Sa i pastër është ajri që thithim?

Një studimi të vitit 2004 zbuloi që nanogrimcat e marra nga thithja mund të arrijnë në tru së bashku aksonet e qelizave nervore. Situatën e përkeqëson fakti se grimcat nuk janë as të biodegradueshme dhe as biokompatibile. Kjo do të thotë se ato, sipas definicionit, patogjen, janë të afta të shkaktojnë një sëmundje.

Nga Gëzim Hoxha

Në Fier kohët e fundit po bëhen punime. Bashkia po ndërhyn në disa rrugë për rehabilitimin e tyre. Kjo është diçka e mirë sepse asfaltimi dhe sistemimi i rrugëve e përmirëson dukshëm cilësinë e jetës. Megjithëse kanë kaluar 26 vjet, Shqipëria ende përballet me probleme infrastrukturore, ende ka rrugë me gropa, trotuare të pasistemuara, errësirë gjatë natës. Edhe atje ku është ndërhyrë, trotuarët janë shumë të lartë, gjë që e bën pothuajse të pamundur përdorimin e tyre nga personat me aftësi të kufizuara dhe nga pleqtë.

Shqetsimi im është për cilësinë e ajrit. A nuk mendoni dhe ju se gjithë kjo punë e përkeqëson së tepërmi cilësinë e ajrit. Dhe jo më kot, gjithë ai pluhur ku shkon? Ditë të tëra me radhë një re e madhe pluhuri e shkaktuar nga punimet endej në ajër. Përveç kësaj edhe tymi i makinerve të rënda që kryenin punimet të merrte frymën në ato ditë të nxehta vere. Po t’i shtoje kësaj edhe emetimin e përditshëm e emetimeve të gazrave të makinave të vjetra që lëvizin çdo ditë në Fier gjendja bëhej edhe mbytëse. Mua nuk më dilej fare ato ditë.

Po ku shkkojnë vallë këto qindra mijëra grimca pluhuri? Ne  thithim rreth 20 m³ ajër në ditë. Grimcat e thithura me anë të tij përfundojnë në aveolet pulmonare ku disa prej tyre, ato me diametër një mikron disa ose dhjetëra mikronë gëlltiten zakonisht nga makrofagët – kështut thuhet në një studim të ndërmarrë nga disa studiues të Mantovës me titull “Nanopatologjia: Shkaqet e mjedisit dhe mundësia e hetimit, i publikuar nga Stefano Montanari dhe  Antonietta M. Gatti  në Tetor të 2006.”.

Më pas këto trupa të huaj të gëlltitur, makrofagët nuk munden t’i degradojnë apo t’i shkatërrojnë sepse ato kokrra përbëhen nga substanca jo-biodegradable dhe në fund vetëshkatërrohen. Përjashtohen ato  grimca që makrofagët mund t’i çojnë në nivelin e traktit të sipërm respirator të cilat eliminohen me kollitje. Por shpesh makrofagët vdesin dhe grimcat mbeten në trup.

Nëse grimcat me madhësi nanometrike mund të kalojnë, dhe kjo ndodh në një minutë, direkt nga mushkërtë në gjak atherë ato mund të hyjnë në qelizat e kuqe të gjakut, një kalë i shkëlqyer Trojan për të kapërcyer çdo pengesë. Brenda një kohe të shkurtër këto grimcat sekuestrohen nga disa prej indeve të trupit dhe përfundojnë në mëlçi, veshka, ganglion, nyjet limfatike, tru apo në organeve të tjera.

Pas thithjes, rruga e supozuar për grimcat 1 mikronëshe dhe nanodetritet është ajo e aparatit të tretjes. Në sistemin e tretjes mund të gjenden grimca inorganike të madhësive 40-50 mikronë ose edhe më të mëdha që në ujë, a enzima, ose në aciditetin e stomakut janë në gjendje shpërndarë.

Një studimi të vitit 2004 zbuloi që nanogrimcat e marra nga thithja mund të arrijnë në tru së bashku aksonet e qelizave nervore. Situatën e përkeqëson fakti se grimcat nuk janë as të biodegradueshme dhe as biokompatibile. Kjo do të thotë se ato, sipas definicionit, patogjen, janë të afta të shkaktojnë një sëmundje.

