Modeli i pranimit të maturantëve në Universitet
Nga Rinald Muça*
KLSH ka gjithnjë në vëmendje problematikat sociale, krahas atyre financiare, që karakterizojnë sot aktivitetin publik në Shqipëri. Një nga auditimet më të fundit që ky institucion kreu, ishte edhe ai mbi “Performancën e institucioneve përgjegjëse për pranimet në Universitet të Maturës 2016”.
Duke qenë të vetëdijshëm se procesi i marrë nën auditim ishte i pari që realizohej në kushtet e Ligjit të ri të Arsimit të Lartë 80/2015 dhe si i tillë nuk përfaqëson një proces të maturuar, shtresëzuar e konsoliduar, ku të gjitha palët pjesëmarrëse të njohin të drejtat dhe detyrimet e tyre e t’i zbatojnë ato me efektivitet, KLSH riskoi me auditimin e një veprimtarie të tillë, me synimin që të hidhte dritë mbi modelin që po prezantohej e implementohej për të ndërgjegjësuar të gjitha palët pjesëmarrëse në të dhe ndërmarrë veprimet korrektuese përpara se të ishte vonë. Sinjalet që modeli kishte të meta u morën fillimisht nga konteksti social i problemit, ku maturantët të cilët aplikuan për pranime në IAL për vitin akademik 2016-2017 e shprehën pakënaqësinë e tyre mediatikisht, përmes protestave të shpeshta në periudhën e pranimeve dhe përgjithësisht duke theksuar se Ligji i ri i Arsimit të Lartë deformonte meritë-preferencën e synuar.
KLSH u përpoq ta “përkthente” këtë problem social në problem performance, duke adresuar përgjegjësitë dhe rekomanduar ndryshime të cilat potencialisht mund të sjellin përmirësime në të ardhmen. Dy janë modelet që ballafaqohen për procesin e pranimit të marrë nën auditim: i pari është një model i centralizuar, që MAS e vuri në jetë në pranimet për vitin akademik 2016-2017 dhe e legjitimoi përmes Udhëzimit nr. 13, dt. 22.07.2016. Si një model që u aplikua për herë të parë pas miratimit të Ligjit 80/2015, ai u karakterizua nga:
- Joligjshmëria, sepse së pari Ligji ia njeh të drejtën IAL-ve për ta realizuar vetë procesin pranues në mënyrë të decentralizuar, mbështetur në dokumentet e tyre strategjike (neni 25, pika 8 e Ligjit 80/2015), së dyti sepse në procesin pranues u përfshinë institucione të cilat nuk duhet të ishin përfshirë në bazë të Ligjit (AKP) ose që Ligji nuk i njeh për procesin pranues (RASH) dhe së treti, sepse u regjistruan aplikantë dhe joaplikantë pas datës kufi, vetëm në IAL-të jopublike, në mënyrë jotransparente dhe pasi kishte nisur viti i ri akademik 2016-2017. Joligjshmëria e procesit jo vetëm që nuk u kontestua nga asnjë IAL publike e përfshirë në të, por u detajua me Udhëzime të këtyre të fundit dhe u implementua pasivisht prej tyre.
- Joekonomiciteti, sepse centralizimi i procesit pranues u realizua në një platformë të vetme elektronike që kushtoi 11.718.416 lekë në terma monetarë, 5 muaj punë në terma kohorë dhe 14 punonjës me kohë të plotë në terma të burimeve njerëzore. Fillimisht kjo platformë u krijua për të kontrolluar përputhshmërinë e aplikimeve të kandidatëve me renditjet që do të bënin IAL-të, duke i shërbyer kështu transparencës së procesit për MAS, por, sikurse sugjerojnë faktet, kjo platformë u krijua praktikisht për të realizuar procesin pranues në IAL-të publike e jopublike. Joekonomiciteti i kësaj platforme del në pah kur funksioni dhe rezultati i saj krahasohet me punën e bërë për përllogaritjen e pikëve dhe rankimin nga Universiteti i Tiranës, i cili e realizoi këtë gjë brenda 5 ditëve, me 5-6 pedagogë të Fakultetit të Shkencave të Natyrës dhe Fakultetit Ekonomik të kësaj IAL-je dhe kosto e së cilës përllogaritet vetëm në pagesën e orëve të punës jashtë orarit zyrtar për pedagogët e mësipërm, ku kjo kosto ende nuk është miratuar për t’u paguar nga Ministria e Financës. Joekonomiciteti shprehet gjithashtu edhe në kontraktimin pa procedura ligjërisht korrekte që 5 IAL-të e marra nën auditim i bënë subjektit që e programoi këtë platformë, për të realizuar procesin përllogaritës e rankues, duke paguar shuma monetare të cilat mund të ishin përdorur më mirë në drejtime të tjera.
