Reagim dinamik për të izoluar një krizë të re bankare

Nga Prof. Anastas Angjeli

Falimentimi i menjëher shëm i Silicon Valley Bank (SVB) ditët e kaluara, risolli në vëmendje jo vetëm krizën e vitit 2008 kur falimentoi Lehman Brothers dhe efektin domino që ajo pati në sistemin bankar, jo vetëm amerikan, por edhe ndërkombëtar, por edhe problematikat e shfaqura nga kjo krizë, më e madhja pas asaj të viteve 1929-1932 (Depresioni i Madh). Dilemat, pyetjet, debatet, paniku- nga i ashtuquajturi “bank ran”(për një moment), filluan të shpërndahen me shpejtësi.

Dhe s’kishte si të ndodhte ndryshe. Duke konsideruar faktin që Silicon Valley Bank (SVB) ishte një nga 16 bankat më të mëdha në SHBA, sinjalet që po jepte fenomeni i falimentimit të saj ishin “Shkëndija të një krize të re” që do të konsiderohej më e madhja pas asaj të vitit 2008 dhe “efekti domino” që ajo mund të sillte (siç edhe ndodhi, por deri tani mjaft i kufizuar), në SHBA me dy banka të tjera të vogla dhe në Europë-Zvicër me banken Suiss Kredit, filloi të na kujtonte se “Situata e vitit 2008 mund të përsëritet?! Nga mediat e ndryshme, rrjetet sociale, ekspertët më të njohur të financave, bankave, bursave, hodhën dyshime se një krizë e re bankare po vjen, tregjet financiare po tronditen, se efekti domino i falimentimit do të zgjerohej, se kursimet e depozitat e klientëve gjithashtu po tronditeshin, besimi do të binte, se gjërat do vështirësohen më shumë dhe se financimi me siguri do të bëhet pak më i matur, më konservator, etj.

Ndaj dhe mendimi ekonomik iu rikthye tezës se “a duhet shteti në një rast të tille të ndërhyjë”, si? Dhe në “Çfarë mënyre e mase”? Kjo, sepse lufta më e madhe që shkollat e ndryshme të mendimit në politikën ekonomike kanë mbajtur në shekuj është shkalla e ndërhyrjes që shteti duhet të ketë në ekonomi. Në Shtetet e Bashkuara, të gjithë e pranojnë plotësisht nevojën për një treg të lirë dhe konkurrues, por liberalët dhe konservatorët nuk pajtohen rreth rolit dhe ndërhyrjes së shtetit në ekonomi. Larry Fink, njeriu më i fuqishëm në Ëall Street dhe President i Black Rock, ka bërë disa parashikime rreth një krize të mundshme likuiditeti dhe përgjegjësit e situatës së krijuar..

Megjithatë, vlerësohet se sistemi bankar tani është shumë më i konsoliduar se në vitin 2008. Por rreziku nuk ka kaluar dhe ai ka akuzuar “politikat fiskale dhe monetare jashtëzakonisht agresive”, që sipas tij kanë kushtëzuar tregjet në vitet e fundit. Por, çfarë ndodhi…?

ÇFARË ISHTE SILICON VALLEY BANK, SI DHE PSE FALIMENTOI?

SVB-Silicon Valley Bank, e themeluar 40 vjet më parë, në vitin 1983, ishte një bankë tregtare me seli në Santa Clara, Kaliforni, e cila falimentoi më 10 mars 2023 dhe që aktualisht aksionet e saj menaxhohen nga Korporata Federale e Sigurimit të Depozitave (në pritje të një blerësi të ri). SVB ishte banka e 16-të më e madhe në SHBA dhe ishte banka më e madhe për nga niveli i depozitave. Misioni i SVB fokusohej në suksesin e kompanive të inovacionit, duke e konsideruar veten agjentë të ndryshimit duke u kujdesur për atë që ka rëndësi.

