INTERVISTA E PLORË/Kadare: E shkuara e mban peng të ardhmen tonë

Shkrimtari i njohur Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për gazetaren Eni Vasili rrëfen momente të veçanta nga jeta e tij. Në emisionin “Studio e Hapur”, Kadare flet për herë të parë përpara kamerave për letrën e tij drejtuar Enver Hoxhës dhe kërkesën e tij për hapjen e dosjeve.

Ai ka treguar arsyet se përse letrën duhet ta shkruante me dorën e tij, dhe të mos linte asnjë kopje apo gjurmë të saj.

https://www.facebook.com/studioehapur/videos/1073343502799829/

INTERVISTË

Kadare: E vërteta e letrës së vetme që i kam dërguar Enverit

 Shkrimtari i njohur Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për gazetaren Eni Vasili rrëfen momente të veçanta nga jeta e tij. Në emisionin “Studio e Hapur”, Kadare flet për herë të parëpërpara kamerave për letrën e tij drejtuar Enver Hoxhës dhe kërkesën e tij për hapjen e dosjeve. Ai ka treguar arsyet se përse letrën duhet ta shkruante me dorën e tij, dhe të mos linte asnjë kopje apo gjurmë të saj.

Intervistoi: Eni Vasili

Botimi i librit të Dashnor Kaloçit “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”, nga botuesi Çili, ju ka përfshirë në një polemikë me analistin Fatos Lubonja. Po kështu do të doja të flisja edhe për një botim të ri ditët e fundit nga gazeta Mapo që ka të bëjë me një dokument të dëshmisë së Lubonjës në lidhje me polemikën ku jeni përfshirë ju. Përpara kësaj a mund të na tregoni diçka më tepër për letrën që ju i drejtuar Çilit pasi ai ju bëri një thirrje për hapjen e dokumenteve që kanë emrin tuaj në dosjet e sigurimit të shtetit. Së pari çfarë e konsideroni këtë letrën tuaj dhe gjithë debatin rreth saj?
Kjo është diçka e njohur. Unë prej shumë vitesh kam kërkuar kur ka qenë rasti hapjen e arkivave të fshehta, dokumenteve të fshehta, organizmave të fshehta, të shërbimit shqiptar të sigurimit. Kjo nuk është një gjë e pazakonshme. Në çdo vend që pretendon të kalojë nga tirania në liri, një nga veprimet e para që mund të kërkojë është ai i hapjes së gjërave të fshehta që janë mbuluar me kujdes gjatë viteve të diktaturës. Në diktaturë sundon me mijëra mënyra, por me mënyra të fshehura thelbi vihet tek përgjimi i fshehtë. Dhe kështu që është një gjë e njohur. Gjermania e filloi, po kështu edhe vendet ish-komuniste. Gjermanët u treguan më të ndjeshëm pasi ishin djegur dy herë, nga dy diktatura të ndryshme, por edhe të ngjashme shumë, nazizmi dhe komunizmi. Shumë njerëz nuk iu pëlqen po të krahason këto dy lloj tiranish që kanë luftuar me njëra-tjetrën, por tiranitë shpesh ngjajnë, dhe do tentojnë prapë të ngjajnë nëse njerëzimi nuk do marrë masat për t’i shkulur. Dhe një nga masat për t’i shkulur, është zbulimi i arkivave të fshehta të tyre që të mos ketë me enigma mistere, të dimë ato ç’kanë ndodhur, sepse kanë ndodhur shumë gjëra dhe ne nuk dimë të vërtetën. Dimë një lloj të vërtete të stisur, dhe të paraqitur në formë gjysmë-teatrale dhe më keq akoma.

Le ta fillojmë me një letër që është botuar së fundmi në shtyp dhe që ka të bëjë me motrën tuaj, një letër që i drejtohej udhëheqësit. A mund të na thoni diçka më shumë rreth kësaj?
Po unë kam kërkuar vite më parë që të hapen arkivat e fshehta dhe më kujtohet një kritik, studiues i njohur francez, i cili njihet si eksperti numër një i komunizmit në botë, autori i librit që mund të gjendet edhe në shqip “Libri i zi i komunizmit”, ka një enciklopedi të diktaturave komuniste; më intervistoi dhe më pyeti: Z.Kadare a e keni menduar mirë që kërkoni këtë hapjen e arkivave, se ndodh që njeriu lë kudo ndonjë gjurmë, dhe mbase edhe ju keni lënë ndonjë dokument që s’do donit të hapej. Ndërsa unë në përgjigje i thashë se këtë gjë e kam menduar shumë mirë, dhe nuk jam aq thjesht nga mendja sa të harroj gjëra të tilla të mëdha. Ai më tha është qëndrim i adhurueshëm për mua, dhe e botoi këtë. Kur e botova këtu në Shqipëri 5-6 vite përpara shumë njerëz kanë rendur nëpër arkiva se kanë menduar të shikojë ky se ç’kemi për t’i nxjerrë ne. Dhe kjo është e vetmja letër që gjatë 40 viteve unë i kam bërë Enver Hoxhës. S’ka tjetër, dhe po e përsëris sot te juve këtë: Nuk ka letër tjetër që unë t’i jem drejtuar liderit absolut, tiranit absolut shqiptar gjatë 40 viteve, është vetëm kjo. Kjo letër është shkruar me dorën time, sepse kur kërkova t’i bëj një letër Enver Hoxhës, sekretari i tij më tha: Shoku Kadare ka disa kushte që ai ka dhe juve duhet t’i pranoni. Letrën duhet ta shkruani me dorën tuaj, të mos mbani kopje, të mos lini kopje askund, dhe të mos lini gjurmë askund të kësaj letre. Dhe unë e shkrova letrën me dorën time, e besova këtë, se kujtova se diktaturat nuk kanë ndonjë forcë mbinjerëzore për të verifikuar gjërat, por kujtoja se verifikonin ndoshta çdo gjë. Dhe letrën e pashë tani kur u botua në shtypin shqiptar.

Ju e mbanit mend sëpari?
E mbaja mend si letër. Diku edhe Elena, ime shoqe, në kujtimet e saj e ka thënë që unë i kam bërë një letër për shkak të motrës sime, sepse jam thirrur zyrtarisht në Komitetin Qendror, për të më njoftuar se motra ime ka vite që hetohet nga sigurimi i shtetit. Dhe unë si shkrimtar i njohur, i “privilegjuar” sipas disave, duhet ta dija këtë gjë, dhe mundësisht të isha i ndërgjegjshëm për këtë gjë.