- Joeficiensa, sepse platforma e centralizuar penalizoi aplikantët fitues të regjistroheshin pas datës kufi në IAL-të publike të marra nën auditim. Ky penalizim në plotësim kuotash solli gjithashtu të ardhura të munguara për IAL-të e audituara, duke i penguar ato të realizonin ngarkesën e normuar për pedagogët e tyre dhe duke i dëmtuar buxhetet e tyre të planifikuara, gjë që në vijim do të ketë pasoja në cilësinë e mësimdhënies dhe përgjithësisht në konkurrueshmërinë e këtyre IAL-ve në ofertën e arsimit të lartë. Joeficiensa e procesit i kushtoi edhe shoqërisë në tërësi, sepse aplikantët të cilët mund të ishin pranuar e regjistruar konform Ligjit në IAL-të publike, u regjistruan pas datës kufi në IAL-të jopublike, ku tarifat vjetore të shkollimit variojnë 6-10 fish më shumë sesa në IAL-të publike, duke rritur kështu koston mesatare dhe atë totale të arsimimit të lartë për vitin 2016. KLSH gjykon se në këtë mes, më të penalizuarit janë maturantët me nota të mira dhe që vijnë nga familje me të ardhura të ulta apo edhe mesatare.
- Joefektiviteti, sepse: i) aplikantëve nuk iu dha mundësia të ç’regjistroheshin dhe të regjistroheshin në një program tjetër ku rezultonin fitues, nëse do ta preferonin më shumë këtë të fundit; ii) alokimi i pastudiuar i kohës midis raundeve krijoi stres deri në panik tek aplikantët, duke e detyruar një pjesë prej tyre të regjistroheshin në degë të cilat nuk i kishin prioritare, iii) kriteret e përcaktuara nga IAL-të nuk u mbështetën saktësisht në kurrikulën parauniversitare dhe ndryshuan gjatë procesit të pranimit, duke penalizuar apo favorizuar joqëllimisht një pjesë të mirë të aplikantëve; dhe së fundmi, iv) IAL-të aplikuan si kritere shtesë vetëm parametra që mbështeteshin tek mesataret e përgjithshme të aplikantëve apo mesataret e gruplëndëve të veçanta, duke mos i dhënë rëndësi faktit që mesatarja në Shqipëri është një tregues jo i besueshëm, madje edhe deformues, për shkak të diferencave që ekzistojnë në arsimin e mesëm publik dhe atë privat, në arsimin e mesëm në zona apo rajone të ndryshme të vendit, sikurse edhe midis mesatares së Maturës Shtetërore që është e ekspozuar më së shumti ndaj administrimit të saj dhe mesatares së 3 viteve të shkollimit që reflekton më së shumti investimin dhe përgatitjen reale, arsimore të aplikantëve.
Modeli tjetër, të vetmin që Ligji e parashikon në dispozitat e veta, por që asnjë nga IAL-të e marra në auditim, apo edhe IAL-të e tjera publike që realizuan pranime në vitin akademik 2016-2017 nuk e aplikuan, është një model i decentralizuar, ku secila IAL, në përputhje me Statutin dhe Rregulloren e vet, koncepton, dizenjon dhe implementon versionin e saj për të realizuar procesin e pranimeve. Një model i tillë aplikohet gjerësisht në vendet perëndimore si Anglia, Gjermania, etj., por në Shqipëri mbetet ende për t’u provuar suksesi në praktikë i tij. Arsyet e mosimplementimit të një modeli të tillë vitin e kaluar janë disa dhe mund të përmenden: i) mungesa e Statuteve dhe Rregulloreve të IAL-ve, ndonëse Ligji kishte vendosur afate të qarta për to; ii) mungesa e kapaciteteve dhe aftësive teknike për të ngritur platforma individuale përllogaritëse e rankuese, dhe përgjithësisht e më e rëndësishmja, iii) qëndrimi pasiv i IAL-ve për të marrë përsipër përgjegjësitë ligjore e morale që kishin ndaj maturantëve dhe shoqërisë në përgjithësi.