Ajo e kishte pozicionuar veten si huadhënësi kryesor për bizneset startup-eve në SHBA, të konsideruara si investime riskoze nga bankat tradicionale në vend. SVB, duke marrë rolin e huadhënësit kryesor për bizneset start-up në SHBA, që konsiderohej shumë e rrezikshme për bankat e tjera në këtë vend, i dha vetes statusin “e një banke unike në llojin e saj”. Për rreth një vit, kjo bankë bëri biznes me gati gjysmën e te gjitha kompanive të teknologjisë dhe shkencës së jetës (me rreth 12 për qind të depozitave prej 173 miliardë dollarësh të bankës) që u përkisnin kompanive në atë sektor, te mbështetur nga sipërmarrjet në SHBA. Por si ka mundësi që ndodhi falimentimi i SVB, ndërkohë që pas krizës së 2008, me mësimet e nxjerra, më ndërhyrjet e bëra, me rregullimet në sistemin rregullator, u duk se sistemi bankar ishte më i konsoliduar, dhe në fakt a ishte i tillë? Më poshtë analizohen disa shkaqe praktike që kanë shkaktuar falimentim të SVB dhe efektet që kjo do të ketë mbi ekonominë amerikane, atë europiane dhe jo vetëm.

Ndryshimi i kahjes së politikës monetare, më ngritje të normave të interesit në fillim të viteve 2000 “shtoi urinë” për kredi dhe investime të kompanive teknologjike për një funksionim më agresiv dhe etje të shtuar për fitime, edhe pse të paarritshme lehtë. Kriza e vitit 2008, ajo e koronavirusit dhe kjo aktuale, të gjitha këto për gati dy dekada, kanë krijuar tronditje të vazhdueshme në sektorin financiar e bankar dhe në tregjet financiare, të cilat sot janë shfaqur dukshëm dhe i kanë vënë politikat monetare, prej 2 vitesh tashme, në një kahje të rritjes së interesave, perballë luftës ndaj inflacionit dhe rritjes së çmimeve që po “mundojnë” thuajse gjithë ekonominë globale. Per disa vite rresht dhe në veçanti në këtë moment krize, Banka Silicon Valley e rriti “agresivitetin” e veprimtarisë së saj në dy drejtime kryesore që përveç kompleksitetit të faktorëve, këto dy drejtime qëndrojnë në themel të asaj që ndodhi me të. Së pari, në shtimin masiv të klientelës së saj për mbështetje “te pakufishme” me kredi të bizneseve të reja në fushën e teknologjisë (start up) dhe shkencës shëndetësorë.

Falimentimi i SVB konsiderohet si dështimi më i madh i një banke në SHBA që nga kriza financiare e vitit 2008, ka shkaktuar tronditje në të gjithë sektorin e teknologjisë, për të cilin SVB ishte kujdesur prej më shumë se katër dekadash. SVB ndryshe nga bankat e tjera solli një ndryshim në rregullat e lojës së kreditimit, duke u ofruar sipërmarrësve të rinj një llogari bankare dhe mbështetje fillestare, duke mundësuar kështu financimet e para të biznesit dhe për të pasur vizion të qartë (Dream Big). SVB kreditoi këto kompani, edhe në rastet kur biznesi nuk kishte ende një fluks monetar pozitiv dhe i ndihmoi ata të rrisnin kapitalin fillestar.

Falimentimi i bankës më të dashur të teknologjisë u bë publik nga vetë teknologjia nga banka dixhitale që e bënte shumë më të lehtë transferimin e parave deri tek përhapja e panikut në mediat sociale dhe në grupet private të bisedave “ËhatsApp”. Klientët e SVB vlerësohet se tërhoqën $42 miliardë dollarë në një ditë të vetme që në momentin që banka shpalli falimentin, duke e lënë bankën me gati $1 miliard dollarë bilanc negativ. Shumë sipërmarrës thanë se betejat e bankës përbënin një kërcënim ekzistencial për biznesin e tyre atë për të cilin ata kishin punuar aq shumë për ta ndërtuar.

Të gjithë klientët e kësaj banke ishin një situatë pasigurie dhe krijuan të gjitha kushtet për të transferuar depozitat e tyre në banka të tjera. Historia ka treguar se me kalimin e kohës, një tjetër bankë do të shfaqet për të zënë këtë hapësirë tregu që SVB ka lënë.

