Cila molë po na ha vërtet?

Nga Flutura Açka –
Po të kishim ligje për moralin,

ti do të kishe dalë tani nga historia dhe do të ishe në burgun moralit

Zotëri, ju dëgjova kur folët për Firenzen, por jo për arkitektët që ndërtuan dikur atë. Sigurisht, nuk jemi më në kohën e Brunellesci-t, do të thoni ju. Jo, nuk jemi, e di. Jemi në kohën e betonit, betonarmesë dhe barit artificial. Tani punohet me fonde publike, dhe nuk mund të vendosësh ti me kokën tënde se si do të jetë urbanistika e një qyteti, vetëm ngaqë ti ke pushtet në dorë. Pushteti yt rrjedh prej demokracisë. Dhe këtë ti po e respekton, e shoh dhe po të duartrokas. Të kam dhënë votën, a ma ke marrë votën, arsye edhe pse po të duroj. Madje, po duroj gjatë.

Por ç’ndodh? Ka një shpërdorim të madh mbi konceptim e së drejtës këtu, ja këtë duhet ta shpjegojmë qartë qytetarëve që shpesh habiten nga bukuria e qelqeve, lartësive, propaganda e ngjyrave. Këta janë mola e qytetit tonë. Ndodh që projektet e studiove nuk iu kalojnë fare jurive, shpesh bëhen sa për sy e faqe, pasi studiot e projektimit janë zgjedhur qysh më parë.

Pa mendoni, një testi të tillë i është nënshtruar edhe vetë Brunellesci! A nuk duket kjo qesharake para batërdisë që bëhet sot me projektet?

Ai – Brunellesci – nuk e fitoi atë konkursin e famshëm të Portës së Bazilikës.

Kujdes, vini veshin, po flas për portën e famshme të Bazilikës së Firenzes. E pra, Brunellesci të humbasë konkursin?! Brunellesci që ngjiti 4 milion tullëza në ajër dhe që ndërtoi kupolën më të lartë në botë dhe që i mundoi me shekuj arkitektët të zbulnin se si e bëri?

Po, e humbi konkursin, sepse ai hyri në një konkurrim të rreptë, pasi ajo që do të ndërohej ishte më e famshme se çdo i famshëm, sepse ishte HISTORIA.

A mendon kush sot për historinë? A do ta pranonte ndonjë stuio – e preferuar e qeverisë – të humbte fondet me miqtë që ka në qeveri, nga arsyeja qesharake se projekti i saj nuk qenkësh aq i mirë, apo se dikush tjetër e paskësh më të mirë, e që kushtokërka më pak?! Këta janë mola e vërtetë.

Ej mik, llogari të tilla në kohën tonë nuk bëhen, i mori përgjegjësia me vete. A mund të ndodhë që ndokush të ketë ide më të mira se idetë e qeverive? Qeveritë i dinë të gjitha, edhe kur do të bjerë shi, edhe kur do të bjerë gripi e di qeveria. Ku ka Brunellesci t’i konkurrojë idetë tona, ka vetëm Boeri. Boeri majtas, Boeri djathtas, Boeri para, Boeri prapa… Ku të dojë qeveria ka Boeri.

Por, më mirë rrimë dhe pak te Brunellesci, se na hidhërohet dikush lart – atje ku ajri rrallohet dhe truri e humbet funksionin – dhe vjen e na i shemb muret e çatinë që mezi po e mbajmë në këmbë. Këta janë mola e vërtetë.

Prespektiva e Brunellesci-t nuk është thjesht një koncept gjeometrik apo arkitekturor i thellësisë në hapësirë, por një thellësi në kohë. Kujdes, një thellësi në kohë, një dimension i patjetërsueshëm i njeriut. I njeriut dhe i mjedisit. Njeriu ka kujtesën e tij personale, por edhe kujtesen historike të shoqërisë së cilës i përket, dhe kjo është e pandashme me arkitekturën.

Perspektiva është ajo që vjen pas. Që si arkitek, urbanist, si planifikues territori, si bashkiak, si bash-bashkiak, mbase nuk mund t’i jesh pjesë si qenie biologjike – do vdesësh një ditë, dreqi e mori! – por i shërben një kohe tjetër, të tjerë njerëzve, të cilët kurrë nuk do t’i njohësh, ndaj të cilëve ti ke përgjegjësi, dhe kjo, miku im, kjo e bën ndarjen e madhe mes patriotëve dhe jopatriotëve, mes atdhetarëve dhe bukëshkalëve.

Ata që e ndërtuan Firenzen, kanë qenë mendjehapur, njerëz me perspektivën më së pari në hapësirën e tyre mentale, por edhe shpirtërore. Natyrisht, kjo kërkon edhe një lloj sublimimi, të mos vuash nga egoja e akaparimit të historisë dhe as të jetosh me ndjesinë se historia është në shërbimin tënd, dhe të përjetësimit tënd. Ti je mola e vërtetë.

Më fal, kush je ti, o molë, që i vë dizajnin dhe ngjyrat e tua vendit tënd?

Je një i marrë patjetër, një egocentrik, një i sëmurë psikik. A një palaço. Para historisë ti je një milingonë, një hiçmosgjë. Je një kafshë. Jo një kafshë politike si Platonit, por një kafshë kafshë. Se për patriot, as që mund të flasim. Do moral të lartë të jesh patriot.

Fatkeqësia është se nuk kemi ligje për moralin.

Se po të kishim ligje për moralin, ti do të kishe dalë tani nga historia dhe do të ishe në burgun moralit.

Fragment i përshtatur nga romani “Të ftuar në Rrethin e Dhjetë” (2017)

Foto:

Teatri Kombëtar natën me drita gjeneratori, Anissa Markarian dhe Ermira Babaliu, para një shfaqjeje të Festivalit për Mbrojtjen e Teatrit, janar 2020

Firenze natën, janar 2020