumë momente me Placido Domingon dhe me nderimin që të ka bërë ai ty, me një çmim, medalje.

Ramë Lahaj: Në fakt, kjo ka ardhur pasi unë isha në sezonin tim të 4, 5, diçka të tillë. Unë doja ta bëja konkursin e Placidos, por atëherë kur unë kisha bërë aplikimin, nuk isha mjaftueshëm i mirë për të më selektuar për ta bërë konkursin. Pastaj, pas disa vitesh më merr ekipi, na kontakton ekipi i Domingos për edicionin që bëhej në Meksikë, Operalja, është pak a shumë – për njerëzit që nuk e njohin shumë botën e operas, – si të thuash Oskar i filmit është Operalja për botën operistike. Realisht unë isha në sezonin tim të 4, që kisha bërë xhiron e teatrove që më kishin dhënë mundësinë, pastaj privilegji ose eksperienca me Domingon ka qenë ajo që për 4 vite me radhë, pas Operales 2016 në Meksikë, ne kemi bërë xhiro në të gjithë botën duke bërë aktivitete bashkë. Domethënë në Ramën e ri, Domingo kishte gjetur temperament në këndim dhe në të gjitha ato që bënim bashkë, të një Placidos të ri dhe kjo ka qenë ajo kimia që na ka mbajtur për disa vite bashkë, domethënë për 4 vite me radhë, pas 2016, ai gjithmonë nëpër aktivitete të tij ka prezantuar Operalen me prezencën time me aktivitete nëpër botë, kudo.

Kryeministri Edi Rama: Duke u kthyer tek ti, i përmbushur le të themi, pasi le Kosovën, studiove, u ktheve prapë, u largove dhe e përmbushe 98% këtë ëndërr tënden. Në raport tani me vetë Kosovën, ka ndikuar apo jo kjo që ka ndodhur me ty për të nxitur të tjerë atje apo për të hapur një shteg, sepse besoj që një nga efektet e këtyre shkëlqimeve të atyre që ia dalin te ngjiten shumë lart, është që të tjerë në vendin e tyre, thonë: “Ou, kjo u bëka” dhe fillojnë e përpiqen që t’i jo imitojnë, por t’i ndjekin dhe faktikisht nëse Kosova për shembull ka pasur Rita Orën, pastaj Dua Lipën, më pas ose paralelisht, pavarësisht se mund të mos jenë në nivelin e tyre, por për hir të vërtetës, vajza e djem të jashtëzakonshëm, talente me produksione të bukura, me po themi, popullaritet të merituar, se jo gjithmonë popullariteti është i merituar

Ramë Lahaj: Sidomos në ditët e sotme.

Kryeministri Edi Rama: Apo këtu Ermonela, Inva, Sajmiri dhe ka plot zëra shumë të bukur, shumë premtues që me siguri them unë, diku do të shohim shpejt dikë tjetër. Edhe kështu në sport ishte e paimagjinueshme përpara, po themi 20 vjetësh, të shikoje një futbollist shqiptar të luante ne Seria A në Itali dhe pastaj shkoi Igli Tare, filluan të tjerët. Tani është e zakonshme të shohësh shqiptarë që luajnë në Seria A, pra në këtë fushë, në fushën e muzikës lirike, shikon diçka më shumë sesa ç ‘kishte kur ti dole si një “luledielli në një arë më grurë’’?

Ramë Lahaj: Absolutisht! Faleminderit shumë për pyetjen sepse ky është projekti më i rëndësishëm që po merremi, këto 4 vitet e fundit, realisht. Në 2019 në atë periudhë, ju i thoni bashkia, ne i themi komuna e Prishtinës në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës kishin filluar një koncert që quhej “Ramë Lahaj & Friends”.

Kryeministri Edi Rama: Po, do të të pyesja edhe për këtë po nuk e dija që kishe lidhje.

