Arshi Pipa, disidenti i paepur, gladiatori i mendimit dhe i shpirtit të lirë, në përvjetorin e ndarjes nga jeta

Nga Albert Vataj

Të flasësh për Arshi Pipën, do të thotë të guxosh të matesh me një figurë që tejkalon kufijtë e zakonshëm të dijes dhe të shpirtit krijues. Ai nuk ishte vetëm një poet, një filozof, një kritik, një gjuhëtar, një përkthyes, një pedagog brilant; ai ishte mishërimi i asaj që quajmë zë i lirë në një epokë të mbytjes, dinjitet në një kohë kur poshtërimi ishte rregull, kurajë në një botë frike. Në jetë dhe në vepër, Arshi Pipa qe disidenti paradigmatik, sfiduesi i përhershëm i errësirës, luftëtari që nuk u pajtua me heshtjen dhe as me kompromisin.

Pipa nuk qe thjesht një dëshmitar i shekullit të tij, ai qe një prej arkitektëve të ndërgjegjes kritike shqiptare. I lindur më 28 korrik 1920 në Shkodër, në një familje me rrënjë të thella kulturore e qytetare, ai u rrit nën hijen e idealeve të larta dhe të një tradite të papërkulshme. Edukimi i tij klasik në Shkodër dhe Firence u bë shtrat për një mendim që kurrë nuk pranoi të shërbente si dekor për pushtetin, por si dritë për njeriun.

Ai iu rikthye Atdheut në vitet e turbullta të pasluftës dhe u gjend përballë një realiteti që po e gllabëronte liria. Qëndroi mes shkrimtarëve dhe artistëve të asaj kohe si një kundërzë, një ndërgjegje që guxoi të mos shndërrohej në vegël të ideologjisë. Për këtë guxim e pagoi me burg, internim, me humbjen e të vëllait dhe vuajtje të panumërta në kampet e shfarosjes. Por, në vend që të thyehej, Pipa u çel në një univers poetik që nuk njeh zbehje: “Libri i Burgut”, i shkruar në letra cigaresh, mbetet një nga monumentet më tronditëse të shpirtit njerëzor në letërsinë tonë.

Arratisja e tij në vitin 1957 dhe vendosja në Shtetet e Bashkuara i hapën një tjetër horizont, jo vetëm si shpëtim, por si sfidë e re. Ai nuk iu dorëzua as nostalgjisë e as heshtjes së mërgimit: punoi, ligjëroi, përktheu, shkroi, kritikoi. Universitetet amerikane patën fatin të njohin një pedagog që shndërronte klasën në laborator mendimi, ndërsa studimet e tij mbi De Radën, Montale-n, mbi letërsinë shqipe e atë botërore, mbi gjuhën dhe folklorin, i dhanë albanologjisë dhe kritikës letrare një përmasë të re. “Trilogjia Albanica” është një gur themeli në historinë e studimeve shqiptare, një dëshmi e erudicionit të tij enciklopedik.

Por Pipa nuk u mjaftua me akademinë. Ai mbeti gjithnjë zëri i atdheut të tij të plagosur, ndërgjegjja e një kombi që kërkonte lirinë. Me një penë të mprehtë dhe një shpirt të palëkundur, ai shkroi, foli, protestoi, këmbënguli në parime. Në udhëheqjen e “Vatrës” dhe në faqet e “Diellit”, Pipa nuk u bë kurrë zëdhënës partie, por mbrojtës i një ideali: Shqipëria e lirë, Kosova e drejtësisë, një komb që nuk harron kurrë të vërtetat e veta.

Ai u shua më 20 korrik 1997 në Washington, por nuk vdiq kurrë si frymë. Pipa mbetet në kujtesën tonë si një gjigant që nuk u ul përballë tiranisë, si një krijues që nuk e shiti fjalën, si një mendimtar që nuk pranoi asnjë kornizë tjetër përveç së vërtetës. Ai është po aq i gjallë në vargjet e tij, në studimet e tij, në kujtimin tonë kombëtar.

Arshi Pipa është zëri që s’pushon së thëni: liria është përtej frikës, dinjiteti është përtej kompromisit, dhe fjala – kur është e vërtetë – është më e fortë se çdo diktaturë.
Në këtë epokë të zhurmave të kota, ai mbetet një dritë që nuk shuhet, një testament i gjallë se kultura dhe ndërgjegjja janë armët më të forta të njeriut kundër harresës dhe tiranisë.