Mileva Mariç, gjenialiteti i një gruaje që u eklipsua nga vezullimi i burrit të saj, Albert Ajnshtajn

Nga Albert Vataj

Gruaja e ka patur tepër të vështirë, madje edhe të pamundur që t’i imponohej botës qoftë edhe me gjenialitet. I këtij fati të keq ishte edhe, Mileva Mariç, gruaja e parë e Albert Ajnshtajnit. E vetmja, që ka mundur të zërë ndoshta jo vendin e merituar, po jo të flakej në harrim. Edhe pse e mënjanuar dhe e moskonsideruar për shkak të sundimit patriarkal edhe në shkencë dhe në dije, ajo ka arritur të këtë një vend të pamohueshëm në arritjet shkencore të bashkëshortit të saj. Të gjitha provat e supozuara dhe të vërtetua, tregojnë se ajo kontribuoi në mënyrë thelbësore në teoritë e fizikanit të madh, edhe pse skeptikët dhe dashakëqijtë u përpoqën ta shmangnin vendin e saj të merituar.

Ajo ishte një matematikane dhe fizikane e talentuar, e pse jo në kufijtë e gjenisë. Të dy u takuan në Institutin Politeknik të Cyrihut. Dhe ndryshe nga Ajnshtajni, asaj iu desh të luftonte dhe të merrte leje speciale për të marrë pjesë.
Në universitet, ajo mori nota më të larta se Ajnshtajni. Në Fizikën e Aplikuar, ajo mori notën më të lartë 5. Ajnshtajni mori notën 1, vlerësim minimal. Më 13 dhjetor 1900, ata paraqitën artikullin e parë mbi kapilaritetin, por ai u nënshkrua vetëm me emrin e Ajnshtajnit, pasi veprat e tyre nuk do të botoheshin me emrin e një gruaje mbi to.

Mileva Marić dhe Albert Einstein u takuan në vitin 1896, kur të dy u regjistruan në kursin VIA për mësues të synuar të matematikës dhe fizikës në shkollat ​​e mesme. Nga letrat që ata shkëmbyen nga fundi i vitit 1897 deri në vitin 1898, është e qartë se së shpejti ata zhvilluan një marrëdhënie të ngushtë. Në foto, çifti Mariç-Ajnshtajn në vitin 1912. ETH-Bibliothek Zürich, Bildarchiv / Portr_03106 / CC BY-SA

Shumë nga shënimet e tij të leksioneve janë me dorëshkrimin e Mileva Mariç dhe Alberti u dëgjua një herë në një festë duke thënë: “Kam nevojë për gruan time; ajo ndihmon në zgjidhjen e të gjitha problemeve të mia matematikore.” Dhe ishte një e vërtetë që askush veç Ajnshtajn, atij që guxoi ta thoshte, nuk do ta besonte. Faktet tregojnë se 80% e veprave të famshme të Ajnshtajnit u botuan gjatë kësaj martese, të cilësuara si “vitet e tij magjike”. Ato vite magjike përfunduan papritur pasi u divorcuan për shkak të tradhtisë dhe braktisjes së tij.
Ndërsa vitet kalojnë dhe shkëlqimi verbues i fizikanit të madh nuk ka atë fuqinë e saj, besohet gjerësisht, se gruaja e parë e Ajnshtajnit, Mileva Mariç, dha një kontribut të rëndësishëm në punën e tij shkencore. Publikime të shumta që nga viti 1990 kanë pohuar në mënyra të ndryshme, se ajo ishte bashkautore e punimeve të tij të famshme të vitit 1905, bëri matematikën për letrën e relativitetit special, apo edhe vazhdoi të bashkëpunonte me të deri në kohën e lindjes së djalit të dytë të çiftit në vitin 1910. Në këtë artikull autori citon pretendimet më të afërta që ato nuk i kundërshtojnë gjerësisht provat. Jepen citime për përgënjeshtrime më të hollësishme të këtyre pretendimeve. Konkludohet se nuk ka asnjë provë të mirë se Mileva Mariç ishte bashkëpunëtorja sekrete e Ajnshtajnit.
Gjithsesi të vërtetën e madhe guxon ta thotë Marie Benedict, në librin “Gruaja e Ajnshtajnit: Historia e vërtetë e Mileva Ajnshtajn-Mariç”, në faqet e të cilit hidhet dritë mbi rolin që ajo kishte në jetën e fizikanit të madh.