Ramë Lahaj: Po, patjetër. Domethënë Në 2019 kishin filluar me idenë pastaj për t’u zgjeruar më shumë si projekt, si ide. Në 2020 ndodhi pandemia dhe sigurisht nuk e realizuam dot projektin që kishim për ta kthyer “Ramë Lahaj & Friends” në një festival sepse e ndjeja që ishte dhe detyra dhe nevoja për të filluar diçka sepse Prishtina dhe Kosova nuk është se kanë pasur një teatër as para lufte, as tani pas lufte. Në vitin 2021 ne kemi filluar një festival ku unë kam mbledhur të gjithë miqtë e mi qoftë për të performuar, qoftë për të ardhur për të bërë workshop-e në Prishtinë, sigurisht duke e ditur shumë mirë nevojën për të mbështetur talentet e rinj dhe sigurisht kam dashur të jem ajo ‘’dera’’ ku mund të bëjnë një lloj lidhjeje me botën për talentet e rinj. Nëqoftëse jo, duke udhëtuar jashtë sepse Kosova ka akoma problemin e lëvizjes së lirë, po them kështu, duke u bërë një derë për të talentet e rinj. Sigurisht që ka talente. Pastaj na është bashkëngjitur dhe ambasada zvicerane, e cila ka ndihmuar në themelimin e Fondacionit Ramë Lahaj ku ne bëjmë shkëmbimin e artistëve, ndihmojmë artistët e rinj, i ndihmojmë për audicione, i ndihmojmë për workshope, sjellim profesorë të ndryshëm. Ja për shembull këtë vit kishim Francisko Araiza që është një nga legjendat e operistikës, për të bërë një workshop 10-ditor në Prishtinë. Domethënë në gjithë këtë rrugëtim unë e kam ndjerë nevojën, ashtu sikur e kam ndjerë nevojën për të qenë sot këtu apo për të qenë bashkë për të festuar. Domethënë është një lloj përgjegjësie që ka qenë brenda meje gjithmonë, që suksesi nuk mund të jetë individual nëqoftëse nuk vjen në shtëpi dhe nuk shpërndahet ose nuk ndihmohet me aq sa mundemi dhe aq sa kemi mundësi. Tani ne jemi në vitin e 4, futemi në vitin e 4 të edicionit “Ramë Lahaj International festival”. Është emëruar kështu sepse ishte më kollaj të krijonim një pako ku dhe miqtë të na bashkëngjiteshin më kollaj sepse sigurisht nuk kishim fonde për të krijuar një platformë, për të mbështetur një platformë aq të madhe sa ç’e kisha unë me qejf. Unë jam i lumtur që, madje sot në rrjetet sociale para se të vija këtu, shoh disa studentë, madje njëri prej tyre po bënte një produksion në “La Scala”, i cili është edhe pjesë e Teatrit të Operas këtu dhe na është bashkëngjitur gjatë gjithë kohës në workshopet e verës ku ne e kemi mbështetur dhe me udhëtimin apo akomodimin e aplikacionet për gjithë këto audicionet, këto aktivitetet qe bëhen kështu që kjo më jep një lloj sodisfaksioni vërtetë shumë të madh. Më përmbush dhe ai 98% i përmbushjes sime ka ardhur më shpejt për të realizuar dhe projekte të tilla sepse e kam parë pas 10 vitesh, një dekadë që realisht nuk është shumë i rrugëtimit të karrierës sime, e kam parë që kam filluar të intrigohem për të bërë diçka në një vend ku ne nuk kemi pasur traditë operistike. Mua në shtëpi nuk më kanë kuptuar për muzikën dhe artin që kam bërë. E kemi filluar në 2019 diku me 700 ulëse ne sheshin e Prishtinës, ndërsa këtë vit ne kemi pasur afërsisht rreth 10 mijë spektatorë në shesh, që do të thotë edhe momenti që unë ua prezantoj miqve këtë lloj projekti, kur e shohin që sheshi i Prishtinës është i vogël për ta përmbledhur gjithë atë dashurinë e madhe po them edhe për Ramën, edhe për artin, edhe për shumë të tjera, më duket sikur i jam afruar atij 98% të imagjinatës sime për ëndrrat e mëdhaja që kam pasur.