Përpara se të flasim për detajet e letrës, si mendoni se ka dalë në shtyp? Kush e ka zotëruar këtë letrën?
Ky është turpi i vendit tonë sot, që kjo gjë vazhdon akoma. Kanë kaluar javë të tëra, njeriu që e ka nxjerrë nuk e di çfarë është, njëri thotë ish-agjent i sigurimit, tjetri thotë është rrugaç, tjetri aventurier, të tjerë s’e njohim. Por nga ka dalë ky njeri, dhe si e ka nxjerrë.

Ju keni krijuar një ide tuajën për këtë?
Jo nuk kam. Ky njeri e ka nxjerrë këtë letër me mënyra të dënueshme, nga njerëz që kanë shkelur ligjet e shtetit njëherë. Shërbimi i fshehtë i një vendi diktatorial të përsosur në kuptimin më të keq të fjalës. Siç ua thashë në fillim unë nuk kisha të drejtë të mbaja kopje për veten time. Kjo ka dalë nga thelbi i sekreteve të diktaturës dhe unë nuk e di se ç’bën ky shtet që nuk e sqaron këtë. S’është në gjendje ta sqarojë ndoshta.

Si mendoni cili është qëllimi i këtij botimi, i kësaj letre? Pse në këtë moment?
Kjo letër nga një pikëpamje është pa ndonjë kuptim të madh, se nuk tregon asgjë për mua. Përkundrazi, do të thosha, ndoshta nuk po e teproj, më bën nder. Kjo letër tregon se njëri nga familja ime hetohej ditë e natë nga sigurimi i shtetit. Unë e shkruaj atje që është një gjë që ma tha shteti, që motra jote është në vëzhgim të vazhdueshëm. Mos ma merrni për mburrje, por në atë kohë unë isha shkrimtari më i njohur shqiptar brenda dhe jashtë vendit, dhe një familjar i imi përgjohej ditë e natë. Dhe i kam thënë se kjo ndikon në gjithë jetën time, në kontrollet time, në punën time të përditshme. Dhe duke kërkuar, nuk ngre ndonjë britmë në qiell që pse më bëhet kjo poshtërsi apo jo, por doja t’i thoja se ju duhet ta dini që me mua po ndodh ky hetim. Edhe unë vetë duhet ta di pse bëhet kjo gjë. A më pengon kjo mua në jetën time apo jo.

A u ndjetë i rrezikuar nga ky hetim për jetën tuaj, për veprën tuaj?
Nuk di ç’të them, se në atë kohë ishin rreziqet kaq të mëdha dhe njeriu nuk duhet të abuzojë me këtë gjë. Gjithë njerëzit kanë qenë të rrezikuar. Nuk është ndonjë zbulim i madh që bëra unë, se përse ma thanë mua. Ishte një paralajmërim që më bënë. Ndoshta vetë ata tani s’e mbajnë mënd, a janë në këtë botë a s’janë. Unë nuk e di, s’e kam të qartë. Është një mister që e mbulon punën e kësaj letre. Po mua ajo s’më prek fare në biografinë time, s’më bën asgjë. Çfarë kam unë në përgjegjësi që motra ime u përgjoka nga sigurimi i shtetit. Mua edhe motra me përgjohej, dhe imagjino edhe vetë sa shumë përgjohesha. Nga ky hetim, ai grup ku bënte pjesë motra ime, dhe që u arrestua pothuajse i gjithi, njëra nga gratë vdiq në burg, dhe asnjë s’po bën sot hetim, edhe pse duhet të ishte bërë. Kanë qenë 4 a 5 gra, njëra ka vdekur në burg, të tjerat janë liruar Zoti e di kur, s’di se çfarë ka ndodhur me to, a janë torturuar. Motra ime është ajo që është kursyer, për shkak se është motra ime. Ka qenë një gjë shumë e hidhur, shumë e trishtuar, por që nuk është marrë njeri seriozisht me të.

E mban peng e shkuara të ardhmen e Shqipërisë? Kjo lloj e shkuare, e pazbardhur, e patreguar mirë, e manipuluar.
Sigurisht e mban peng. Çdo gjë e fshehtë që ka lidhje me krimet e një tiranie, mban një seri pengjesh, dhe në Shqipëri ka shumë pengje që ne s’na shkon mendja, që mbahen nga kjo gjë. Ka veprimtari, njerëz, rryma të fshehta që gëlojnë akoma, që ne nuk e dimë nga e kanë burimin, sigurisht që mbahen të fshehta.