Së dyti, një “startup bank”, duke mos ditur se çfarë të bëjë me likuiditetin e mbledhur, investon kryesisht në obligacionet e qeverisë. Në fund të vitit 2022, Silicon Valley Bank kishte rreth 100 miliardë dollarë në obligacione qeveritare në asetet e saj. Kjo ishte mëse normale deri në momentin që Fed – banka qendrore e SHBA – nuk fillon një politikë monetare shtrënguese antiinflacioniste që çon në rritjen e normave bazë të interesit për dollarin. Kur normat e interesit janë të ulëta, zero, ose dhe negative në raste specifike, një dollar sot është po aq i vlefshëm sa një dollar pas pesë apo dhjetë vitesh. Një perspektivë ideale për një model biznesi që mbështetet në fitimet e ardhshme, duke toleruar edhe humbje të mëdha në të tashmen.

Por, me fillimin e shtrëngimit monetar të Fed, startup-et pësuan një tronditje: një dollar sot ishte më i vlefshëm se një dollar në vitet e ardhshme dhe investimet e vlerësimet e kapitalit sipërmarrës ranë ndjeshëm. Asetet e saj (SVB) ishin plot me bonde thesari të qeverisë amerikane. Megjithatë, një obligacion thesari i emetuar vite më parë kur yield-et ishin në një për qind, sot vlen më pak, pasi vetë Thesari i SHBA paguan interes shumë më të lartë. Kur normat e interesit ishin pranë niveleve më të ulëta historike, bankat blenë tituj të vjetër thesari me nivel të ulëta risku. Por, ndërsa normat u rritën, vlera e këtyre titujve ka rënë, duke shkaktuar kështu humbje për investitorët.

Normat e larta kufizuan ndjeshëm kompanitë e teknologjisë, të cilat ulën vlerën e aksioneve të teknologjisë dhe e bënë të vështirë mbledhjen e fondeve. Përballë këtyre normave më të larta të interesit, humbjes së IPO-ve dhe një mungese financimi, detyroi klientët e SVB të tërheqin paratë e tyre nga banka. Bill Hunter, përfaqësues i tri kompanive në sektorin e shëndetësisë, mori përsipër shumë rreziqe në sipërmarrjen e tij, por nuk parashikoi falimentimin e bankës së tij (Natalie Huet, 2023). Nëse një bankë jeton në një situatë të qetë, ajo mund të presë që obligacionet të arrijnë maturimin e tyre natyror dhe thesari do t’i rimbursojë ato në vlerën e tyre zyrtare. Nëse detyrohet t’i shesë ato paraprakisht për të mbledhur para, ajo humbet. Këtu është mekanizmi i parëndësishëm i kësaj krize dhe ja dobësitë:

Dobësia e parë është se mes klientëve të Silicon Valley Bank përhapet fjala se institucioni është në telashe. Të gjithë nxitojnë për të zbrazur llogaritë rrjedhëse. Por asnjë bankë nuk ka mjaftueshëm likuiditet që të mund të përballet me një “vrapim masiv të klientëve depozitues të saj në gjithë degët e bankës”. Në këto kushte, banka duhet të shesë aksione dhe kur kjo gjë nuk shkon si duhet dhe me çmimet e parashikuara, kjo e përkeqëson gjendjen financiare të bankës, veç të tjerave, edhe në sytë e klientëve të saj.