Kryeministri Edi Rama: Për hir të vërtetës unë e kam bërë këtë bisedë në sensin e kësaj mundësie të jashtëzakonshme vjen si rezultat i arritjeve të disave prej jush, me Ermonelën, por jo vetëm me Ermonelën, për të patur një destinacion, këtu në Teatrin e Operas, tani që edhe Teatri i Operas është rindërtuar krejt dhe është bërë vërtet një strukturë dinjitoze, ku t’u jepet mundësia talenteve të rinj që të vijnë dhe të provojnë, të trajnohen, fillimisht të dëgjohen nga ju edhe të marrin një shenjë vazhdo ose mund të bëhesh si unë po ose mbase nuk bëhesh dot si unë për 1001 arsye, por je i mirëpritur të kesh ndihmën time për sidoqoftë ta ushtruar këtë pasion që ke, etj, etj. Pra një destinacion shkëmbimi sistematik me njerëzit që ata i shohin nga ekranet, i shohin nga pasqyrat e telefonave, në majën e suksesit dhe që kanë nga ëndrrën që të bëhen si ata, por kanë edhe ëndrrën që mund t’i prekin nga afër, të shohin që edhe këta janë si ne, jo thjeshtë për t’u trajnuar, por edhe për t’u dëgjuar pak, se kjo nuk është e lehtë, sepse në momentin kur bëhesh të shohin të gjithë, por deri kur bëhesh, je vetëm ti përballë vetes edhe me mes teje dhe ëndrrës është një det i tërë që duhet kaluar në këmbë, që ka momente rrëzimi, ka momente zhgënjimi, ka momente kur i thua vetes: – Mbase unë nuk jam fare për këtë punë! Ka momente mërzie dhe këto nuk i thotë skena. Kur vjen dikush i ftuar apo me biletë të rezervuar më parë për të të parë ty, apo tjetrin, tjetrin, apo tjetrën, shikon vetëm anën fantastike, por nuk sheh asgjë nga ato që ju keni kaluar dhe me këtë sens unë them që do të ishte bukur ta kishim një destinacion të tillë, që mund të organizohej mes gjithëve ju, me periudha, me ditë të caktuara, me një mjedis, ku ata të rinjtë që vijnë të kenë prezencën tuaj nëpërmjet fotografive. Përshembull, më ka bërë diçka shumë përshtypje, ka qenë diçka shumë e bukur kur kam vajtur në akademinë e Manchester City-it edhe tek salla e madhe e forcës aty ku bënin ushtrimet fëmijët, të rinjtë ishin të gjitha fotot e këtyre lojtarëve që tanimë janë në fushë për Manchester City-in dhe që kishin qenë fëmijë të vegjël në të njëjtën akademi dhe po tek ajo palestër. Pra, mesazhi i atyre fotove ishte shumë i qartë dhe  shumë i fortë: “Ti mund të bëhesh si unë!” Kështu që besoj që do të ishte bukur, sepse patjetër që koncertet apo festivalet janë njëra anë, janë një gjë fantastike. I japin larmi jetës kulturore dhe sociale, se nuk është diçka që ndodh shpesh që njerëzit mund të mblidhen në sheshin e Prishtinës apo të Tiranës për të admiruar dikë prej tyre, që nuk është një i rënë nga qielli, po është një i dalë nga toka dhe kjo është gjë e bukur. Por një sistem pak më i strukturuar për të përfituar po themi nga kjo fuqi që ju keni marrë tani, qoftë e impaktit të shembullit, qoftë edhe e eksperiencës dhe aftësisë për t’ia kaluar të tjerëve, do të ishte diçka shumë e bukur. Se siç e the edhe vet, edhe për hir të vërtetës të gjithë e kanë një histori të ngjashme në këtë botë të artit, të muzikës, ku konkurrenca është e jashtëzakonshme dhe duket bile çudi që si ka mundësi, sepse imagjino se sa janë ata që duan të ngjiten në skenë dhe duan të marrin po atë rol. Dhe historia e secilit është historia e një takimi, e një dore që shtrihet në vendin e duhur në momentin e duhur. Thjeshtë një reflektim imi ky për ta ndarë këtu.