Tregimet biografike tregojnë se Mileva Marić shkëlqeu në shumicën e lëndëve gjatë viteve të para të shkollimit të saj. Marić u transferua në Cyrih në 1894 ku mund të përgatitej për një arsim universitar, sepse gratë në Serbi nuk lejoheshin të ndiqnin universitetin. Në imazh, Mileva Marić në një portret të vitit 1896.
Muzeu Historik Bernisches / Domain Publik

“Gruaja e parë e Albert Ajnshtajn, Mileva Einstein-Marië, mbeti në harresë për dekada. Kur në vitin 1986 u zbuluan një sërë letrash të shkëmbyera mes tyre që nga koha e studimeve, historia e saj nisi të dalë në dritë. Disa nga ata që e rrëfyen “Historinë e Milevës” bënë pohime befasuese: se ajo ishte një matematikane brilante që e tejkalonte bashkëshortin e saj dhe se kishte dhënë kontribute të paatribuuara në disa nga punimet e tij më të famshme të vitit 1905, përfshirë atë mbi relativitetin e veçantë, shkruan “Washington Post”
“Ky libër, i bazuar në kërkime të gjera historike, zbulon historinë e vërtetë të Milevës.
Ajo ishte një nga gratë e rralla të kohës së saj që ndoqi studimet e larta në shkencë; ajo dhe Ajnshtajn ishin studentë bashkë në Politeknikun e Zyrihut. Megjithatë, ambiciet e Milevës për një karrierë shkencore pësuan disa goditje, dështimi në provimet për diplomë, një konflikt me udhëheqësin e disertacionit të doktoraturës, si dhe një shtatzëni jashtë martese me Ajnshtajn. Ata u martuan në vitin 1903 dhe patën dy djem, por martesa e tyre dështoi.
A ishte Mileva bashkautore e paatribuuar e bashkëshortit të saj, asistente e papaguar apo ndihmëse e tij e domosdoshme? Është tunduese të besohet se ajo ishte bashkëpunëtorja e fshehtë e Ajnshtajn, por autorët e Gruaja e Ajnshtajn shqyrtojnë provat konkrete, dhe një kapitull nga Ruth Leëin Sime ofron një kontekst të rëndësishëm historik.”, vijon “Washington Post”.

Mileva Marić dhe Albert Einstein me djalin e tyre Hans Albert, në një portret të realizuar midis viteve 1904 dhe 1905. Çifti u martuan në vitin 1903. Disa pretendojnë se Marić e ndihmoi Ajnshtajnin me teoritë e tij të fizikës, por këto pretendime bazohen vetëm në thashetheme. Ajo që dimë është se Mileva Marić luajti një rol pionier në një kohë kur gratë kishin shumë pak mundësi për të marrë trajnime në fizikë dhe matematikë.
ETH Bibliothek Zürich, Bildarchiv / Hs_1457-72 / CC BY-SA

Historia që ata rrëfejnë është ajo e një gruaje të re të guximshme dhe të vendosur, e cila luftoi kundër pengesave të shumta në një kohë kur shkenca nuk ishte mikpritëse ndaj grave. Duke pasur parasysh barrierat që gratë në shkencë vazhdojnë të hasin edhe sot, [historia e Milevës] mbetet ende e rëndësishme.”
“Në fund të fundit, autorët përfundojnë, blerja e miteve për Mileva Ajnshtajn-Mariç-in, i bën asaj një padrejtësi të mëtejshme duke i mohuar një vend unik në historinë shkencore… Historia e saj është ‘historia shumë njerëzore, e vërtetë e një gruaje të re të gabueshme, por të guximshme dhe të vendosur, e cila, për arsye të ndryshme, nuk ishte në gjendje të përmbushte ëndrrat e saj për karrierën dhe martesën.’ Duke pasur parasysh barrierat me të cilat ende përballen gratë në shkencë, historia e saj mbetet e rëndësishme.”
“Ajo që është bërë shumë e qartë, megjithatë, është se si ishte të jetosh nën hijen e Albert Ajnshtajnit. Hulumtimi i kujdesshëm dhe i plotë që përfshin gjithçka, nga të dhënat e shkollës së hershme të çiftit deri te letrat e shkruara midis të dyve, zbulojnë se çfarë bëri në të vërtetë Marić dhe e vendos atë në kontekstin e luftës së grave, për të hyrë në botën e shkencës në fund të shekullit të njëzetë. Libri zbulon se suksesi nuk bazohet në gjini, por në mundësi, inkurajim dhe edukim, dhe se mohimi i gjërave të tilla për gratë është një humbje e dhimbshme e dhuratave shumë të nevojshme nga një botë e trazuar.”
“Gjatë historisë, gruaja e parë e Albert Ajnshtajnit, Mileva Mariç, praktikisht u shkrua nga historia e fizikanit të madh. Më vonë ajo u vlerësua si një bashkëpunëtore sekrete në teoritë e tij më të famshme. Studiuesi i Ajnshtajnit dhe historiani i shkencës Cassidy, synojnë të vënë rekordin të drejt në këtë biografi bindëse. Ata kalojnë mbi transkriptet e shkollës, letrat dhe rrëfimet bashkëkohore për të krijuar një pamje kohezive të jetës së Mariçit.