Dobësia e dytë lidhet me vetë natyrën e SVB. Në thelb, tradicionalisht, bankat duhet të përdorin paratë e depozituara në llogaritë e klientëve të tyre. Një bankë tradicionale më së shumti i përdor ato para për të dhënë kredi për klientët e saj, por modeli i financimit të startup-eve mbështetet në kapitalin sipërmarrës, jo në kredinë bankare. Një “startup bank”, duke mos ditur se çfarë të bëjë me likuiditetin e mbledhur, investon kryesisht në obligacionet e qeverisë. Në fund të vitit 2022, klientët e Silicon Valley Bank, kryesisht startup-s dhe kompani të tjera teknologjike, filluan të kishin nevojë për më shumë para gjatë vitit të kaluar. Financimi i kapitalit sipërmarrës po mbaronte. Kompanitë nuk ishin në gjendje të siguronin fonde shtesë për bizneset jofitimprurëse dhe kështu duhej të merrnin fondet ekzistuese në llogaritë e tyre, shpesh të depozituara në SVB, e cila ndodhej pikërisht në qendër të universit të startup-eve të teknologjisë. Dhe Silicon Valley Bank, me një bazë kaq të specializuar klientësh, e gjeti veten përballë tërheqjeve gjithnjë e më të shpeshta. Klientët e Silicon Valley Bank nisën tërheqjen e depozitave të tyre duke bërë që banka të shiste disa nga aktivet e saj kryesore për të përmbushur kërkesat gjithnjë në rritje për tërheqje. Fenomeni quhet bank run. Kjo ka ndodhur shpesh edhe në të kaluarën: kur një bankë perceptohet si e rrezikshme, klientët shkojnë masivisht për të kërkuar kthimin e parave të depozituara.

Këtyre tërheqjeve masive u shtohet edhe efekti i rritjes së normës së interesit në aktivet e SVB. Ndërsa shumica e bankave paguajnë interes për depozitat kur normat e interesit rriten, ato gjithashtu marrin përqindje më të larta interesi për kreditë. Por, Silicon Valley Bank mbante kredi dhe obligacione qeveritare me afat të gjatë dhe kostoja e pagesës së interesave për depozitat ishte rritur më shumë se kthimi që mund të merrte nga obligacionet : në thelb SVB u gjend në një dinamikë negative duke humbur shumë nga të fitimet e saj. Në kushte e situata “normale”, SVB mund të priste që obligacionet qeveritare të maturoheshin natyrshëm, por ndërkohë, startup-et filluan të tërhiqnin masivisht depozitat e tyre duke e vënë SVB në një vështirësi serioze likuiditeti. Episodi që shkaktoi krizën e besimit në ditët e fundit kishte të bënte me vendimin e SVB për të shitur një pjesë të konsiderueshme të obligacioneve që ajo zotëronte. Por shitja e tyre rezultoi një katastrofë për SVB, pasi një pjesë e obligacioneve u shitën me çmime shumë të ulëta dhe me humbje, sepse kur rriten normat e interesit, çmimet e bondeve të thesarit bien. Më 8 mars 2023, SVB Financial Group, një nga degët e bankës, kishte shpallur shitjen e letrave me vlerë për 21 miliardë dollarë, duke pritur një humbje prej rreth 2 miliardë dollarësh. Banka shpresonte se kjo do të rivendoste në ekuilibër bilancet e saj, por njoftimi i humbjeve kishte frikësuar shumë klientët dhe investitorët, duke shkaktuar një valë të madhe tërheqjesh nga mbajtësit e llogarive. obligacioneve që ajo zotëronte.

Por shitja e tyre rezultoi me humbje, pasi një pjesë e obligacioneve u shitën me çmime shumë të ulëta dhe me humbje, sepse kur rriten normat e interesit, çmimet e bonove të thesarit bien, nisur kjo nga fakti se lidhja që ekziston midis çmimit të tregut të titujve të borxhit dhe normave të interesit është e zhdrejtë. Njoftimi i humbjeve mbolli panik, gjë që bëri që klientët e bankës të kërkonin me urgjencë tërheqjen e depozitave apo kapitaleve të tyre të investuara në SVB. Deri në fund të ditës së enjte, 9 mars 2023, nga SVB kishin dalë mbi 42 miliardë dollarë depozita. Kështu ne 10 mars 2023, SVB falimentoi.