Ditët e fundit, gazeta “Mapo” ka publikuar një dokument të ri në vazhdën e një botimi të disa dokumenteve të tilla nga Henri Çili, i cili pas botimit të librit të Kaloçit, “Kadare në Pallatin e Ëndrrave”, ka botuar edhe në gazetë disa dokumente origjinale sa i takon seancave të gjyqit të Todit dhe Fatos Lubonjës. Tani dihet që Fatos Lubonja është një nga kritikët tuaj më të fortë në këto 25 vitet e fundit. Sipas këtyre dokumenteve, besoj e keni ndjekur debatin, Lubonja në gjyqin e tij ka implikuar babanë dhe emrin tuaj gjithashtu, si frymëzues të leximeve të fshehta, të mendimeve të gabuara, etj. Dokumenti i fundit që është botuar, është një dëshmi e babait të Lubonjës i cili hedh poshtë këto ide, duke u shprehur se nuk i ka thënë apo biseduar këto me të birin. Së pari, çfarë e konsideroni gjithë këtë polemikë që keni me Lubonjën, në lidhje me këtë çështje?
Nga ana ime është absurde, këtë njeri e kam njohur shumë pak, pothuajse nuk e kam njohur fare, kam njohur vetëm babain e tij, është e parëndësishme, absurde, dhe pa kuptim. Ai është historian, unë jam shkrimtar. Besoj një farë shkrimtari është, i rëndomtë, nuk dua ta fyej, s’po përdor fjalën mediokër, por është krejtësisht i rëndomtë si shkrimtar. Dhe me sa duket krijon legjenda të tilla për ta bërë tepër interesant emrin e vet. Nuk jam përzier në punët e tij asnjëherë, me Todi Lubonjën unë kam patur shoqëri, miqësi, dhe po ju them, kur ai u fut në burg si komplotist, të gjithë njerëzit që njiheshin me të, që rrinin me të, janë pyetur për të thënë atë çka dinin për këtë “armik”. Se kështu ishte stili atëherë, kur arrestohej një njeri, një turmë e madhe njerëzish, të afërm shokë, miq, të gjithë pyeteshin. Unë jam pyetur në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, zyrtarisht. Deklarata ime për Todi Lubonjën është e dokumentuar, me datë, me vulë, me të gjitha. Dhe kam thënë: unë nuk kam kuptuar ndonjë gjë armiqësore te Todi Lubonja, veç shakave që bënte shpesh të tepruara, por që ishin në formë humori. Gjëja kryesore që kam thënë, është se ai më lavdëronte mua në mënyrë të tepruar. Ndoshta më ka bërë dëm si çdo njeri, kur lavdërohet shumë, dëmtohet. Kanë qeshur ca, ca s’kanë qeshur. Kjo ka qenë e vetmja dëshmi. Ndërsa del tashti, dhe me një kuriozitet unë kam parë dokumentet, që i biri i tij ka mbajtur tjetër qëndrim. Sipas këtyre dokumenteve, po e përsëris sipas këtyre dokumenteve, ai e ka akuzuar babanë, e ka zhytur thellë e më thellë. Këtu është ndoshta edhe armiqësia, ndaj e quaj absurde. Unë isha miku i tij, ai vendosi të godasë babanë. Por s’kishte punë me mua, s’kishte pse ta theksonte këtë. Le të më zbulonin të tjerët nëse isha armik si i atij i tij.

Mendoni se edhe ajo dëshmi ju ka implikuar dhe rrezikoheshin prej saj?
Nuk besoj. Unë kam qenë shkrimtar, dhe tërë shkrimtarët e njohur që ishin, shteti për ne dinte gjëra serioze dhe këto ishin pothuajse vogëlsira. Për shembull, Bashkim Shehu, kur doli me dërgoi një letër, më shkruante, Z.Kadare po ju shkruaj këtë letër të qetësoj ndërgjegjen, t’ju tregoj ç’kam thënë për ju në hetuesi. E më ka thënë këtë frazë që e mbaj mend. Për të qenë i besueshëm diçka kam treguar, vërejtje ose pakënaqësi që kishte për Stalinin ose tempujt fetarë. Dhe ka theksuar, për t’u bërë i besueshëm, se nëse do thoshte nuk kam folur asnjë, nuk do besohej, se ata kishin regjistrime. Këto ishin gjëra shumë të vogla në krahasim me ato gjëra që dinte shteti për ne. shteti na i dinte dorëshkrimet, na fuste njerëz në shpi kur mungonim.

Ju në fakt thoni se keni folur për hetimin ndaj Bashkimit Shehut, a keni patur ju shqetësime në kohën kur u burgos Todi Lubonja dhe të tjerët? A mendonit se mund të ishit dhe ju pjesë e dëshmive?
Po mendoja, por nuk kaloja në panik. Se Todi bisedonte me shumë njerëz kështu, me shaka. Dhe nuk do ishte një hata e madhe. Ne u mësuam me idenë që njeriu bie në burg. Kemi patur shumë shokë që hynin në burg. Ndryshe duhet të kishim dalë nga mendja, po të mendonim kështu. Për shembull atë për Stalinin, unë e thoja edhe hapur. Por një ushtaraku nuk i lejohej një gjë e tillë. Ne na faleshin ca gjëra, kjo ka qenë e vërtetë. Ky privilegj ishte në të gjitha vendet e lindjes për shkrimtarët. Ka të njëjtën tipologji si sillej shteti me shkrimtarët e njohur në vendet komuniste.

Sa i takon debatit me Lubonjën, në dritën e këtij debati të ri me Lubonjën dhe në dritën e këtij botimi të ri duket se ka një kontradiktë, nga njëra anë Todi Lubonja që thotë unë këto gjëra nuk i kam biseduar kurrë me Fatosin, dhe nga ana tjetër kemi dëshminë e mëparshme të Fatos Lubonjës që implikon emrin e të atit dhe tuajin gjithashtu. Si e shikoni këtë lloj kontradikte?
Këtu s’ka ndonjë kontradiktë të madhe, por të thjeshtë, njerëzore, të trishtueshme, dhe të ketë. Ka patur vërtet atë që njihet si urrejtje ndaj të atit, por kjo teori përkrahet kudo në botë. Ky ka patur një nervozizëm, se me këto dokumente që kanë dalë ai vihet me shpatulla për muri. Ai duhet t’i hedhë poshtë ato, se ai thotë unë s’kam folur me ty, ai thotë ke folur kundër Enverit. Ka diçka që nuk shkon, mund të mos thotë asnjëri të vërtetën, apo të dy të thonë të vërtetën, të ketë keqinterpretime. Me sa duket si letrat i ri papeshë, mendon se kjo do t’ia ngrejë peshën. Fatos Lubonja nuk është shkrimtar i ri i arrestuar, por është djali i Todi Lubonjës që u arrestua. Fatos Lubonja mund të kërkojë aureolën e vet, por nuk ka të drejtë të shpifë për të tjerët. Nuk ka të drejtë të thotë se unë paskam qenë furnizues i Todi Lubonjës me libra të ndaluar. Unë mund të kem dhënë ndonjë libër të ndaluar. Por i biri thotë që i ka dhënë, kur Todi vetë thotë nuk më ka dhënë. Ky është një llum kaq i madh, sa të vjen turp ta bisedosh. Kanë kaluar kaq vite, dhe unë i jam shmangur shpjegimeve sepse më duket kaq vulgare, e ulët. Pashë në shtyp para një jave, një mynxyrë do thosha, të bërë nga ky njeri. E lexova, një studiuese kishte zbuluar një dokument, shpifje e pastër, trillim, mashtrim. Jemi mësuar në shoqërinë tonë shqiptare me shpifjen. Dhe na duken si të kalueshme. Por shpifja është një nga gjërat më të helmëta në këtë botë, vjen pas vrasjes.