Ramë Lahaj: Absolutisht meqë përmendët teatrin kryeministër, unë e kam për detyrë të të falënderoj për gjithë atë punë të mrekullueshme që është bërë në Teatrin e Operas, projektin e parë që e kanë. Biles një nga stafi juaj këtu po më thonte që në kohën e pandemisë unë kisha bërë një ripërpunim të këngës “Për ty Atdhe” dhe sigurisht introja, hapja e këtij projekti, e kemi xhiruar tek salla e Teatrit të Operas që s’ishte akoma gati për ta shfrytëzuar, perdet dhe një moment që na duhej në backstage. Kështu që unë jam lumturuar shumë me punën që është bërë, sepse tetari duhet të bëhej. Shqipëria ka shumë yje në botën operistike, sikundër i ka në fusha të tjera, sidomos për artin operistik. Unë  jam lumturuar sepse është shtëpia ime dhe e gjithë artistëve.  Jam shumë dakord dhe e kam parë Ermonelën që vjen kohë pas kohe, po kjo ka qenë në fakt edhe një lloj shpagimi, sepse unë po të mos ishin këto emra që ne i përmendëm, unë nuk do të isha këtu, nuk do të kisha këtë eksperiencë jetësore dhe profesionale. Me thanë dhe nuk më është dashur më shumë ego sesa një dekadë për të përmbushur atë ëndrrën që unë kam patur për rrugëtimin e karrierës sime dhe të kthehem prapa e të them Ok! Ke kënduar në Londër, ke kënduar në Berlin, ke kënduar në Sidney, ke kënduar gjithë andej, – Çfarë do tani që të rikthehesh edhe njëherë? Po çfarë mund të lesh prapa? A mund të kontribuosh, sidomos në Kosovë që ne akoma nuk e kemi një teatër opere, ne akoma nuk e kemi një sallë koncertesh. Domethënë tek unë ka nisur si një nevojë dhe e kam ndjerë si obligim, si presion që duhet të fillojmë diçka. Për fatin tim të mirë të gjitha institucionet pa përjashtim më kanë dhënë mbështetjen e saj dhe ne patjetër që kemi bashkëpunime me Teatrin e Operas, TOB-in këtu në Shqipëri. Të gjithë artistët e rinj vijnë rregullisht në workshopet që bëjmë në Prishtinë dhe e kemi në një farë forme, përveç kësaj, përveç moralit po them kombëtar e kemi dhe atë përgjegjësinë profesionale për t’i dhënë edhe një boost sepse me ardhjen e internetit, domethenë plot talente të rinj konvertohen në trendin që e ka sjell bota online, që nuk kam absolutisht asgjë kundra dhe unë e shoh shumë herë që ka talente që duke iu referuar andej ku ne këndojmë edhe tregut që ka bota operistike, ne takojmë talente në Prishtinë ose në Tiranë që janë Gold nga kualitetet vokale, por koha që jetojmë i ka bërë “lazy”, nuk duan më sepse të jetojmë edhe nga një kanal Yotube, edhe pa studiuar 5 orë në ditë siç bëjmë ne zakonisht. Domethënë unë e kam ndjerë të nevojshme, kam ndjerë një lloj përgjegjësie për t’i dhënë edhe një dorë, të paktën me ato dy javët e aktivitetit që i ka festivali në Prishtinë dhe është një fakt për të ardhur keq kur sheh të gjithë ato talente që kanë një lloj, nuk po e kuptoj pse ka një lloj, nuk kanë një lloj, motivi siç e kemi patur, se tani po më duket vetja 70-vjeç. Domethënë gjatë gjithë kohës më kanë bombarduar me komente që nuk bëhesh se je vonë dhe prapë ia kam dalë. Ndërsa tani ka një lloj platforme, kemi edhe mundësinë për t’i mbështetur, sjellim edhe pedagogë aty dhe ti e sheh që talentet e rinj…. është shumë okay. Po ti e sheh që nuk e kanë atë entuziazmin të vijnë e të shohin një superstar siç është Ermonela që vjen në Prishtinë, siç është Francisco Araizaqë vjen në Prishtinë domethënë unë pavarësisht trendit të kohës, ia kam dhënë vetes për detyrë për t’i shtyrë, për t’i dhënë edhe një dorë, sepse e ndjej sikur kam nevojë me e shpaguar atë ndihmën që e kam marrë dikur dhe si pasojë e asaj jam këtu.