Modeli i aplikuar vitin e kaluar u shoqërua nga një emergjencë artificiale që shprehet në ndryshimet e shpeshta të Udhëzimit që e legjitimoi atë, ndryshimin e administrimit të platformës unike të pranimeve dhe regjistrimin e një numri të konsiderueshëm aplikantësh pas datës kufi të parashikuar në Udhëzim. Kjo emergjencë artificiale dëshmon për mungesë planifikimi operacional të modelit të centralizuar nga institucioni që e implementoi atë.
Për vitin akademik 2017-2018 MAS ka propozuar e imponuar sërish një model të centralizuar përmes Udhëzimit nr. 15, dt. 19.05.2017. Duke mësuar nga gabimet e vitit të kaluar, Udhëzimi nr. 15 paraqet një version të përmirësuar në disa detaje, por të njëjtë në thelb me Udhëzimin nr. 13. Këto përmirësime shprehen në:
- Tashmë aplikimet kryhen konform Ligjit 80/2015 në institucionin e parashikuar për këtë qëllim, Qendrën e Shërbimeve Arsimore, aktet nënligjore për të cilën u miratuan duke shndërruar AKP-në në QSHA.
- Procesi pranues e regjistrues për raundin e parë është i ndarë në 7 faza 48-orëshe, për të shterruar sa më shpejt në kohë regjistrimin e kandidatëve fitues dhe mos krijuar efektin bottleneck të vitit të kaluar.
- Udhëzimi është i detajuar në formulimin e mundësisë për regjistrim të kandidatëve që rezultojnë fitues në më shumë se një program studimi, duke cilësuar veçorinë e aplikantëve ekselentë.
- Udhëzimi u jep të drejtën për ç’regjistrim në një datë të vetme, të paracaktuar, të gjithë kandidatëve që kanë dëshirë ta ushtrojnë këtë të drejtë, por vetëm për raundin e parë. Udhëzimi nuk u jep të drejtën kandidatëve të ç’regjistruar që të regjistrohen në të njëjtin raund në një program tjetër ku janë shpallur fitues, por thjesht të aplikojnë për pranimet e raundit pasardhës.
- Ç’regjistrimet dhe rezultatet e ankimimeve paraqiten të gjitha elektronikisht në platformën unike U-Albania.
- Procesi pranues e regjistrues, edhe për raundin e dytë është i ndarë në 7 faza 48-orëshe.
KLSH mendon se centralizimi kundrejt decentralizimit të një shërbimi duhet analizuar në tre dimensione kyç:
- A është i mandatuar centralizimi/decentralizimi?
- A shton vlerë centralizimi/decentralizimi?
- A pakëson risqet centralizimi/decentralizimi?
- Përgjigjja e dimensionit të parë jepet pa ekuivoke në Ligjin 80/2015, neni 25, pika 8. Procesi i pranimit të maturantëve realizohet nga njësitë bazë dhe miratohet nga titullari i njësisë kryesore, sipas procedurave të përcaktuara në Statutin dhe Rregulloren e IAL-së. Pra modeli i decentralizuar është i mandatuar nga Ligji, jo modeli i centralizuar.
- Në lidhje me vlerën, modeli i centralizuar i vitit 2016 kushtoi 11.718.416 lekë para publike. Platforma qendrore e MAS shërbeu në disa drejtime dhe konkretisht:
- iu ofrua për përllogaritjen e pikëve dhe rankimin e aplikantëve IAL-ve të interesuara kundrejt pagesës,
- bëri kontrollin e përputhshmërisë së aplikimeve me renditjet për llogari të MAS, dhe
- bëri transparencën e procesit tek aplikantët dhe IAL-të në raundin e dytë, duke zhvendosur vijën e kuqe sipas regjistrimeve.