Sa viktimë të shpifjes e gjeni veten dhe sa e ka dëmtuar personalitetin tuaj publik shpifja?
Nuk besoj se më ka dëmtuar. Njerëzit kur na dëgjojnë mund të mendojnë që ky e tepron duke e quajtur si dramë. Nuk ka qenë kështu. Një shkrimtar ka një punë, që me ndërgjegjen e tij e quan në nivelin më të lartë në botë, gati hyjnore, letërsinë. Është e mrekullueshme sa ja vlen sakrifica. Unë do kisha ikur nga mendja nëse në këtë atmosferë dyshimesh që jetojmë do t’i vija mendjen dyshimeve dhe nuk do shkruaja dot asgjë. Kur e shoqja ime shkonte në punë, unë filloja të shkruaja dhe as ekzistonte bota tjetër. Çlodhesha nga kjo. Më dukej mrekulli. Pra, kjo të mban gjallë. Ideja që je në botën e të vdekurve dhe që nga kjo vdekje mëson diçka, është diçka madhështore, e mban njeriun gjallë, qoftë dhe të jetë iluzion. Unë mbase nuk kisha të drejtë. Por në qenien time unë kisha bindjen se isha shkrimtar tamam, në kuptimin e madh të fjalës. Dhe këtë e kam pasur që nga fëmijëria. Kjo të ndihmon shumë në literaturë, se ti përjeton diçka, arrin të kryesh një nga gjërat më sublime, krijimin letrar. Kur e bën këtë ndërgjegjen e ke të qetë.

Pak më parë po flisnim për atë moment që e keni deklaruar dhe në letrën tuaj drejtuar botuesit Henri Çili, që nuk ja falni Fatos Lubonjës që ka të bëjë me gjuhën serbe. Dhe ju e keni quajtur “jevgë përpara gjuhës shqipe”. Këtu ka një shpifje të madhe sipas jush…
Ka dy mendime në këtë botë, që këtyre marrëzive s’i duhet vënë veshi ndonjëherë, se koha do t’i provojë nëse janë të vërteta. Ka dhe një mënyrë tjetër, që është që të marrim përgjigje, s’ka pse të rrijë njerëzimi me brenga, shpifja është rëndim për një komb të tërë. Unë nuk e di sa të drejtë do kem të zgjedh njërën prej këtyre mënyrave, pasi të dyja janë të mira dhe të këqija për t’u sqaruar. U bë një shpifje që ju duhet ta keni dëgjuar, që Ismail Kadare ka thënë që “jashtëqitje e kombit për refugjatët shqiptarë”. Shpifja është e rëndë, se shkrimtari më i njohur i vendit, i quan mijëra të rinj që tronditën diktaturën, jashtëqitje e kombit. Dhe kjo shpifje u tha në një miting në Tiranë. Tani unë arsyetova në mënyrë naive dhe të gabuar, që kjo hidhet poshtë nga koha. Nuk është ashtu. Shpifja zuri vend, e para se sigurimi kishte rrjetin e tij kudo, dhe e dyta se ju duk zbavitëse njerëzve. Unë e kisha të lehtë ta hidhja poshtë, ngulja këmbë në një emision televizion, që u tha kjo shpifje, u pranua që u tha kështu për refugjatët shqiptarë. Në mitingun në Tiranë ku u tha kjo, kishte 100 mijë veta. Në tribunë nja 20 vetë, dhe shpifja u bë nga njëri prej tyre që u tha se ishte Ismail Kadare. Po unë nuk kam qenë fare në atë miting dhe kështu mendoja se me videon do hidhej poshtë shpifja dhe qeshja e njerëzve. Njerëzit nuk kanë qeshur fare, kjo më është futur në biografi në vendet e huaja. Se thoshin që Ismail Kadare, shkrimtar i mirë, por ka bërë disa të pabëra. Thuhej është akuzuar në vendin e vet për këtë gjë, dhe nuk thuhej a është apo jo e vërtetë. Prandaj shpifjet janë për njerëzit e shquar shumë të kushtueshme. Se kthehen në marrëzi. Se kur e di që s’ke qenë fare në një miting, pse do kesh ti dyshimin më të vogël se do hidhet poshtë. Shpifja vazhdon dhe ka ende njerëz që besojnë se e kam thënë.

Ca akoma më thonë: “Z.Kadare po si të shpëtoi goja që e the këtë?”. Shpifja e dytë është e re, foshnje akoma, që ka dalë nga ky njeriu me emrin Fatos Lubonja. Pa pikë turpi ka shkruar se Ismail Kadare kohët e fundit në një libër të tij ka quajtur gjuhën serbe si një jevgë krahas një zonje të madhe që është gjuha shqipe. Është qesharake. Është për të qarë e qeshur. Ka një kontekst që ngjan si e besueshme se citon dhe librin që gjasme ku e kam thënë unë këtë. Por unë fjalën jevgë e kam përdorur në një fjali shumë komplekse. Unë shkruaj “në vitet 30’ kundër shqiptarëve shpërtheu një propagandë e madhe serbe, e çmendur, dhe nuk ishte vetëm nga zuzarët që kanë ata zakonisht, por kryesohej nga kryeministri i Serbisë, Gjorgjovic, dhe është e vërtetë ai botoi një libër, ku thotë një portret të shqiptarëve që është më i përçmuari në botë, më i ndyri, më i palejueshmi. Që shqiptarët janë morracakë, idiotë, të pandershëm, të palarë, histerikë, që s’kanë as gjuhë, as kulturë asgjë. Dhe unë citoj Gjorgjevicin, dhe them këtij librit të Gjorgjevicit ju përgjigj kryeministri shqiptar dhe shqiptarët panë me sy këtë tmerr që thuhej për vendin e tyre. E pamë të botuar në Tiranë me sytë tanë.

Dhe unë shkruaj në librin tim “në këtë kohë emocionalistët shqiptarë të ndikuar nga ky libër ranë nën ndikimin serb dhe filluan të shajnë gjuhën serbe me të njëjtat klishe përçmuese që ata na shanin ne. Ata filluan të thonë që gjuha serbe është si një jevgë krahas një zonje të madhe, si gjuha shqipe. Dhe si për të ngushëlluar gjuhën shqipe, vunë epitete të shumta si trëndafil etj. Fqinji i keq të indikton, të ngjit sëmundjen e keqe. Prandaj shqiptarët s’duhen të binin në këtë kurth. Tani ky zotëria i merr, (Lubonja) dhe thotë që Kadare shkruan për gjuhën serbe që është jevgë. Është e pabesueshme se si mund të shpifësh kështu. Si nuk doli dikush të hapë librin dhe ta shikojë këtë lemeri. Se nuk mund të ndryshosh tekstin. Prandaj them që nuk duhen lejuar këto gjëra. Se kjo e pastron shoqërinë, sqarimi i shpifjes. Nuk e le të degradohet. Ne kemi degraduar në shumë gjëra ngaqë kemi lejuar atë që nuk lejohet.