Ky nuk është studimi i vetëm që është kryer në këtë fushë. Ka disa syresh të kryer nga studiues Italinë. Në një tjetër studim të ndërmarrë nga Meri Scaringi dhe Paulo Lauriola të prezantuar nga qendra italiane ARPAE, me temë Ndotja Atmosferike  dhe Shëndeti Njerëzor flitet për nivelin e ndotjes në qytetin e Ferrarës. Ai thuhet duke se “një ambient i pastër nënkupton një gjendje e plotë në mirëqenien fizike, mendore dhe sociale, dhe jo thjesht mungesa e sundimit të sëmundje apo sëmundje “

Ne mund të hamendësojmë se ndotësit e ajrit jemi vetëm ne, se ai ndotet vetëm nga trafiku, ngrohja shtëpiake dhe industria, por kjo nuk është e vërtetë. Një projekt shkollorqë flet për cilësinë e ajrit në Mantova thotë se burimet natyrore kontribuojnë në 94% të totalit të ndotjes atmosferike ndërsa  faktori njeri kontribuon me më pak se 6%.

Megjithatë, këto proporcione ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në zonat urbane pa dyshim për shkak të trafikut rrugor dhe ngrohjes, si dhe impianteve industriale të cilat japin kontributin dominant. Në fakt, sipas të dhënave nga Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit për vitin 2003, prodhimi i pluhurit të imët në Itali rrjedh 49% nga transporti, industria 27%, 11% nga sektori rezidencial dhe komerciale, në 9% nga bujqësia dhe sektori i pylltarisë, në 4% nga prodhimi i energjisë.

Si vallë filluam ta ndosim ajrin tone? Ne filluam ta ndotim mjedisin kur mësuam si të ndezim zjarrin, sepse, në fakt, secila djegie është një burim i grimcave fine dhe të mesme dhe një sasi gazi pak a shumë agresive për organizmin.

Po ne kemi jetuar gjithmonë në një mjedis me pluhur të shkaktuar nga  vullkanet, erozioni i shkëmbinjëve, rëra, shkretëtirat dhe plazhet e gryera nga era, zjarret e mëdha pyjore. Në varësi të madhësisë, këto kokrra të vogla mbeten për një kohë pak a shumë të gjatë pezull në atmosferë dhe mund të transportohen me mijëra kilometra. Rëra Sahariane vjen jo rrallë në Evropë dhe është përgjegjëse për shirat  e kuq që herë pas here bien në territoret tona.

Djegja fillon të përdoret në vetëm të ashtuquajturat kohë revolucioni i parë industrial, me kthimin e ujit në avull. Disa dekada më vonë, me Revolucionin e Dytë Industrial, qymyri fillon të përdoret për të vënë në punë makinat e para reale industrial.

Ndotja atmosferike do të thotë përmbatja në ajër të një ose më shumë ndotësve, kombinimi i të cilëve, në sasi dhe ose në kohë, shkaktojnë (në afat të shkurtër dhe të gjatë, në një shkallë lokale dhe globale) sjellin efekte të dëmshme për njerëzit, për botën e kafshëve dhe atë bimore dhe për cilësinë e mjedisit në përgjithsi.

 Shumë prej ndotësve gjeneruar nga burimet njerëzore janë antropike psh trafiku, djegia e lëndëve djegëse, fosile, dru, gazi. Qendrat urbane dhe faktorë të motit favorizojnë grumbullimin dhe formimi e ndotësve të rinj.

Pak kush përfshirë dhe mua mund ta dijë se si grupohen ose si ndahen ndotësit. Ata ndahen në primarë dhe sekondar. Të parët emetohen direkt në atmosferë si psh sulfatet, nitratet, karbonatet apo plumbi. Të dytat krijohen si pasojë e reaksioneve kimike me ndotës të tjerë si psh ozoni O₃ apo nitritet NO₂.

Një tjetër grupim është në të brendshëm dhe të jashtëm. Të brendshëm mund të përmendim disa si psh produkte që digjen psh duhani apo leshi, CO dhe CO₂ komponimet organike të paqëndrueshme psh alkoolet, aldehidet dhe ketonet, agjentët mikrobial, pluhurat organike, radoni, fibra të qelqta të bëra nga njeriu. Ata krijohen nga kuzhina dhe djegia, risuspensioni i grimcave, materialet e ndërtimit, ajri i kondicionuar, poduktet e konsumit, ngrohja

Të jashtëm kemi SO₂, NOₓ, O₃, PM përbrës organik të paqëndrueshëm, metalet, rëra apo pluhurat inorganike. Këta shkaktohen nga industria, impiantet energjitike, krematorët, aktiviteti tregtar, ai bujqësor, trafiku i automjeteve, proceset natyrore, përpunimi mekanik çimentos dhe kantieret e ndërtimit, grimcat e tokës, ujit dhe kripës detare që ngrihen nga era (të ashtuquajturat aerosole detare), pluhuri i prodhuar nga zjarret ose llava vullkanike, për shkak të erozionit të shkëmbinjve dhe pluhurit.