Kryeministri Edi Rama: Kur unë kam qenë adoleshent që kam qenë si të gjithë adoleshentët e tjerë, por mbase edhe pak me thepa, e  me cepa si person. Kur prindërit e mi më thoshin: – Kur ishim ne! Ishte një nga gjërat që mua më tmerronte, mirëpo natyrisht e kisha marzhin e kundërshtimit të kufizuar dhe kur në fund detyrohesha që të dëgjoja – Kur ishim ne! i thoja vetes: – Betohu që kurrë, kurrë nuk do thuash: – “kur ishim ne”, kur të bëhesh sa këta dhe nuk e përdor këtë gjë, por si të gjithë gjeneratat e kanë tendencën të mendojnë se: – kur ishin ata i bënin gjërat me më shumë përkushtim, me më shumë vullnet, me më shumë vështirësi, etj, etj. Por sigurisht që çka mund të thuhet për gjeneratën e sotme dhe pa frikë është që gjenerata e sotme e re jeton në një botë krejt, krejt të re në aspektin e shpejtësisë se komunikimit dhe të presionit marramendës të imazheve, të lajmeve dhe të asaj pasqyrës së telefonit, ku të krijohet ideja që gjithçka që del në atë pasqyrë është diçka që të përket, është diçka të cilës ti i përket dhe gati gati nuk e sheh më dot diferencën midis gjithë asaj shfaqjeje të madhe dhe marramendëse imazhesh të suksesit, të pasurisë, të shkëlqimit, të konsumit saqë bëhet realisht problem që të ulësh kokën dhe të punosh sistematikisht përditë e përditë e përditë e përditë dhe të pranosh të gjitha ato sfida dhe të gjitha ato vështirësi që të vëpërpara dëshira për të realizuar një ëndërr të madhe. Në këtë sens, është diçka që bëhet edhe më e vështirë për ata që duan të japin diçka, siç jeni ju apo siç janë trajnerët e sporteve apo siç janë mësuesit, pedagogët nëpër aula universiteti, megjithatë unë besoj që në fund të fundit ata që e kanë atë pluhurin e yjeve mbi supe që ua u ka hedhur natyra, Zoti mbi supe atë materien e rrallë të talentit, në momentin që lidhen me të, që e ndiejnë atë, janë të gatshëm që t’i hedhin ato hapa dhe duke qenë se jemi këtu, duhet të shtoj edhe diçka që realisht mua më vinte shumë zor kur hyja në atë teatër. Ai teatër ka qenë prej shumë vitesh aty, por kur unë isha nxënës në Liceun Artistik ose student në akademinë e Arteve, atëherë në institutin e Arteve dhe që shkoja herë pas here ne koncerte, ne s’kishim pika referimi, s’kishim pika krahasimi dhe ai dukej një gjë shumë e veçantë e megjithatë ishte në një farë mënyre i mirëmbajtur në atë varfërinë e vetë, pastaj mbasi ndryshuan kohërat dhe mbasi ndryshoi sistemi, ai teatër filloi të degradojë në një mënyrë të frikshme dhe kur unë mora këtë detyrë e kisha një nga objektivat në kokë që duhet bërë patjetër, por ti the Prishtina s’e ka akoma. Nuk besoj se ka, se akoma nuk i ka mundësitë që ta ketë. Edhe ne na u desh kohë për të krijuar mundësitë për ta patur dhe sot e kemi, besoj dinjitoz. Është bërë një punë shumë e kujdesshme për ta kthyer në një teatër, se dëgjoja atëherë që thoshin ky s’ka akustikë, ky është tmerr. Tani janë të kënaqur me akustikën sepse është bërë një punë shumë specifike dhe me akustikën për të vendosur dhe panele siç duhet e të tjerë, që ti i di shumë më mirë, unë thjesht po flas nga pozitat e atij që e ka ndjekur këtë punë, dhe ishte një si lloj heqje nga vetja e një borxhi që nuk është se ishte borxhi im, por unë isha pjesë e atyre që e kishin mbartur këtë borxh dhe që nuk e kishin kthyer për njerëz si ju, apo për shumëkënd tjetër që ka dalë nga “barku” i atij teatri dhe pastaj ka shpërthyer nëpër botë, ose edhe që nuk ka shpërthyer nëpër botë, por në atë teatër i ka dhënë publikut emocione dhe i ka dhënë cilësi, kualitet jete në ato orë që publiku e ka ndjekur dhe kur shkonim në teatër me Lindën, babai i saj ka qenë orkestrant në Orkestrën e Ushtrisë shumë vite më parë dhe ajo kishte atë lidhjen me jetën koncertale dhe sa herë shkonim më thoshte, “mirë unë, unë jam një spektatore, admiruese e kësaj skene, por ti si mund të vish dhe të jesh i qetë?”! E sheh se në çfarë gjendje është ky teatër?! Duhet ta bësh këtë teatër! Duhet ta bësh këtë teatër! Ishte gjithmonë si një “çekan” që ma risillte atë që unë në fakt e kisha brenda vetes si borxh, por që e justifikoja sepse realisht s’ishin mundësitë dhe të njëjtën ndjesi të tmerrshme kam pasur kur çuam djalin e vogël me Lindën te Teatri i Kukullave. Në fakt, ishte një lloj kurthi sepse ata shkonin herë pas here bashkë, por më morën dhe mua, pikërisht që unë të hyja atje dhe të shikoja atë që kishte qenë teatri i fëmijërisë time. Ai ishte ‘La scala’ e fëmijërisë time, Teatri i Kukullave dhe kur kam hyrë aty jam tmerruar fare dhe thashë nuk mundet, nuk mundet, nuk mundet, duhet patjetër. Edhe ky është një borxh tjetër që dhe besoj do ta shlyejmë së shpejti sepse ka filluar puna për Teatrin e Fëmijëve, ashtu dhe për Teatrin Kombëtar, por këto janë investime realisht të rënda dhe jo në thonjëza për vende si tonat, që duhen bërë patjetër. Se shumëkush ka tendencën të thotë ‘’Ç’na duhet ne teatri, ne s’kemi këtë, s’kemi atë, po ç’na duhet’’, në fakt, atë që sjell edhe për bukën si i thonë se këtu është ajo shprehja “ne s’kemi bukë, ju merreni me këtë, ju merreni me atë, ju bëni sheshe, ju bëni ndriçime, ju bëni fasada, ju bëni këto…’’, atë çfarë sjell gjithë kjo “miniera’’ e emocioneve, ndjenjave, shijes e bukurisë e kulturës, por bukën nuk e sjell asnjë gjë tjetër. Kjo nuk është diçka direkte, ama unë e përsëris shpesh, kam parë qytete ose vende të bukura dhe të varfra, por nuk kam parë asnjëherë vend të shëmtuar dhe të pasur. Kur them vend të shëmtuar, nuk kam parasysh natyrën, kam parasysh çfarë ka ndërtuar robi dhe si e mban robi vendin, nuk kam parasysh natyrën. Dua të të prek diku tjetër, tani që shkojmë drejt fundit, ti ke luksin e distancës, që do të thotë shkon dhe vjen. Pra, nuk e sheh përditë Shqipërinë, nuk e sheh përditë Kosovën, por e sheh herë pas here dhe kush ka luksin e distancës, ka edhe freskinë e syrit për të parë ndryshimet. Çfarë ndjesie ke sot nga Shqipëria dhe nga Kosova, nga Tirana, nga Prishtina apo dhe nga qytete të tjera, se e di ti që je dhe bredharak si natyrë dhe sa të mbush dhe sa të jep dëshirën që të jesh kritik kur bën krahasimin e të sotmes me që kur e mban mend, që kur ke qenë këtu në Akademinë e Arteve, apo kur ke qenë, tani nuk po krahasojmë kurrë Prishtinën sot me Prishtinën e luftës, por gjithsesi.