Në intervistën që keni dhënë për një nga studiuesit më të mëdhenj të komunizmit, Kurtuanë, keni thënë një proces i dënimeve të krimeve komuniste në Shqipëri do të kishte qenë më se i domosdoshëm. Keni kërkuar dhe hapjen e dosjeve, keni bërë dhe një letër publike drejtuar institucionit që merret me këtë, keni marrë një përgjigje?
Kam marrë një përgjigje, ende të pashpallur, kam mbajtur një qëndrim korrekt që do të merremi me dokumentacionin tuaj …

A mendoni se nëse realizohet kjo, do të evidentohen shpifje e manipulime?
Sigurisht, dhe ju jap fjalën që unë nuk do të merrem që të abuzoj me këtë gjë që t’i bie dajres tërë ditën që ja seç më kanë bërë. I jap fjalën publikut që ta kërkojë ai vetë të vërtetën. Nuk dua të përfitoj nga kjo gjë.

A e mban peng e shkuara të ardhmen e Shqipërisë, për shpifjet manipulimet apo dhe rikthimin e një kaste të caktuar prej së cilës vuajtën shqiptarët. Një debat i tillë po zhvillohet tani në politikën shqiptare nëse ju doni të bëni një koment të shkurtër për zgjedhjen e Ruçit, ish-ministër i 91-shit, apo zgjedhja e bij të etërve, etj, etj. Kryesisht akuza nga PD. I shikoni të lidhura këto çështje apo janë thjeshtë politike?
Nuk e kam ndjekur fort mirë kohët e fundit politikën dhe nuk ndjehem mirë përpara publikut të them këtë gjë. Se do thonë njerëzit që mirë mo zotëri pse vetëm me fantazitë letrare merresh por nuk kam asnjë interes as me njërën parti as me tjetrën, as kam armiqësi, as acarim, dhe nuk jam në gjendje t’ju jap përgjigje të saktë.

Po për promovimin e tyre, me poste të larta, ministrore…
Ka përvojë në botë, gjermani që ka qenë mjaft i rreptë, kjo rreptësi s’ka ndonjë gjë të keqe, por ka qenë sistemi nazist ka qenë shumë i pamaskuar dhe shumë lehtë në Gjermani të dënoheshin këta. S’e di sa e kanë marrë këtë model shqiptarët. Por s’jam në gjendje të bëj një koment. Se publiku pret shumë nga shqiptarët se thonë që unë trilloj gjithë ato shkrime, por s’bëj dot një koment të tillë.

Dua të ndalem tek shtatori për shembull. Shtatori është një muaj ku sulmet ndaj jush përqendrohen më tepër mbase se në tetor është shpallja e çmimit “Nobel” dhe këtu theksoj ato letra që i janë drejtuar institucionit të Nobelit kundër jush. A keni vajtur në arkivat e jurisë për t’i parë këto letra? Cila është letra më e keqe që keni marrë?
Unë nuk kam vajtur me këtë qëllim sepse është e palejueshme jashtë çdo zakoni të bija në këtë banalitet, të kërkoj sekretet e mia, dhe s’kam dhe të drejtë. Juria Nobel ka sekrete absolute. Por kur njëherë isha me time shoqe Helenën në Suedi, për habi të madhe timen, sekretari i Përgjithshëm i Nobel na ftoi për drekë në selinë e Nobelit. Nuk e shpjegoj dot se unë jam dhe një prej kandidatëve, dhe biseda u bë krejt e lirë, pa gajle fare. Mes bisedave u bë dhe ky muhabet, më tha a do ta shohësh sallën me dosjet dhe bëra tamam këtë pyetje. I thashë nuk dua ta di çfarë thonë për mua, por më e keqja më tha është që ju nuk e keni shkruar veprën në gjuhën shqipe por në një gjuhë që nuk ekziston. Dhe qeshëm të gjithë. Këtë ia them botuesit tim në Paris, ai i dha rëndësi dhe mori vendimin në çast të botojë veprën time në frëngjisht, por ta botojë ai dhe jo ta marri nga shqip. Ai botoi 12 vëllime në frëngjisht, të dy botimet janë identike si në shqip e frëngjisht dhe shiten në Francë prej 10 vitesh në dy gjuhët. Shpifjet ndonjëherë ecin shpejt edhe pse duken absurde. Letrat mund të vazhdojnë kundër meje, por gjithnjë e më shumë besoj se janë të paefektshme, nuk janë ato arsyeja besoj se pse nuk e marr çmimin Nobel. Unë gëzohem që jam kandidat, se është nder të jesh mes të zgjedhurve. S’ka ndonjë gjë dramatike mos ta marrësh, se atë njëri do ta marrë. Janë shkrimtarë të shquar në botë. Sinqerisht nuk më vjen keq, jam mësuar të mos e marr, ndoshta e pres ndonjë telefonatë në mënyrë pasive. Biles kam një lehtësim kur nuk më marrin se them iku dhe këtë vit.

Ju thatë që publiku shqiptar prej nga ju sensibilitete historike kur shqiptarët kanë nevojë për sqarime. I kërkojnë përgjigje një shkrimtari dhe jo një klase politike që kanë votuar. Ndjeni përgjegjësi për këtë?
Kjo më bezdis, madje dhe njëherë kam thënë “mor popull shqiptar” mos ma kërko mua këtë gjë. Nuk jam bërë shkrimtar me votat e popullit, shkrimtar bëhesh vetë. Nuk kam përgjegjësi unë se si ecin punët e Shqipërisë. Unë kam përgjegjësitë e një qytetari të thjeshtë, që mund të luajë një rol sigurisht, por jo përgjegjësinë që kujtojnë ata. Se ca thonë iku e na la si mbreti Zog që largohet kur humbet pushtetin. E quajnë të madhe këtë gjë: Shkrimtari na la thonë. Por dhe unë mund të them që ju më keni lënë mua.