Në drejtimin (a), u arkëtuan nga IAL-të publike 6.142.400 lekë, por meqënëse edhe IAL-të publike shpenzuan para publike për kontraktimin e këtij shërbimi, kosto e platformës mbeti 11.718.416 lekë para publike. Në drejtimin (b), procesi kontrollues u krye me zgjedhje për IAL-të e pakontraktuara dhe, për kampionin e marrë në shqyrtim, procesi kontrollues mund të kryhej fare lehtë me programe të gatshme si Microsoft Excel. Pra edhe në këtë drejtim, programimi dhe centralizimi i platformës nuk solli ndonjë vlerë të shtuar.
I vetmi drejtim ku platforma qendrore shtoi vlerë për maturantët dhe IAL-të është drejtimi (c). Nëse e marrim të mirëqenë që platforma e ngritur do të përdoret edhe për pranimet e viteve të ardhshme dhe rrjedhimisht nuk do të shoqërohet me investime shtesë, por vetëm me shpenzime mirëmbajtjeje, sikurse pretendohet nga MAS, atëherë vlera e vetme e shtuar është transparenca dhe informimi i aplikantëve dhe IAL-ve me shpenzime relativisht të ulta vjetore. Por, këtë gjë IAL-të mund ta realizojnë individualisht për aplikantët që preferojnë programet e tyre me shpenzime po aq të ulta vjetore dhe me cilësi po aq të mirë. Avantazhi i vetëm i platformës qendrore ndaj atyre individuale të IAL-ve është se e ofron këtë shërbim jo vetëm individualisht, por për të gjitha IAL-të, duke e konsoliduar atë. Në gjykimin e KLSH-së, vlera shtesë e kësaj platforme për maturantët, IAL-të dhe MAS nuk kompeson dhe sigurisht as tejkalon koston për ndërtimin e saj dhe për më tepër shoqërohet me risqe shtesë, sikurse trajtohet në vijim.
- Lidhur me risqet, platforma qendrore përpiqet të maksimizojë transparencën, informimin dhe ligjshmërinë e regjistrimeve, duke minimizuar njëkohësisht abuzivitetin, kaosin, pabarazitë apo konfliktin social, të ardhurat e munguara për IAL-të, regjistrimet pas datës kufi specifikuar në Udhëzim, etj. KLSH mendon se:
- Në terma teknikë, platforma e centralizuar, si një platformë që administron në terma kombëtarë të gjithë kandidatët që aplikojnë për universitet, është një platformë robuste, jofleksibël, burokratike, e limituar në përmirësim informatik, që i zhvesh Universitetet nga karakteristikat apo konteksti specifik ku operojnë dhe që në përgjithësi pengon IAL-të të shtojnë apo modifikojnë filtrat e tyre pranues, duke profilizuar kështu ofertën dhe produktin e tyre arsimor me kohën. Pra, platforma qendrore e MAS përpiqet të disiplinojë procesin, duke sakrifikuar lirinë, fleksibilitetin dhe përshtatshmërinë e maturantëve dhe IAL-ve në të. Nëse, për shembull, i referohemi procesit pranues ku një aplikant ka fituar një program studimi duke u shpallur fitues që në fazën e parë të raundit të parë, por, që për arsye të ndryshme, e ka të pamundur apo nuk vendos të regjistrohet në këtë fazë, atëherë platforma e centralizuar do ta kishte thuajse të pamundur që të përfshinte regjistrimin e këtij fituesi në fazën e tretë apo të katërt të të njëjtit raund, për atë program studimi ku aplikanti rezulton fitues që në fazën e parë. Platforma e centralizuar do ta kalonte fituesin e paregjistruar direkt për aplikim në raundin pasardhës, duke penalizuar për rrjedhojë vetë aplikantin nëse programi është i preferuar dhe kuotat plotësohen shpejt, sikurse edhe IAL-në që është e interesuar të ketë si student një kandidat që rezulton fitues që në fazën e parë të raundit të parë. Po ashtu, platforma e centralizuar e ka të vështirë që të