REAGIM DINAMIK PËR TË “IZOLUAR KRIZËN”

Ky falimentim i SVB, në SHBA, zgjoi reagimin e menjëhershëm te autoriteteve më të larta të SHBA, Shtëpia e Bardhe përmes Presidentit Biden, te Sekretarja e Thesarit, Federal Rezerava, etj. Shtëpia e Bardhë, përmes deklaratës së Presidentit Biden, ndërhyri për të qetësuar investitorët: “Unë do t’i kërkoj Kongresit dhe rregullatorëve bankarë të forcojnë rregullat për bankat për të bërë më pak gjasa që ky lloj dështimi e falimentimi të përsëritet dhe për të mbrojtur vendet e punës dhe bizneset e vogla amerikane”. Gjithashtu, ai përcolli mesazhin dhe ofroi garancinë se depozitat e klientëve të SVB-se do jenë të sigurta dhe do të kishte ndëshkime për drejtuesit e bankave që i çonin ato në falimentim. Kështu, për të shmangur përhapjen e krizës Autoritete Federale (Thesari Amerikan), realizuan një ndërhyrje të menjëhershme, specifikisht për zotëruesit e llogarive rrjedhëse apo atyre me afat më të gjatë maturimi, nëpërmjet një fondi ndërbankar. Pas falimentimit të SVB, qeveria amerikane, në përpjekje për të shmangur probleme të mëtejshme për sistemin bankar dhe për të parandaluar që vështirësitë e një banke shtrihen edhe tek të tjerat, mbylli në 12 mars një bankë tjetër, Signature Bank, duke njoftuar gjithashtu se do të garantojë të gjithë mbajtësit e llogarive edhe të Signature Bank dhe se do të ngrejë sisteme të reja për të ndihmuar bankat në vështirësi. Në SHBA i frikësohen faktit se nëse edhe Signature Bank do të falimentonte siç sapo kishte ndodhur SVB, falimentimi i dy bankave rajonale (d.m.th. jo të mëdha, por të rëndësishme për territorin e tyre) mund të shkaktonte një reaksion zinxhir që do të kishte vënë në vështirësi të gjithë sistemin bankar amerikan. Prandaj veproi në mënyrë të menjëhershme dhe dinamike. Njëhershmi, Federal Rezerv ndërmori disa veprime për të rivendosur besimin në sistemin bankar, duke vënë në dispozicion 25 miliardë dollarë për një program të ri kredie të rezervuar për bankat në vështirësi. Masa shërben për të shmangur shitjet e nxituara të letrave me vlerë, të cilat, si në rastin e SVB, krijojnë mungesë kapitali (efekti domino).

Qeveria britanike, gjithashtu, ndërmori hapa të menjëhershme për të rregulluar një marrëveshje që HSBC të marrë përsipër filialin e SVB në Mbretërinë e Bashkuar në një përpjekje për të mbrojtur sektorin teknologjik të vendit nga një krizë e mundshme. Dikur një lojtar i madh në Ëall Street, Credit Suisse, është goditur nga një sërë gabimesh dhe dështimesh të pajtueshmërisë gjatë viteve të fundit që kanë dëmtuar reputacionin e saj te klientët dhe investitorët dhe i kanë kushtuar disa drejtuesve të lartë punën e tyre. Klientët tërhoqën 123 miliardë franga zvicerane (133 miliardë dollarë) nga Credit Suisse vitin e kaluar dhe banka raportoi një humbje neto vjetore prej afro 7.3 miliardë franga zvicerane (7.9 miliardë dollarë), më e madhja që nga kriza financiare globale në 2008. Banka Kombëtare e Zvicrës miratoi menjëherë një mbështetje likuiditeti prej 50 miliardë eurosh dhe filloi procedurat për të gjetur një blerës të kësaj banke. Dhe burimet bëjnë të ditur se Union Bank Sëitzerland do të jetë blerësja e Credit Suisse, tashmë e falimentuar për shumën 3 bilionë USD. Edhe Kancelari i Gjermanisë, Shulc, gjithashtu deklaroi garancinë ndaj depozitave në bankat në Gjermani.