Ramë Lahaj: Para se të përgjigjem te kjo pyetje, do të ndërlidhesha me atë presionin që të është bërë ty, që iu është bërë ju dikur, qoftë në familje, qoftë nga komuniteti i artistëve për t’i rinovuar apo për t’i rindërtuar këto teatro. Të njëjtën gjë provojmë ne të bëjmë me koncertin dhe me festivalin, sepse fakti që Prishtina i ka afërsisht 10 mijë spektatorë për një koncert që e bëjmë me miqtë e mi, kjo do të thotë që është sinjali më i qartë ose mesazhi më i qartë që qyteti ka nevojë për një sallë koncertale. Qyteti ka nevojë për një teatër ose ka nevojë për një sallë, e cila është multi funksionale, e cila do t’i kishte nën umbrellë të gjitha, dhe teatrin, edhe baletin, edhe filarmoninë, e të gjitha me radhë. Unë besoj dhe dua të besoj dhe dua të bëj presion në atë drejtim se pavarësisht kushteve të Kosovës, nuk mund të vazhdojmë më tej, pa patur një sallë të paktën multifunksionale, e cila është një pikë takimi për qytetarët. Nuk mund të rrimë në shesh dimrit, nuk mund të bëjmë aktivitete në shesh dimrit. Ndërsa për t’u përgjigjur te pyetja tjetër, ne mbrëmë ishim bashkë edhe me kryetarin e Bashkisë dhe gjatë kohës që po lëviznim nga pozicioni në pozicion, unë nuk po e njihja më Tiranën.

Kryeministri Edi Rama: Sa kohë kishe pa ardhur?

Ramë Lahaj: Realisht, kur kam qenë herën e fundit për një projekt tjetër, ndoshta nga vera, por sa herë që vij, jam gjithmonë me nxitim, por kam parë pak dhe jugun edhe gjithë infrastrukturën andej. Duke mos qenë prezent, ne plot herë gjykojmë nga informacionet që i marrim nga ajo pasqyra që ju po e quani telefon. Duke mos qenë prezent dhe duke mos e jetuar atë plot herë gjykon mbi atë që të ofrohet, sepse je në Londër dhe sheh një lajm që dikush për një interes të caktuar ka një lloj orientimi apo paragjykimi për atë lloj lajmi. Ajo ç’ ka unë shoh në të vërtetë është shoh një Tiranë që është zhvilluar shumë. Shoh një Tiranë që ka marrë formatin e një metropoli dhe ky trend i zhvillimit, sidomos në Shqipëri ne na mbush zemrën plot. Gëzohem kur shoh gjithë këtë zhvillim që po ndodh, qoftë në infrastrukturë, qoftë në gjithçka tjetër që nuk sillet vetëm rreth Tiranës, por rreth gjithë Shqipërisë, edhe në pikën e fundit atje që dikur kur bënim studimet, 2004-2005 kur shkonim në Dhërmi duhet të llogarisnim që duhej të udhëtonim 2 ditë e gjysmë.

Kryeministri Edi Rama: Po Prishtina?

Ramë Lahaj: Prishtina po merr një frymë të re kohët e fundit, me mundësitë që i ka, sigurisht, dihet. Më herët e preka pak që ndoshta Prishtina dhe Kosova akoma nuk i ka mundësitë, por po besoj që me ato mundësi që ka ndryshimet mund të bëhen, ndoshta sepse nuk janë të mëdha, por ndryshimet mund të bëhen. Unë besoj që edhe në Prishtinë edhe në Kosovë ndryshimet po bëhen dhe unë shpresoj shumë që, duke bërë të gjithë ne presion nga fushat që vijmë, si unë me atë që dalim më shesh dhe i them gjithë sheshit dhe thërras dhe kryetarin e kryeqytetit…

Kryeministri Edi Rama: Ti je një Ramë tjetër….