Por ato mund të ndahen edhe në bazë të madhësisë dhe sjelljes së tyre në sistemin e frymëmarrjes. Në rastin e parë kemi: aerosoli grimca të lëngshme ose grimcat e ngurta me diametër më të vogël se 1 mikron, mjegullat: pikat e lëngshme me diametër më të vogël se 2 mikronë, tymi: grimca të ngurta me një diametër më të vogël se 1 mikron, të prodhuara në përgjithësi nga proceset industriale, grimca të ngurta të ndryshueshme me diametër mes 0.25 dhe 500 mikronë. Rëra  përbëhet nga  grimcat e ngurta me diametër më të mëdha se 500 mikronë.

Sipas kriterit të dytë pluhuri përbëhet nga  grimcat e trasha me madhësi mbi 10 mikronë, të paafta të depërtojnë në traktin e sipërm respirator. Grimca me diametër më të vogël se 10 mikronë mund të depërtojnë në traktin e sipërm respirator (hunda dhe laring). Grimcat me diametër më pak se 2.5 pm, njihen si pluhuri i kraharorit, dmth janë në gjendje të depërtojnë thellë në mushkëri. Për dimensione edhe më të vogla i referohemi pluhur thithës, që është në gjendje të depërtojë thellë në mushkëri deri në alveolat.

Efekti i ndotjes së ajrit për shëndetin e njeriut varet nga EKSPOZIMI. Pjesa më e madhe e ekspozimit të njeriut ndaj ndotjes së ajrit ndodh në mjedise të mbyllura (shtëpie). Ai është kontakti me një përqendrim të veçantë të një ndotësi të dhënë për një periudhë të caktuar kohe. Kontakti mund të bëhet me anë të thithjes, të lëkurës apo të aparatit tretjës. Përqëndrimet e larta të ndotësve jo domosdoshmërisht nënkuptojnë ekspozimet e mëdha.

EKSPOZIMI varet shumë edhe nga mënyra se si e kalojmë ne kohën. A e dinit se ne kalojmë në shtëpi 14 orë, në shkollë 5 orë dhe në punë 7-8 orë. Ne  lëvizim nga një vend në një tjetër na merr 1 orë, ndërsa kohë të lirë kemi vetëm 2 orë. . Në varësi të stilit të jetës tonë, ku dhe çfarë pune bëjmë varet dhe fakti se nga çfarë ndotësi ne ekspozohemi. Ai varet edhe nga zonat me dendësi të lartë të trafikut, por duhen përmendur edhe arsyet e punës (p.sh. policia, shoferët).

Individë të ndryshëm reagojnë ndryshe ndaj ekspozimit në ndotjen e ajrit. Kësaj ndotje i nënshtrohen plotësisht të moshuarit dhe  fëmijët, persona me sëmundje kardiovaskulare, të frymëmarrjes (astma, COPD, pneumonia), ata që vuajnë nga diabeti i tipit 2 etj.

Por nuk jemi ne të vetmit që ekspozohemi ndaj pluhurit. Duke mbetur pezull, është e pashmangshme që pluhuri të mos thithet së bashku me ajrin dhe është po aq e pashmangshme që grimcat e tij të mos përfundojnë në fruta, perime duke hyrë në zinxhirin ushqimor të njerëzve dhe kafshëve.

Efektet afat – shkurtër i kësaj ndotjeje lidhet me fillimine simptomave akute (tështitjes, kollitjes, infeksionet në rrugët e frymëmarrjes), ndryshimet në funksionin e mushkërive, sëmundjet kardiovaskulare dhe përkeqësim i atyre të frymëmarrjes, hospitalizimi për të sëmurët, rritja e vdekshmërisë nga këto sëmundje.

