Kisha e vitit 1402, komuniteti katolik i dy fshatrave Prull-Spiten dhe Kryqi 15 metra i lartë

Aktualitet Editorial Kryesore Kultura Magazinë Politikë E Martë, 12 Maj 2020 11:55

Nga Nikoll Lesi-

Dikur, diku te mosha 10 muajsh, më kanë pagëzue të Kisha e Prullit në Lezhë. Flasim për vitin 1963. Katër vite më vonë partia komuniste hodhi në erë kishat dhe xhamitë. Ndër to edhe Kisha e Shën Llezhdrit, vendosur në majën e kodrës në Prull, vend i njohur pelegrinazhi në shekullin e shkuar, cituar edhe në burimet historike që në vitin 1402 me emrin “San Alexandro in Collematia”, pra edhe kjo kishë pësoi fatin e keq të rrëzimit me tritol.

Dhe ashtu mbeti me dekada, e rrënuar, ku gurët rrinin kacafytur mbi njeri tjetrin dhe ku kryqi rrinte brenda zemrave të banorëve të Prull-Spiten.

Historia e Kishës nga viti 1402

Banorët e Prullit, një fshat piktoresk, me pyje e lëndina magjepse, por nga varfëria dhe vrapi drejt emigracionit ekonomik të pas vitëve ’90, pothuaj e boshatisën fshatin e vogël. Ndërkohë kisha nën grumbullin e gurëve qindravjeçarë, dukej sikur shikonte nga Vatikani dhe priste që ta ringrinin, si dikur ose më mirë se në vitin 1402. Kjo kishë me pamje dominante të pjesës së Adriatikut ku duket deti nga Kepi Rodonit deri në pjesën e Ulqinit, njihet edhe nga studiuesi Aleksandër Meksi (ish-kryeministër dhe studiues) si një nga kishat katolike më të vjetra në Ballkan. Mjafton të lexojmë pjesë nga libri i tij për të kuptuar në sensin shkencor se cila është kjo kishë, e që prej ditësh është ringritur në këmbë dhe krahas Kishës së Laçit, duket sikur vjen nga qielli dhe bekon krejt zonën e Lezhës.

Një Kryq i madh, 15 metra i lartë, ndërtuar nga banorët e Spitenit dhe Prullit (pasi thamë se dy fshatrat janë një, pothuaj) ndriçon natën e ku duket deri në Shëngjin e përtej, mbetet një nga kryqet më të mëdhenjë, në mos më i madhi në kishat katolike të Shqipërisë. Edhe vetë kisha është bërë me gurët e dikurshëm, por falë komunitetit katolik të zonës, ajo tashmë ka filluar nga gjallëria e po kthehet në një qendër peligrinazhi. Gurët e vitit 1402 janë vendosur në themelet e kësaj kishe legjendare.

Por për të qenë më të saktë le të lexojmë se çka shkruar Aleksandër Meksi për këtë kishë.

Nga libri i Meksit: Kisha e Shën Aleksandrit të Bokianit në Spiten, Lezhë:

Kisha e Shën Llezhdrit, vend i njohur pelegrinazhi në shekullin e shkuar, e njohur edhe në burimet historike që në vitin 1402 me emrin “San Alexandro in Collematia”, ndodhet në majën e kodrave shkëmbore mbi fshatrat Spiten e Zejmen (Bregu i Matës), prej nga sundon gjithe fushën bregdetare nga Kepi i Rodonit në Shëngjin. Rrënojat e manastirit të dikurshëm benediktin përbëhen nga muri rrethues me hyrjet për në manastir në anën lindore, nga konakët e rrënuar në një shesh pranë tyre, ndërsa në pjesën më të lartë, brenda një rrethimi të veçantë që komunikon me këtë të fundit, ndodhet kisha e rrënuar.

Kisha ruan ende në këmbë absidën me murin lindor, murin verior e atë perëndimor. Nga hajati, që është ndërtuar në një kohë të dytë, ruhet muri në anën veriore dhe gjurmët e të tjerave ndër rrënojat e hajatit, çatia e të cilit, me strukturë druri, mbulohej me rrasa guri.

Në kishë hyhej, me sa duket, vetëm nga porta në anën perëndimore. Kjo ishte mbuluar me hark të shkallëzuar në anën e jashtme dhe me arkitrare druri në anën e brendshme. Mbi portë ruhet pjesërisht një nike, për rindërtimin e së cilës janë përdorur materiale të vjetra të një kornize të profiluar që, siç duket, i takonte kishës më të vjetër. Muri verior i ruajtur deri në lartesinë e plotë është i rrënuar vetëm pranë qosheve perëndimore dhe asaj lindore. Ai është ndërtuar me gurë të punuar, të nxjerrë nga formacione gëlqerore të shtresëzuara. Në pjesën e poshtme janë përdorur gurë më të mëdhenj, të cilët janë lidhur me llaç gëlqereje me mbushës me rërë të imët përzierë me të trashë. Në fugat ka rrasa të vogla e gurë të vegjël. Në pjesën e sipërme është ndërtuar me gurë më të vegjël dhe me fuga të mbushura keq me llaç. Mendojmë se pjesa e poshtme duhet t’i takojë ndërtimit të parë. Në këtë mur verior, në brendësi është një nike e madhe pak e thellë, e ndërtuar kryesisht me gurë çmersi dhe me një hark gjysmërrethor po prej çmersi.