Ajo kapërceu paragjykimet ndaj grave në shkencë për të ndjekur një doktoraturë në fizikë – por përfundimisht hoqi dorë nga karriera e saj kur u martua me Ajnshtajnin. Si i besuari dhe partneri i tij i studimit gjatë ditëve të universitetit, Mariç padyshim që kontribuoi në zhvillimin e Ajnshtajnit si shkencëtar. Por autorët nuk gjejnë asnjë provë se ajo ishte një bashkë-shpikëse e relativitetit, siç kanë pretenduar disa. “Tragjikisht,” shkruajnë ata, “ajo nuk e arriti potencialin e saj të plotë si shkencëtare. . . as nuk i realizoi shpresat dhe ëndrrat e saj në martesë dhe në jetë.” Do të konkludonte, “Scientific American”
“Diku nën zhurmën dhe pluhurin është personi i vërtetë që tregojnë dëshmitë e Cassidy: një grua inteligjente që punoi shumë për të marrë një arsim kërkues intelektualisht dhe pësoi goditje të thella personale mbi mavijosjen më të thellë të të qenit gjinia e gabuar në kthesën e shekullit të gabuar. Shekulli ynë duhet të kujdeset për të. Kuverta është ende e grumbulluar kundër shkencëtarëve femra. Një Mileva Marić e rritur në shekullin e njëzet e një do të përballej ende me mungesë kredie – dhe do të ishte vetëm një në listën e gjatë të pengesave dhe paragjykimeve.” citohet te “Natyra”.

Mileva Marić me dy djemtë që pati me Albert Einstein, Eduard (lindur më 1910) dhe Hans Albert (lindur më 1904), marrë në vitin 1914. Para se të martoheshin, në fillim të vitit 1902, çifti kishte një vajzë, por nuk dihet nëse ajo vdiq kur ishte foshnjë apo u dha për birësim. Kur ishte shtatzënë me vajzën e saj, Marić dështoi për herë të dytë në provimet përfundimtare për diplomën e mësuesisë.
Universiteti Hebraik i Jeruzalemit

“Financial Times” do të përkufizonte se “Ajo që shfaqet në vend të kësaj është një portret i një gruaje të re të aftë, por të frustruar, e cila tragjikisht nuk e arriti potencialin e saj të plotë si shkencëtare… Kjo biografi e gruas së parë të harruar të Ajnshtajnit në vend të kësaj ofron një akuzë të tmerrshme të Albertit, si një shok të largët dhe përfundimisht jo besnik: një burrë kuantik që nuk ishte as këtu as atje; një vizionar që pa dritën e yjeve në univers, por jo errësirën më afër shtëpisë.”
“Një arritje mbresëlënëse, e dhembshur.”, do të citonte “Spektatori”.
“ Gruaja e Ajnshtajnit rindërton jetën e hershme të Mariç, në mënyrë të drejtë dhe të saktë. Vëllimi kompakt do të jetë një shtesë informuese për koleksionet e bibliotekës dhe një llogari magjepsëse për lexuesit kureshtarë.”, saktëson “Fizikë sot”.
Për “Fizika në perspektivë”, “ Gruaja e Ajnshtajnit më në fund ofron një përshkrim autoritar të pozitës reale të Mileva Einstein-Mariç në histori. Është gjithashtu një rast studimor i një kërkimi të mundimshëm të fakteve në sfondin e një historie të gjatë mitologjizimi. Dhe së fundi, ai i përgjigjet pyetjes bezdisëse se përse nevojiten vërtet një kërkim kaq i gjerë dhe i mundimshëm historik.