Ndërsa ai afat – gjatë lidhet me rritjen e  mundësisë për tu prekur nga  sëmundje kronike të rrugëve të frymëmarrjes (astma, COPD), sëmundje kronike kardiovaskulare, ndryshime të përhershme në funksionin e  rrugëve të frymëmarrjes, problemet të rritjes së fetusit (peshë e ulët në lindjes), kanceri i mushkërive, rrritje të vdekshmërisë nga sëmundje kardiovaskulare dhe ato të frymëmarrjes.

Ka evdiencë të mjaftueshme se  ndotja e ajrit shkakton efekte pak a shumë të rënda negative mbi shëndetin: nga çrregullime të thjeshta si të nuhatjes, skuqjen dhe inflamacionin e laringut, sëmundjet akute dhe kronike të frymëmarrjes (astma, bronkit, emfizemë, alergji, tumore) dhe kardiovaskulare, nga reduktimi i funksionit të mushkërive e deri në vdekje.

Sipas vlerësimeve të OBSH, shumica e vdekjeve i atribuohen ndotjes atmosferike. Kjo për shkak të atakeve në zemër, tru dhe në rrugët e frymëmarrjes dhe “vetëm” 6% e këtyre vdekjeve janë për shkak të kancerit të mushkërive.

Në një raport për mediat të Tetorit të vitit 2013 nga Agjensia Ndërkombëtare e Kërkimeve për Kancerin thuhet se ka evidencë të mjafueshme se ekspozimi ndaj ndotjes ajrore të jashtme shkakton kancer të mushkërive të klasifikuar si kancer i grupit të parë.

Pluhuri ka efektet e tij në përhapjen dhe absorbimin e rrezatimit diellor, e shikimit atmosferik (favorizon smogun dhe mjegullën) dhe në procesin e kondensimit të avullit të ujit. Rritja e kësaj ndotje shkakton formimin e një fenomeni të njohur në vitet e fundit si errësimi global, i cili përbëhet nga një ulje graduale të intensitetit të rrezatimit të drejtpërdrejtë në sipërfaqen e Tokës, duke rezultuar në një ftohje të vogël në të. Por ajo ka kontribuar në ndryshimin e klimës, si  dhe në shkaërrimin e ngadaltë të materialeve të trashëgimisë kulturore dhe arkitektonike.

Mjeksia e punës, kujdeset për të përshkruar efektet e pluhurit në disa sëmundje të mushkërive të tilla si silikoza, asbestozë, talkoza pulmonare dhe antraksi,  dhe vëzhgon formacionet e gungave fibrotike. Kohët e fundit e njëjta mjekësi, po fillon të kuptojë se rritja e përqendrimit të pluhuri në atmosferë mund të jetë përgjegjëse për rritjen e efekteve kardiovaskulare, sëmundjeve tumoral, ato neurologjike, atyre në sferën  seksuale dhe keqformim të fetusit si dhe sëmundjet alergjike, veçanërisht në nivel pediatrik.

Pas 11 shtatorit të vitit 2001 si pasojë e shpërthimeve të mëdha në Nju Jork, disa qindramijëra njerëz vuajnë nga sëmundje që ka të ngjarë  të jenë shkaktuar nga ekspozimi për një kohë të gjatë në një ambient me pluhura nga më të ndryshme. Mund të përmendim sëmundjet onkologjike më shumë të zakonshme janë limfomat dhe leukemia, por gjithashtu edhe sëmundje neurologjike të tilla si lodhje kronike, pagjumësi, humbje e kujtesës, Parkinsonit dhe Alzaimer.

Fenomeni depozitimit acid është rënia nga atmosfera në tokë e grimcave të acidit nga reshjet (shi, borë, mjegull, vesa). Ky fenomen njihet me emrin shi acid. Shiu acid dëmton ndërtesa dhe monumente historike, veçanërisht ato me përmbajtje gëlqerore ose me mermer. Si term ai  u nga shpik Robert Angus Smith në 1872, por ai tregoi marrëdhëniet në mes të shiut acid dhe ndotja në 1852. Fenomeni është vëzhguar qysh në shekullin e XVII-të nga John Evelyn, por vetëm në vitin 1960 fillun studimet e para.