Ramë Lahaj: Po, një Ramë tjetër dhe i them që “Ok, i kemi bërë dy fjalë bashkë dhe më ke thënë që Teatri do të ndërtohet dhe ka mundësi ta them këtu në shesh para të gjithëve që Teatri, salla e koncerteve do të ndërtohet dhe kur do ndërtohet”. Domethënë, edhe mes miqsh vazhdojmë atë presionin konstant për të çuar proceset përpara se përndryshe jemi shumë vonë.

Kryeministri Edi Rama: I kemi bërë, por i kemi bërë në kohën e poezisë, se unë e quaj kohë poezie fushatën elektorale, pastaj fillon proza e qeverisjes dhe aty pastaj dalin njëmijë e një probleme që është e vështirë, sidomos në një periudhë të parë kur fillon një proces transformimi akomodues dhe poezie brenda, por që unë personalisht kam shumë respekt për atë Ramën tjetër dhe nuk e kam njohur nga afër, jam takuar kur kemi qenë bashkë pas koncertit dhe e kam ndjekur, jo shumë, por e kam ndjekur herë pas here në ato idetë e tij dhe është një person i mirë dhe që ka dëshirë, që ka ambicie. Nuk e di sa e ka kokën e fortë sepse pa kokën e fortë është shumë e vështirë por kam besim, shpresoj që do të bëjë ndryshime.

Ramë Lahaj: Absolutisht. Të gjithë e mbështesim, të gjithë po e mbështesim dhe provojmë t’ia gjejmë atë fortësinë edhe kur po na dorëzohet kohë pas kohe.

Kryeministri Edi Rama: Por është e vështirë. Është shumë e vështirë sidomos për një kryeqytet. Edhe Tirana sot do ta kishte të pamundur të ndërtonte një teatër apo të ndërtonte një stadium apo të ndërtonte një çfarëdo qoftë, vetë si komunë, vetë si bashki. Duhet më shumë se kaq dhe unë besoj që Kosova është si puna e atyre borxheve që thashë; Kosova jua ka borxh futbollistëve një stadium dhe artistëve të jashtëzakonshëm që ka një skenë, që siç e the, mund të jetë, madje unë dikur në kohën kur isha ministër i Kulturës, për ato kushte atëherë, unë mendoja që ne e kishim të pamundur që të kishim edhe një teatër të ri, edhe një teatër lirik të ri dhe ka plot shembuj, ti e di shumë mirë që bashkohen bashkë teatri i prozës dhe teatri i muzikës lirike dhe kanë një program miks. Kështu që, nuk është absolutisht diçka… ka në kryeqytete të Europës ka teatro të tillë dhe në qytete të famshëm sepse janë kosto, janë… gjithsesi.

Në mbyllje, meqë e preke vetë, se unë nuk thashë gjë, këtë hallin e 2% si të ka ecur përgjithësisht kjo pjesë me pushtimet e zemrave?

Ramë Lahaj: Jo nuk është keq. Ideja është në misionet e mëdha ka një kosto, të cilën ti e paguan, në kuptimin e mungesës. Unë po besoj që është pothuajse e pamundur të kenë të njëjtin intensitet në çdolloj damari të jetës. Kështu që, ky 2% nuk është shumë shqetësues sa është i rëndësishëm të jetë një prej, po them, synimeve…

Kryeministri Edi Rama: Nuk qenke në fazën që je në dashni se po të ishe në dashni nuk do bëje filozofi se dashnia nuk të lë të bësh filozofi dhe kaq. Nuk po e zgjas këtë pjesë, por jam i bindur që është fazë kalimtare, do jesh në dashni së shpejti se të shoh në sy që…

Ramë Lahaj: Në qoftë se quhet fazë kalimtare, atëherë paskam 40vjet në proces e sipër.

Kryeministri Edi Rama: Jo, ke qenë, por ke rënë cekët, duhet të presësh me durim që të biesh thellë. Gjëra që ndodhin, mund të them unë nga eksperienca ime, që mund të ndodhë të biesh cekët dhe pastaj… por mos u dorëzo. Rëndësi ka që ta kërkosh me ngulm rënien thellë dhe me siguri do të biesh thellë sepse ti e meriton, nuk je djalë i keq. Pse të mos biesh thellë? Të ta ketë ruajtur edhe këtë për ty Zoti, fati ose quaje si të duash se nuk e di, beson në Zot?