Muri lindor së bashku me absidën pesëfaqëshe janë ndërtuar me gurë të gdhendur, të lidhur me llaç me ngjyrë okër të errët. Duke gjykuar nga këto veçanti mendojmë se ajo i takon një rindërtimi të vonë. Në brendësi absida është gjysmërrethore, ndërsa mbulesa e saj është e rregullt, çereksferëse, ndërtuar me gurë çmersi. Harku i saj në pjesën e dukshme është gdhendur në mënyrë të shkallëzuar.

Për shkak të gjendjes rrënojë të ndërtesës është vështirë të dallohen e të vendosen në kohë rindërtimet e shumta të kishës, pjesa më e madhe e të cilave duhet t’i përkasë shek. XIX ose dhe më përpara. (Nga Aleksandër Meksi)

Vullnetarizmi i banorëve e ringriti Kishën

Mbetet mbresëlenëse se si krejt komuniteti katolik i dy fshatrave Prull dhe Spiten punuan prej shumë muajsh derisa e ndërtuan kryqin e madh, 15 metra të lartë si dhe rindërtuan kishën. Sejcili, sipas takatit ekonomik, kontriboi për financimin e punimëve. Ti përmendësh me emra duhet një listë e gjatë, ku sipas priftit Truscello, janë mbi 300 vetë.

Nga pak e përditë punohej nga banorët nën drejtimin priftit të zonës. Inisiatori, një djalë i zonës, Marjan (Kristian) Kola e nisi me Padër Alessandro Truscello projektin për ta rikthyer Kishën, si dikur, por edhe më të bukur. Marjani, tregojnë banorët e zonës, kontribuoi në shuma të mëdha për financimin e saj. Edhe Nikoll Kolthi, një djalë 27 vjeçar, që ka ba Zonjën Mari brenda në Kishë ( shiko foton) ka një kontribut arti fetar.

Te Kisha, ku punohej për ta inaguruar me 13 maj 2020, tregojnë se më pasionantët vinin përditë me familjet e tyre duke punuar falas. Dikush me gdhendje guri për të zëvëndësuar gurët e rrënuar dhe të hedhur nga tritoli i vitit 1967, të tjerë duke gërmuar për të shtruar udhën deri të kisha me gurë të latuar të zonës, por edhe specialistë që kontrollonin punimet në ngritjen e Kryqit të Madh, familjarë që luten në Kishë dhe që kthejnë sytë nga deti, ku në largësi imagjinata shkon në sheshin San Pietro në Vatikan; fëmijë të vegjël dhe të rinjë që luajnë në barin e lendinave përballë kishës, një tjetër të çon të ish-shtëpia e murgeshave, por që akoma nuk është ringritur dhe ku duket guri që bluante kokrrat e kafesë (shiko foton) dhe më në fund Festa e Kishës me 13 maj, ku banorët, duke zbatuar rregullat e pandemisë do jenë në kishë dhe përreth në lëndina; pra kjo është kisha e datës 12 maj 2020 dhe e festës së nesërme. Kjo është pamja sot dhe nga nesër Kryqi rrezaton dritën dhe fjalën e Zotit (shiko fotot) .

Është një Kishë mrekulli, një Kryq gjigand që zor se ka në Ballkan këtë lartësi. Banorët e bënë të tyren, tani duhet që të mos vonojë pushteti vendor dhe ai qendror për të rregulluar udhën e ngjitjes, udhë e cila edhe kjo është bërë falë punës së vetë banorëve të Spiten dhe Prullit. Të gjithë kanë kontribuar, natyrisht dikush më shumë e të tjerë sipas takatit, por vepra mbetet e të gjithëve.

Kisha mbetet vepër e komunitetit.

Duke kaluar nëpër lëndinat e Prullit, ku dukej deti dhe zona e Bregut të Matit, edhe qyteti Lezhës, takova banorë që po ngjiteshin për të riparë tokat, pronat e me dëshirën për tu rikthyer prapë aty, ku dikur ishte fshati i vjetër. Sejcili me një ide për ta kthyer në fshat turistik e ku natyrisht Kisha e vitit 1402 dhe Kryqi i Madh 15 metra janë një udhërrëfyes edhe për turistët e huaj. Por Prulli njihet edhe për majorin e shkolluar në Vjenë të Austrisë, Preng Jaku e që për ca kohë ishte komandant i batalionit special të dalë nga qeveria e pas Kongresit të Lushnjës për vendosjen e Rendit Publik në Shqipëri. Gazeta “Shqiperia e Re” me 29 korrik 1923, shkruante: “Major Preng Jaku numërohej nji prej oficerve ma te mire shqiptar, atdhetar i flakte, ushtarak teper i guximte”. Dhe foto e majorit nga Prulli është shkrepur nga Marubi i famshëm (shiko foton me poshtë)

Zbrita nga Prulli ku linda dhe u pagëzova, por me një nostalgji për fshatin poshtë, ku u rrita, në Spiten.

Ngado që rrotullon sytë Kryqi i Madh të mbërthen me madhështinë e tij. U ktheva në Tiranë, ku puna dhe jeta na solli, por mendjen atje ku linda e ku një komunitet banorësh japin leksion për harmoni e bashkëpunim për ta ndërtuar vetë jetën, sepse pushteti nuk e ka mendjen të njerëzit e për njerëzit, pasi edhe një kishë të vitit 1402 ministria e kulturës nuk e di se ku ndodhet!

Banorët e Spitenit dhe Prullit manifestojnë kulturë, besim dhe mirëkuptim me njeri-tjetrin. Janë për tu patur zili se sa besimtarë të devotshëm janë. Edhe në qendrën e Spitenit ka një tjetër kishë, e ku tashmë dy kishat shikojnë njëra-tjetrën. Dhe Zoti që sheh nga Lart.

Shkruar në Spiten-Prull, 12 maj 2020