Shiu acid dëmton sidomos pemët e larta.  Efekti i tij  në të lashtat ushqimore është minimizuar në sajë të një plehu ose përdorimit të masave të veçanta mbrojtëse. Shirat dëmtojnë integritetin e disa bimëve, duke i bërë ato më pak tolerante ndaj të ftohtit. Tokat mund të dëmtohen seriozisht nga acidifikimin. Disa mikrobe nuk mund të tolerojnë një pH të ulët, duke zvogëluar efikasitetin e kulturave. Uljen e pH parandalon vezët e peshkut të çelin dhe ndonjëherë vret edhe peshkun e rritur. Ky shi rrit edhe përqendrimin e aluminit gjë e keqe kjo për kafshët që ushqehen me peshk.

Një tjetër ndotës është edhe acid nitrik. Ndonjëherë ai prodhohet nga shkarkimet elektrike në atmosferë. Përveç kësaj, janë identifikuar depozitat acide në akullnajat e përjetshme. Tokat e pyjeve halore janë shumë acide për shkak të shpërndarjes të acideve nga halat.

 Aktivitetet njerëzore qëkontribuojnë në emetimin  e squfurit dhe azotit janë: prodhimi i energjisë elektrike, fabrikat, automjetet dhe centralet elektrike me qymyr.

Ozoni është një gaz me një erë karakteristike si të hudrës, molekulat e të cilit përbëhen nga tre atome të oksigjenit. Zbulimi i tij është për shkak eksperimenteve që Friedrich Schönbein bënte gjatë oksidimit të ngadaltë të fosforit të bardhë dhe elektrolizës së ujit.

Ky është një gaz i paqëndrueshëm që gjendet në gjendje të gaztë dhe të lëngshme, në këtë të fundit ai është shpërthyes dhe një irrituese i fuqishëm për të mukozës.

Ai është tepër helmues për qëniet e gjalla.  Ai është një gaz i rëndësishëm për jetën në Tokë për shkak të tij planeti ka aftësinë për të absorbuar rrezet ultravjollcë të diellit. Emetimi i gazrave freon dhe CFC janë ndaluar nga shkaku i shkatërrimit të shtresës së ozonit.

Organet kryesore të prekura nga efektet O₃ janë ato të frymëmarrjes duke përjetuar inflamacionin dhe ndryshime të përshkueshmërisë. Këto ndryshime rezultojnë në funksion të zvogëluar të mushkërive dhe atëherë paraqitja e mundshme e edemave pulmonare, përkeqësimi i gjendjes klinike të personit në qoftë se vuan nga sëmundjet kronike dhe një frekuencë më e lartë e sulmeve të astmës. Megjithatë, mungesa e ozonit në atmosferën e sipërme mund të lejojë rrezatimin në sasi të mëdha UV-B në sipërfaqen e Tokës, duke dëmtuar molekulat e ADN-së dhe ARN dhe nxitjen e zhvillimit të melanomës dhe kancerit të lëkurës. Një tjetër pasojë e rrezatimit të tepruar UV-B është rritja e verbërisë për shkak të dëmtimit të pakthyeshme në retinën e syrit.

Sa për bimësinë, ozoni shkakton një reduktim në rritjen e bimëve dhe, në përqendrime të larta, edhe të klorofilit e nekrozës  në gjethe. Ai gjithashtu shkakton dëme të shumta në materiale dhe monumenteve, duke shkaktuar dëme të konsiderueshme të trashëgimisë artistike dhe humbje të rëndësishme ekonomike.

 Dioksidi i karbonit është një gaz thelbësore për jetën në tokë është një substancë e rëndësishme në proceset çdo gjallese dhe prania e tokës është emetohet në atmosferë për shkak të aktivitetit jetësor. Një prodhim të tepërt të tij nga njeriu  ka krijuar kështu një situatë të ngrohjes globale.

Monoksidi i karbonit ka aftësinë për të bashkuar me hemoglobinën në gjak për të formuar karboksihemoglobinën. Në këtë mënyrë CO zë vendin normalisht e zaptuar nga oksigjen, në mënyrë që të zvogëlojë aftësinë e gjakut për të transportuar oksigjenin dhe si pasojë ulet sasia e oksigjenit që gjakut lë në inde. Thithja e monoksidit të karbonit mund të shkaktojë dhimbje koke, lodhje dhe probleme të frymëmarrjes.

Në mesin e ndotësve, ka edhe metale të rënda, që lëshohen  në ajër shpesh në formë të thjeshtë, dhe pastaj rigrupohen, në formën e grimcave të ngurta që shpesh, që nuk gjenden në asnjë manual metalurgjik.