Ka ndonjë moment kur jeni lënë nga Shqipëria, shqiptarët, lexuesit?
Është e rëndë të ndihesh i lënë, por pakëz edhe mund të më ketë ndodhur. Nuk e di ekzaktësisht kur ka ndodhur kjo, por më ka qëlluar që, gabimisht ndoshta, mund të kujtoj se jam i lënë. Por mbase është dhe në natyrën e shkrimtarit, që ka natyrë emocionale, që të ndihet i lënë dhe kur s’është i lënë. Por besoj që një popull nuk e lë një shkrimtar.

Duket sikur në demokraci këto vitet e fundit iu ka shkuar koha duke justifikuar marrëdhëniet tuaja me diktaturën. Kujt i intereson në fakt denigrimi i figurës tuaj? E kam fjalën për të gjitha ato që folëm pak më lart, shpifjet, manipulimet që i quani ju të historisë.
Askujt, i shërben zbehjes së autoritetit moral të Shqipërisë. Shqipëria si çdo vend ka një autoritet moral të notës 4,5 6, 7, 8,9, ky autoritet moral i saj varet edhe nga pasuria shpirtërore që krijon çdo popull. Shqipëria ka namin që ka qenë një vend i pagdhendur, pa kulturë dhe kështu ka qenë vërtetë, por është tepruar njëçikë kjo. Nuk jemi ne, as aq të pagdhendur dhe as aq pa kulturë sa na bëjnë, dhe prandaj kur ajo prodhon letërsi të klasit të parë është mëkat të thuash: ku bëjnë ata, ku bëjnë shqiptarët. Vijmë tek racizmi serb, antishqiptar, prandaj më rëndoi shumë ajo shpifja për gjuhën serbe. Si mundet një shkrimtar ballkanas të thotë për popullin fqinjë serbë, t’i shajë gjuhën, është barbare, e palejueshme. Tani ta kthejmë tek vetja jonë, është barbare e palejueshme që na quajnë të paaftë për çdo gjë. Shqipëria ka nevojë për një rivlerësim të historisë, të vlerave shpirtërore. Vitet ‘30 në letërsinë shqipe janë vite që e nderojnë një vend si Shqipëria.

Nuk kanë letërsi më të zhvilluar fqinjët tanë ballkanikë në ato vite. Sot nuk e thotë këtë pothuajse asnjë njeri. Unë do ta them duke rrezikuar të quhem mendjemadh. Sot Shqipëria aderon ose merr pjesë në disa çmime të mëdha ndërkombëtare, të rralla edhe për vende si Italia dhe Franca. Shqipëria mori çmimin “Princi i Asturias”, që mezi e marrin shtetet e mëdha, e jep Spanja. Shqipëria ka marrë çmimin më të madh të Britanisë “Man Booker”. Pra, nuk është kaq e varfër sa thuhet, kush pyet për neve. Këto çmime mezi i merr Rusia, Gjermania. Jemi një popull që s’ka pse hedhim baltë mbi veten tonë, të hedhim pluhur.

Qëndrojmë pak tek identiteti europian i shqiptarëve, që është në fakt një temë për të cilën juve keni qenë gjithnjë i gatshëm të ndërhyni dhe të thoni tuajën. Po ta ndërlidh këtë me një debat të fundit të hapur rreth figurës së Skënderbeut. Merr shkas nga një ngjarje e aktualitetit që ishte falja e namazit nga Komuniteti Mysliman në sheshin “Skënderbej”, u diskutua mbulimi ose jo i monumentit të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, pasi gjatë ceremonisë para monumentit praktikisht ishin vendosur disa ekrane. E keni ndjekur këtë debat?
Po, e kam ndjekur.

Ju ka shqetësuar?
Është shqetësues, po. Por jo në atë shkallë sa të jetë katastrofë. Kam dëgjuar deklaratat e drejtuese të Komunitetit Mysliman, kanë qenë korrekte. Për shembull, myftiu i Tiranës përjashtoi çdo fyerje të myslimanëve nga figura kinse e ‘krishterë’ e Gjergj Kastriotit. Tha është i joni është i të krishterëve. Domethënë është korrekt shpjegimi i saj zyrtar. Duhet shteti jonë të bëjë të mundur që harmonia fetare të gjejë edhe mjediset ku të zhvillohet normalisht. Duhet të marrë masa.

Si e shihni këtë debat, është artificë?
Po, është artificial. Është një keqkuptim i historianëve e shkencëtarëve të rinj shqiptarë, djemve e vajzave “moderne”, që kujtojnë se janë më të zgjuar se ç’duhet kur flasin për figura të tilla, si Skënderbeu, ose koncepte të tilla si kombi. Për fatkeqësinë e tyre, se nuk i dinë mirë gjërat, kujtojnë se kanë ardhur në një epokë kur këto gjëra, janë rivlerësuar e rivlerësohen vazhdimisht dhe sipas mendjes së tyre nuk ka më kombe, ose tani ka kombe po para 200 vjetësh, nuk ka pasur. Nuk është e vërtetë. Ky koncepti fillestar, arkeo-koncepti i kombit ka ekzistuar në forma të ndryshme. Format e tilla universale të njerëzimit ndërrohen herë pas here, rinovohen, por nuk është e vërtetë se edhe atdheu nuk është shpikur tani. Fjalën atdhe ka shumë gjuhë që e kanë të re, nuk është shpikur vonë, por quhej ndryshe përpara. Edhe fjala patriotizëm është quajtur ndryshe përpara.

Sot, dalin të mençur e thonë që në kohën e Skënderbeut nuk ka pasur shqiptarë fare. Hapin katalogët e historisë, kërkojnë dhe nuk gjejnë fjalën shqiptar. Shumica e shteteve të Europës, nuk kanë fjalën e sotme, për kombin e tyre e vendin e tyre. Edhe Gjermania nuk quhej Gjermani para 330- 440 vjetësh. Grekët e dimë të gjithë që quhen helenë. Mirëpo, këta i mësojnë vonë këto gjëra. Truri i tyre nuk i adapton dot me atë zhvillim të natyrshëm që kanë dijet njerëzore dhe bëjnë gabime shumë të rënda.
Për Skënderbeun, kam dëgjuar për shembull që thonë se nuk ishte shqiptar fare. Si nuk ishte shqiptar Skënderbeu? Po kush ishte shqiptar? Po nuk kishte shqiptarë. Po as italianë nuk kishte në atë kohë. Quheshin venedikas, quheshin romakë, napolitanë. Francezët quheshin galë, gjermanët quheshin gotë.