Pas këtyre veprimeve të menjëhershme dhe dinamike, edhe pse tregjet nuk kanë ende besimin e duhur, sektori bankar tashmë ka shfaqur shenja qetësimi e rimëkëmbjeje. Prandaj, për momentin, analistët dhe ekspertët e tregjeve monetare e financiare nuk presin ndonjë goditje të madhe në sektorin bankar në përgjithësi dhe duket se kjo krize po izolohet. Mund të ketë disa turbulenca ose çështje paqëndrueshmërie të shkaktuara nga ky dështim, siç janë, frika e investitorëve nga pasojat e mundshme (Nga Berlini në Milano, nga Londra në Nju Jork) apo vazhdimi i tronditjeve në bursat kryesore siç është edhe rënia që tregu i kriptomonedhave përjetoi në ditët e fundit. Sidoqoftë, falimentimi i Silicon Valley Bank (SVB), Signature Bank dhe administrimi i Silvergate Bank (Silvergate) çorientuan disi tregjet bankare dhe financiare në SHBA dhe vendet e tjera. Për ndërhyrjet që përmendem më sipër dhe për shkak të formës së organizimit dhe mbikëqyrjes së bankave në vendet e BE-së, ndikimi i drejtpërdrejtë në bankat jashtë SHBAsë, të jetë më i vogël. Në BE, bankat në këto përmasa janë zakonisht më të larmishme dhe të rregulluara më rreptësisht se në SHBA.

Gjithashtu, Sistemi Bankar në Evropë ka disa karakteristika që janë të ndryshme nga Sistemi Bankar në SHBA dhe kjo ndikon në një transmetim të ulët të efekteve të falimentimit të bankës në Amerikë në bankat e vendeve të BE dhe më gjerë. Mjetet monetare në bankat qendrore zënë një peshë më të madhe në bilancet të bankave evropiane dhe letrat me vlerë të borxhit zënë një pjesë më e vogël. Letrat me vlerë të borxhit janë rreth 12% e bilanceve bankare të eurozonës, kundrejt më shumë se 30% për bankat tregtare të SHBA-së, dhe rreth 40% e investimeve të bankave të Eurozonës janë në letra me vlerë të qeverisë, kundrejt rreth 80% letra me vlerë të qeverisë për bankat amerikane. Bankat e BE-së i nënshtrohen gjithashtu kërkesave për kapital për rrezikun e normës së interesit, kjo do të thotë se bankat evropiane kanë më pak ekspozim ndaj riskut të tregut të obligacioneve, pavarësisht një rritjeje të ngjashme të yieldeve në standardin pesëvjeçar nga nivelet më të ulëta të vitit 2020.

Depozitat ka të ngjarë të jenë më të qëndrueshme në Evropë, pasi në radhë të parë janë rritur me një ritëm më të ulët dhe të gjitha bankat e BE-së i nënshtrohen kërkesave për raportin e mbulimit të likuiditetit. BQE aplikon lehtësira të konsoliduara të likuiditetit të kushtëzuar, të cilat përdoren në mënyrë aktive nga bankat. Në Evropë, sipas komisionerit europian të ekonomisë, Paolo Gentiloni: “Të gjitha bankat evropiane, jo vetëm më të mëdhatë, por edhe ato më të voglat, po zbatojnë standardet e kujdesit të Bazelit, kështu që nuk ka asnjë infektim të drejtpërdrejtë. Mundësia e një ndikimi indirekt është diçka që duhet ta monitorojmë, por ne aktualisht nuk e konsideroni këtë një rrezik të rëndësishëm”. Në Eurozonë, institucionet bankare të mbikëqyrura nga Banka Qendrore Europiane (BQE), duhet të respektojnë parametra më të rreptë për sa i përket kapitalit dhe likuiditetit, në mënyrë që të kenë kapital dhe rezerva të mjaftueshme për të mbuluar humbjet (i ashtuquajturi likuiditet i tepërt arrin në rreth 3 trilion euro).

Ndërkaq, Sistemi Bankar Shqiptar, bazuar në testet e fundit në këto momente krize, duket i parrezikuar, likuid dhe i qëndrueshëm. Sidoqoftë, rasti i SVB dëshmoi se, pavarësisht nga veprimet me politikën monetare në emër të luftës kundër inflacionit dhe rritjes se çmimeve, rritja e normave bazë të interesit ka edhe efekte anësore negative, të cilat duhen konsideruar.