Një studim me titull Pluhuri DHE EFEKTET AFAT – SHKURTRA i publikuar në Korrik 2015 nga Observatori Epidemiologjik I Breshas jepen të dhëna të mjaftueshme për dëmet që ai shkakton në organizëm. Aty thuhet se nga 379,885 shtrime në spital për periudhën 2000-14, 61.8% kishin sëmundje me diagnoza të frymëmarrjes. Për sa i përket provave të efekteve afat-shkurtër mbi ngjarjet koronare vlerësohet se ka një rritje me 1.6% në probabilitetin e një sëmundjeje të tillë për çdo 10 mg / m³ të pluhurave PM10 dhe 2.1% për çdo 10 mg / m³ të atyre me diameter 2.5 mikronë.

Për sa i përket provave të efekteve afatshkurtra mbi iktus 11 vlerësohet se ka një rritje  1.1% probabiliteti për çdo rritje prej 10 mikrogram / m³ PM 2.5 dhe në një masë më të vogël edhe për PM10. Sipas të dhënave të përshtatura për Brescian për çdo rritje prej 10 mikrogramë / m³ të PM10 ka pasur një rritje të konsiderueshme në rrezikun e iktusit me 1.2%.

 Meshkujt gjithmonë kanë pasur një frekuencë më të lartë të shtrimeve për sëmundjet e frymëmarrjes, dhe në 15 vitet në shqyrtim ka pasur një rënie të mprehtë në pranimet tek fëmijët  me 50% ,  30% në të rriturit dhe 20% në të moshuarit. Sipas të dhënave të përshtatura për stinët e Breshias në çdo rritje prej 10 mikrogramë / m³ të PM10 ka pasur një rritje  me 3.9%  të rrezikut për tu sëmurur. Kjo ishte e tepër dukshme në të gjitha stinët dhe veçanërisht e lartë në verë.

Në periudhën 2000-13 ka pasur 123,793 vdekje nga shkaqe natyrore nga të cilat 45.541 për sëmundjet kardio-vaskulare dhe 9627 nga sëmundjet e frymëmarrjes.  Frekuenca e vdekjeve ka qenë gjithmonë më e lartë në muajt e dimrit se sa në pjesën tjetër të vitit (+ 13% për vdekshmërinë natyrore, + 20% për sëmundjet kardio-vaskulare dhe + 35% për sëmundjet respiratore).

Sipas të dhënave të përshtatura sezonale për rajonin e Breshias në çdo rritje prej 10 mikrogramë / m³ PM10 ka pasur një rritje të konsiderueshme në rrezikun natyror të vdekshmërisë prej 0.9%, rritje e vdekshmërisë për sëmundjet kardio-vaskulare me 0.8% dhe një rritje të vdekshmërinë nga sëmundjet e frymëmarrjes me 3.4%.

Kongresi i 21-ndërkombëtar i trombozës, i zhvilluar në Milano, vuri theksin në aspektin e sëmundjeve që shkaktojnë rreth 400.000 të vdekur apo aftësive së kufizuara të rënda çdo vit, dmth ataket në zemër, iktuset dhe trombozën e venave.

Për të reduktuar efektet e ndotësve mbi shëndetin, qëllimi afatgjatë është reduktimi i burimeve të ndotjes. Automjetet janë një nga burimet më të rëndësishme antropogjene të dioksidit të karbonit dhe gazeve serë. Ky reduktim arrihet duke përdorur transportin aktiv, i cili nënkupton në nivel individual përdorimin e makinës sa më pak të jetë e mundur, të ecurit në këmbë, çiklizmit dhe transportin publik. Në nivel kolektiv promovimin dhe krijimin e zonave urbane dhe ekstra-urban që nxisin ecjen në këmbë dhe çiklizmit, korsive për biçikleta, zonat e këmbësorëve, kufizimi i shpejtësisë në rrugë,rritja e transportit publik, korsi të autobusëve lokal, futja e nocionit të car share, transporti intermodal.

Këshillohet konsumimi i ushqimeve bio ndenja ulur sa më paktë jetë e mundur, aktiviteti sportiv dhe ushtrimet fizike 2- 3 herë në javë, ushtrime aerobie 3 – 5 herë në javë, shëtitje dhe ngjitje shkallësh çdo ditë.

,

,