Po, a është Skënderbeu në këndvështrimin tuaj princi i krishterimit që bëri luftë për mospërhapjen e islamit në Shqipëri, siç cilësohet tani?
Ai para së gjithash bëri luftë për ta çliruar Shqipërinë nga Turqia, për shtet të pavarur. Kur Skënderbeu doli në skenë, Shqipëria ishte krahinë osmane. Nuk e bëri ai për të hequr myslimanizmin, e bëri për të hequr tërë Shqipërinë nga bota osmane.

Pra, nuk ka patur një karakter fetar rezistenca e tij?
Vetvetiu ka pasur nëse di donte ta nxirrte Shqipërinë nga Perandoria Osmane dhe ta rivendoste në Perandorinë Europiane. Vetvetiu kjo e përfshin këtë gjë, e kjo nuk na turpëron as ne e as atë, përkundrazi na nderon të gjithëve.

Është e njohur tashmë ideja e harmonisë fetare në Shqipëri, respektimi i tjetrit. A janë këto përplasje për Skënderbeun, që vijnë dhe rivijnë, apo çështje të tjera, shenja se diçka po lëviz në drejtim të kundërt?
Ka një gjë shqetësuese. Nuk duhej të ishte. Ka një gjë që Shqipëria duhej ta kishte sqaruar pak më përpara. Nuk duhet harruar që rendi komunist ishte i panatyrshëm dhe pengoi edhe gjëra themelore në historinë e kombit, i pengoi të sqaroheshin.
Kështu që, ndoshta është kjo.

Ju keni një botim të dedikuar identitetit europian të shqiptarëve. Sot në 2017-ën, mendoni se ky identitet është i cënuar apo ka rrezik të cenohet disi?
Unë kam një mendim të prerë. Shqipëria është një vend europian, nuk është artificialisht europian si pjellë e një propagande, ose një rrymë kulturore emancipuese, por është europian i mirëfilltë. Europian me tokë, me histori, me gjuhë, me zakone. Ne nuk dimë ca gjëra themelore për Shqipërinë dhe tamam këtë gjë nuk e dimë mirë, sa evropiane është Shqipëria në gadishullin ballkanik në krahasim me vendet e tjera? Nuk e marrim faljen evropiane për t’u mburrur, është një realitet objektiv. Shqipëria kur them unë evropiane- në shek.15 kur erdhi Skënderbeu pak vende të Ballkanit ishin përcaktuar si europiane, mezi po fillonin. Të tjera vende ishin nën ndikimin rus, sllav, Serbia, Bullgaria etj; prandaj Shqipëria është vend evropian natyrshëm. Evropianizmi, për fat të keq do them një gjë që duket ekstravagante, ka filluar me luftë. Lufta e republikës së ashpër dhe mizore që ishte Roma, që i kalli datën tërë shteteve evropiane në atë kohë, ishte ajo që farkëtoi Europën.

Si është e mundur që një republikë që presupozohet që të jetë shteti më i përparuar e më liberal, të jetë ajo që nxit kontinentin më përparimtar në botë që u krijua, sepse Europa është kontinenti. Mirëpo ardhja e komunizmit, e ngatërroi krejt këtë punë. Komunizmi deshi ta kthente Europën të prapambetur, që është më e keqja nga të gjitha. Historia botërore nuk ka guximin sot ta korrigjojë këtë mendim marksist e të gabuar në themel, që nuk është Perëndimi perëndim i botës. Nuk është Rusia sllave shpresë e botës, jo, Europa mbetet prapë. Ne duhet ta respektojmë këtë gjë. Shqipëria sot mund të jetë vetëm evropiane. Nuk ka Shqipëri-Shqipëri, ka Shqipëri Europiane. Duhet të na mbushet mendja që është kështu. Nuk është as narcizëm europianist, as nuk është për të përçmuar vendet e tjera, përkundrazi shqiptarët shumë shpejt do bëhen fakt europian, nis në Ballkan, i klasit të parë. Shto edhe serbët për të marrë vesh ngaqë konflikti shqiptaro-serb është shumë i fortë. Për shembull Greqia prej kohësh nuk e ka këtë epitet sepse Greqia ka mbajtur trashëgiminë bizantine, është lidhur peng pas saj.

Pra figura e Skënderbeut, është një figurë që na afron me Perëndimin?
Jo na afron por e mishëron natyrshëm perëndimin figura e Skënderbeut. Nuk është kot, që Perëndimi nuk pati ndonjë llogari që fitoi nga Skënderbeu. Se ne mendojmë që në Venedik e në Vatikan u bënë ca hesape që ç’merr Perëndimi. Asgjë. Asgjë nuk mori perëndimi nga Shqipëria, veç të frenohej e të tronditej Perandoria Osmane. Asgjë tjetër, se do ta kishte barrë mbi veten, më vonë edhe e pati.

Përveç debatit në fillim të shtatorit, diku nga mesi i korrikut në mos gaboj ka patur prapë një debat për Skënderbeun. Ka qenë Mustafa Nano i cili ka dalë me tezën se nëna e Skënderbeut ishte serbe. Pati polemika, a e cenon figurën e Skënderbeut ideja se e ëma ishte serbe?
Fare, fare hiç. Se harrojmë ne shqiptarët e historianët tanë të sotëm që tërë dinastitë dhe familjet e mëdha europiane feudale mbretërore, bënin krushqi me njëra-tjetrën. Pra, princeshat e mbretëreshat, shumica dërrmuese janë me gjak të përzier. Krushqitë kështu bëheshin, mbretërit bëheshin me mbretërit fqinjë. Si e harrojmë ne këtë gjë, s’e kuptoj dot. Të bësh krushqi do të thotë të ndërrosh gjakun, të përzihesh me tjetrin. Të jetë nëna e huaj është normale, shumica e mbretëreshave janë të huaja. Nuk thotë njeri që bën fëmijët e ata i përkasin popullit tjetër.