Ramë Lahaj: Në fakt, unë vij nga një familje ku babain e kam pasur Haxhi, sic i themi ne në Kosovë. Kam dalë nga shtëpia dhe kam ardhur në shtëpi duke e parë duke u lutur me ritualet e tij por në aspektin e besimit ka qenë shumë i hapur. Domethënë, edhe pse jam rritur në një provincë ku Bajramet apo festat e myslimanëve janë festuar në formë shumë fanatike, unë nuk jam zgjuar asnjëherë nga gjumi nga babai sepse duhet të shkoja në xhami në 4 të mëngjesit për Bajram. Domethënë, ka pasur një qasje fantastike sa i përket fesë, ku mua më ka lënë të lirë të rritem dhe të vendos. Besoj në Zot, besoj në karmë, besoj në univers, besoj verbërisht në energji kështu që kam një miks, po e zbus pak,të xhamisë dhe të kishës.

Kryeministri Edi Rama:Një nga gjërat më të bukura që unë kam parë në, sidomos në interior, është xhamia e Abhu Dabhi, gjithmonë pas Shën Sofisë sepse për mua Xhamia Blu është diçka e mahnitshme, është diçka e mahnitshme dhe është një moment në një film serial, nuk e di a e ke parë, Otomans. Është një dokufilm, pra dokumentar, por me aktorë. Është një moment i jashtëzakonshëm kur hyn Mehmet Fatiu në Shën Sofie pas marrjes së Kostandinopojës dhe ka një… realisht është shumë moment i bukur dhe ndoshta e kam përjetuar unë në mënyrë te veccantë sepse më lidhet me atë moment të historisë së Otomanëve që më pëlqen shumë. Më pëlqen shumë nga pikëpamja e dramaticitetit dhe kur urdhëron që Shën Sofia të lyhet me të bardhë në lartësinë e njeriut, që do të thotë të mos preket asgjë mbi lartësinë e njeriut dhe bën kompromisin që në lartësinë e njeriut që vjen për t’u falur në xhami dhe që ulet, nuk ka imazhe, pra është kompromis me atë kultin islam dhe si duhet të jetë xhamia pa imazhe, ama lart nuk e prek. Është diçka fantastike.

Ramë Lahaj: Kryeministër, më falni se nuk mendoja që do diskutojmë edhe për kishat dhe për xhamitë, edhe pse nuk ka absolutisht…..

Kryeministri Edi Rama: As unë nuk e mendova, por ti më dole djalë hoxhe, ccfarë të them unë.

Ramë Lahaj: Ideja është këtu sepse në Kosovë ka një lloj trendi ku shoh më shumë xhami se sa kopshte, shkolla fëmijësh. Pra ka një lloj tendence që është e panevojshme. Këtu lidhet për ta treguar sa i rëndësishëm ka qenë rrugëtimi në raport me besimin, thjesht për faktin që kam qenë i lirë.

Kryeministri Edi Rama: Unë personalisht nuk shoh problem në ndërtimin e xhamive apo kishave të reja, unë shoh problem në estetikën e tyre. Se për shembull xhamia e Plumbit në Shkodër që është një kryevepër, nga pikëpamja arkitektonike është një kryevepër, pa diskutim është moderne aq sa është klasike. Apo xhamia e Peratit është një tjetër e mahnitshme. Ka plot raste ku t’i thuash që Zoti dhe fati i ka shpëtuar nga ajo dora e llahtarshme e shkatërrimit të fundit të viteve ’60 këtu në Shqipëri. Pastaj ka raste kur sheh investime që bëhen e xhami që mbillen pa një sens estetik dhe kjo është shumë e rëndësishme sepse e bukura është gjëja më e rëndësishme sipas meje në jetën komunitare dhe prania e të bukurës bën diferencën dhe shija, estetika. Ti mund të kesh 1001 paragjykime, por kur je përballë një xhamie të bukur këputesh. Që do të thotë problemi nuk është xhamia në vetvete, problemi është si është ndërtuar dhe çfarë të thotë. Për mua, është shumë e rëndësishme që çdo objekt kulti që ndërtohet, se nuk po hyj të tregoj problemet që kam pasur unë dhe polemikat që kam pasur në këtë fushë me aktorë të ndryshëm, është absolutisht e rëndësishme të mos harrohet që një objekt kulti, brenda i shërben besimtarëve, por prania e tij, pamja e tij, i shërben të gjithëve dhe edhe një ateist apo një i një feje tjetër duhet të gjejë një gjë që e lidh, që e tërheq, që e ngit me atë objekt.

Kryeministri Edi Rama: Epo se do fillonte biseda me ty me operon e me Placido Domingon këtë e dija, por që do mbaronte me arkitekturën e xhamive, kjo ishte një nga surprizat më të bukura të këtij podkasti. Unë të falenderoj shumë, je absolutisht i denjë për një “zhytje të thellë në dashni”, thjesht prite e do të vijë. Ky ishte Rama tjetër, më i mirë se sa Rama që përgjithësisht ju vjen në mendje kur dëgjoni emrin Rama. Faleminderit shumë!