Kafka i “riatdhesuar”, arkivi që rrezikonte të digjej, por që e ngjiti më lart në yjësinë e famës shkrimtarin

Albert Vataj

Franz Kafka është nga ata shkrimtarë që edhe kur kërkuan të harrohen, nuk mundën të shuhen. Edhe kur kërkuan të zhduken, u bënë zëra të përjetshëm. Edhe pse ai vetë e kërkoi harrimin, trashëgimia e tij sfidoi vdekjen, dogmën dhe ligjin. Dhe në një mënyrë që vetëm letërsia e madhe e meriton, ajo u ringjall.
Pas një beteje ligjore 11-vjeçare që përfshiu gjykata në Gjermani, Izrael e Zvicër, në vitin 2019, arkiva e tij – një koleksion i çmuar me dorëshkrime, letra, ditarë dhe reflektime të papublikuara – u rikthye në Bibliotekën Kombëtare të Izraelit, në përmbushje të vullnetit të Max Brod-it, mikut të tij më të ngushtë dhe njeriut që i shpëtoi këto thesare nga zhdukja.
Ky akt, që në pamje të parë duket thjesht një rikuperim dokumentesh, është në thelb një “riatdhesim shpirtëror” i një shkrimtari që nuk i përkiste asnjë vendi dhe, në të njëjtën kohë, u përket të gjithëve. Kafka, hebre nga Praga që shkroi në gjermanisht, ishte një eksilant në shpirt, një i huaj brenda vetes, një qenie e dyzuar mes frikës dhe fjalës. Ai nuk kërkoi famë, nuk pranoi botime të mëdha, dhe i la mikut të tij një amanet të qartë: “Shkatërro gjithçka pas vdekjes sime.”
Por Brod nuk e dëgjoi. Dhe ndoshta bota duhet të jetë përgjithmonë mirënjohëse për këtë pabesi të madhe. Sepse pikërisht përmes këtij mohimi të amanetit, u ngjiz një prej figurave më të thella të letërsisë moderne. “Procesi”, “Kështjella”, “Letra babait”, “Amerika”, e mbi të gjitha, ditarët dhe shënimet e tij, na zbulojnë një shpirt që nuk jetoi asnjëherë rehat me botën – as me veten, as me Zotin, as me autoritetin.
Për më shumë se një dekadë, dorëshkrimet e Kafka-s kaluan nëpër frigoriferë në Tel Aviv, kasaforta bankare në Zvicër dhe tentativa shitjeje në Arkivin e Letërsisë Gjermane në Marbach. Por në maj 2019, një vendim përfundimtar i gjykatës në Wiesbaden i hapi rrugë kthimit të arkivës në Izrael – në bibliotekën ku Brod kishte dashur të merrnin frymë dorëshkrimet e mikut të tij.
Kryetari i Bibliotekës Kombëtare të Izraelit, David Blumberg, e përshkroi këtë akt si: “Një përmbushje të vullnetit të Brod-it dhe një angazhim për të mbrojtur trashëgiminë kulturore të njerëzimit.”
Në qershor të vitit 2025, një ekspozitë e madhe e titulluar “Kafka: Metamorphosis of an Author” u çel në Jerusalem, ku u prezantuan për publikun 89 objekte origjinale nga kjo arkivë: letra, dorëshkrime, skica, madje edhe fletë të dorës së Kafka-s që më parë nuk ishin parë kurrë. Ky është kulmi i një rrugëtimi të gjatë dhe shpesh të errët, nga dëshira për t’u harruar, te kujtesa kolektive që refuzon ta lërë në harresë.
Është e vështirë të mos e shohësh këtë si një akt shpëtimi: jo më nga zjarri i shkatërrimit, por nga heshtja e arkivave të mbyllura, nga tregtia e koleksionistëve privatë, nga amnezia.
Ka një trishtim të thellë tek Kafka. Një vetmi që nuk shërohet, një druajtje që përkufizon ekzistencën. Dhe pikërisht për këtë, rikthimi i letrave të tij në një institucion të hapur, publik, është një akt i drejtë. Sepse ai që nuk e duronte dritën, duhet të jetë i pranishëm në dritën e kujtesës së përbashkët.
Në një prej shënimeve të ditarit të tij, Kafka shkruante: “Unë jam si një llambë që digjet nga brenda, duke konsumuar gjithçka në vetvete për të mos ndriçuar askënd.”
Por kjo llambë nuk u shua. Dhe në vend të errësirës, letrat e tij ndriçojnë humnerat e shpirtit modern, paranojën ndaj burokracisë, absurditetin e pushtetit, frikën e ekzistencës.
Kafka nuk i përkiste asnjë atdheu, por kishte rrënjë në të gjitha dhembjet. Ai ishte si një shpirt i shkulur, që udhëtoi nëpër kohë dhe institucione, duke mbijetuar më shumë si zë se sa si njeri. Dhe nëse akti i Brod-it qe një mosbindje shpëtimtare, rikthimi i këtyre dokumenteve në Jeruzalem është një përgjigje e vonuar ndaj një shpirti që kërkoi të mos njihej, por u desh.
Në thelb, Kafka është një profet i epokës moderne, një Moisi që nuk hyri kurrë në Tokën e Premtuar, por ia tregoi udhën botës. Dhe tani, kjo tokë, në mënyrë simbolike, ia kthen dorëshkrimet. I kthen kujtesën. I kthen zërin një pëshpërime trazimtare shpirti.

FJALËT E KAFKËS
“Unë jam një fund i botës që nuk mbaron.”
Një metaforë që përmbledh jo vetëm vetëdijen e thellë të Kafka-s mbi veten, por edhe statusin e tij si shkrimtar i përjetësisë.
“Letërsia duhet të jetë sëpata për detin e ngrirë brenda nesh.”
Ky mendim është kthyer në një sentencë themelore për fuqinë transformuese të artit dhe funksionin tronditës të letërsisë.
“Mendoj se ne duhet të lexojmë vetëm ato libra që na kafshojnë dhe na theren.”
Kafka nuk e shihte leximin si ngushëllim, por si tronditje. Si përballje me të vërtetat që na nxjerrin përtej vetes.
“Njeriu nuk mund të jetojë pa një besim të përhershëm se diku, diçka nuk do të shkatërrohet.”
Një besim i brishtë, por i pandashëm nga vetë natyra e shpresës njerëzore — në fund të labirintit kafkaian, nuk është vetëm tmerri; është edhe drita.