Kjo është e vërtetë, por në atë kohë martesat mes etnive siç thoni ju ishin të zakonshme, por jo ndoshta mes feve të ndryshme. Të paktën kështu thotë edhe Mustafa Nano. Çfarë është sipas jush më shumë Skënderbeu, shqiptar apo i krishterë?
Skënderbeu është një shqiptar i krishterë, ose një i krishterë shqiptar, por ai është i të gjithëve dhe fakti është që 500 vjet histori shqiptare nuk e ndau figurën e tij. Herë e parë që ndahet sot.

Politika shqiptare nuk është në gjendje të na japë një datë se kur Shqipëria mund të bëhet anëtare e Bashkimit Europian. Ju si mendoni, është e largët ajo ditë?
Unë shpresoj të jetë më e afërt se ç’mendohet. Shpresoj. Do të duket sikur largohet, por do të afrohet.

Ne themi shpesh në diskursin publik që jemi ende në tranzicion. A mendoni që ka zgjatur shumë ky tranzicion?
Po mua nuk më turpëron fjala tranzicion. Nuk mendoj se është e tillë që të krijojë dëshpërim. Tranzicioni mund të jetë edhe i gjatë, s’ka gjë.

Nuk ju ka lodhur domethënë? Mund të vazhdojë ende?
Edhe pak.

Po kush e ka fajin për këtë? Ajo që dua t’u pyes në fund është a e shikoni klasën politike shqiptare përgjegjëse për këtë tranzicion të gjatë e për shumë nga gjërat që nuk shkojnë si duhet në Shqipëri?
Sigurisht e shikoj.

A është politika shqiptare përgjegjësja kryesore për situatën sot?
Zakonisht elitat politike janë përgjegjëse për këtë. Qëllon që nuk janë vetëm ato, ndoshta nuk janë vetëm ato, por janë ndër kryesoret ato.

Në këtë moment, në perceptimin tuaj, të shkrimtarit Kadare, çfarë momenti po jeton Shqipëria? Në çfarë momenti jemi?
Në moment tepër të favorshëm.

Në lidhje me çfarë?
Me gjithçka. Po që nuk e shikojmë, siç shpesh momentet e favorshme, syri mjegullohet dhe nuk i dallon mirë.

Dua në fund disa pyetje mbi letërsinë. A keni vënë re, a keni spikatur autorë, shkrimtarë të rinj shqiptarë, për të cilët mendoni, po ky autor ka të ardhme, keni parë një pasardhës tuajin? Dua një mendim tuajin për autorët e rinj shqiptarë, nëse i njihni?
Njëherë përjashtoj fjalën pasardhës. Në letërsi nuk pranohet pasardhësi. Sigurisht letërsia shqipe ecën mirë. Zakonisht çdo letërsi kur flitet për të, krijon përshtypjen se nuk ecën mirë, se ecën keq dhe se më para ka qenë më e mirë. Nuk është e vërtetë. Letërsia shqipe me përjashtim të viteve ’30 që kanë qenë jashtëzakonisht të pasur, ecën shumë mirë. Në mesjetën e vonë, që ne të tërë e harrojmë, letërsia shqipe është një nga kuriozitetet e para në Europë që është zhvilluar në dy gjuhë, letërsi e shkruar në latinisht nga shkrimtarë shqiptarë për arsye të ndryshme. Përkundrazi ka një degë të rëndësishme të saj, e ka në gjuhën latine të natyrshme. Pjetër Budi është shkrimtar shqiptar, nuk është latin që na bëri ne mëshirë. Budi është bashkëkohës i Shekspirit, ka vjersha të mrekullueshme në shqip dhe shumicën e veprës e ka në latinisht. Bogdani, Frang Bardhi janë shkrimtarë të rëndësishëm që botonin kudo në kontinent. Dhe është pjesë e rëndësisë sonë, jo kuriozitet as diçka që na ngjitet si ballomë europiane. Faktori kryesor që e ndaloi këtë është komunizmi, pasi nuk donte që të hynte ideja që një pjesë e letërsisë shqipe është thellësisht europiane, është njëlloj si letërsia franceze që është gjysmë europiane në shekullin e 15-të, gjysmë latine e gjysmë frëngjisht, gjermanët gjithashtu, skandinavët gjithashtu, apo anglezët. Ne na vjen sikur s’jemi nga ata se e kishim mendjen te Rusia e Hungaria.

A ka një emër që doni te veçoni për t’u kthyer te pyetja ime?
Do të veçoja disa me kënaqësi, por kam frikë se to krijoj një shqetësim, se sa te ndahem nga ju do fillojë meraku, harrova këtë, apo harrova atë. Ka disa që i çmoj shumë, ka vërtet disa.

A është një pyetje e duhur për një shkrimtar se cili është libri që po lexoni tani?
Mund të jetë e duhur e mund të jetë e kotë. Po lexoj shënimet e varfra të një shkrimtari shqiptar për grindjen ruso-shqiptare. Por janë të varfra.

A po punoni për një libër të ri?
Unë jam duke mbaruar një libër që më është zgjatur nëpër duar. Një ese, për një episod, që për ne shkrimtarët kushtoi shtrenjtë, për lexuesit mund të jetë kurioze. Një bisedë telefonike që ka bërë Pasternaku dhe Stalini.

Do prezantoheni në panairin e ardhshëm?
Nuk arrij dot, edhe pse do të doja. Dua ta bëj sa më mirë. jam afër fundit, por fundet unë i çmoj shumë, i jap shumë rëndësi. Po nuk u kënaqa tamam nuk e lë.

Jeni në ditët e fundit të qëndrimit në Shqipëri, a ju ka shijuar vera këtu?
Po.

Vazhdoni ta ndani jetën mes Tiranës e Parisit?
Po, vazhdoj të njëjtin rrugëtim, pa qenë këmbëngulës në këtë, por natyrshëm.

Cila kohë ju shijon më shumë, ajo e Tiranës apo e Parisit?
Të dyja kanë të veten. Përgjigja ime duket si konformizëm, por nuk di si ta them, varet nga viti.

E keni menduar ta lini Parisin, për t’u kthyer përfundimisht në Tiranë?
Atë përfundimisht mundohem ta heq nga fjalor im se përfundimisht përkon me fundin e jetës…

Jo, ideja ishte për t’u kthyer e për të jetuar në Tiranë.
Nuk e mendoj.