përfshijë ç’regjistrimet e aplikantëve tashmë të regjistruar në një program studimi, në çdo kohë që këta të fundit do ta gjykojnë të arsyeshme, dhe regjistrimin e tyre në një program tjetër studimi ku rezultojnë gjithashtu fitues, në të njëjtën fazë apo në një fazë pasardhëse të të njëjtit raund. Kjo gjë mund të realizohet fare mirë në një model të decentralizuar, duke i dhënë aplikantit të gjithë lirinë e nevojshme (sikurse edhe përgjegjësinë) që të ç’regjistrohet dhe riregjistrohet ashtu sikur ai/ajo e gjykon të arsyeshme. Pra e thënë thjesht, platforma qendrore nuk i jep mundësinë kandidatit të mirë që të rezervojë një program studimi ku rezulton fitues dhe të presë nëse fiton një preferencë më të mirë në një fazë pasardhëse, por e vë atë në një situatë stresante ku i duhet të zgjedhë shpejt (brenda 48-orësh): të regjistrohet në një program jo aq të preferuar, apo të riskojë duke pritur për një program më të preferuar. E gjitha kjo për mos të krijuar efektin bottleneck të vitit të kaluar që u vu re në raundin e parë. Pra platforma e centralizuar zgjidh një problem, duke shkaktuar potencialisht një tjetër.
- Platforma e centralizuar transferon integritetin e procesit nga IAL-të tek MAS, duke e bërë këtë të fundit përgjegjëse për mbarëvajtjen me sukses ose jo të pranimeve në IAL. E thënë më qartë, risku i gabimeve të platformës, abuzivitetit të pranimeve apo përgjithësisht transparencës së procesit nuk mbetet i decentralizuar individualisht tek IAL-të, por përqendrohet tek MAS. Nëse MAS ka informaticienë më të zotë sesa IAL-të, apo punonjës më të ndershëm sesa IAL-të, kjo është një çështje që del përtej auditimit të kryer nga KLSH dhe që në asnjë rast nuk mund të paragjykohet.
- Së fundmi, MAS edhe vitin e kaluar, edhe këtë vit, ka vijuar të mbajë një qëndrim paternalist ndaj IAL-ve, maturantëve dhe procesit në përgjithësi. Në asnjë rast, risqet e listuara teorikisht nga MAS nuk janë provuar në praktikë, sepse asnjë IAL nuk e ka realizuar individualisht procesin e pranimit. MAS e përmirësoi Udhëzimin e 2017-s në krahasim me atë të 2016-s dhe sigurisht që do vazhdojë ta përmirësojë atë në vitet në vijim, sepse ia ka krijuar vetes mundësinë që të përmirësohet, duke implementuar çdo vit modelin e saj dhe mësuar nga gabimet e së kaluarës. Përmirësimi i performancës së MAS në procesin e pranimeve, brenda limiteve teknike që ajo mund ta realizojë këtë përmirësim, vjen me koston dhe riskun e moszhvillimit të IAL-ve për ta kryer vetë këtë proces, duke i lënë ato prapa në krahasim me simotrat e tyre europiane dhe eksperiencat e vendeve të zhvilluara. Modeli i pranimit me modalitetet dhe teknikalitetet e veta, sikurse kriteret pranuese, është një instrument në dorë të IAL-ve për të realizuar me sukses, në numër dhe cilësi, pranimet e aplikantëve në programet e tyre të studimit. T’ua heqësh IAL-ve këtë instrument, me argumentin se ato mund të dështojnë në përdorimin e tij, prish konkurrencën mes tyre, deformon eventualisht meritë-preferencën, sepse kufizon aplikantët dhe më e rëndësishmja, nuk mbështetet në asnjë të dhënë faktike, por vetëm hipotetike apo të paragjykuar, sepse në asnjë rast modeli që parashikon Ligji nuk është vënë në jetë.
Për sa më lart, në kushtet kur modeli i centralizuar nuk është i mandatuar nga Ligji, nuk shton vlerë dhe as nuk pakëson risqet e procesit, KLSH i qëndron mesazhit auditues se:
Modeli i pranimit që u aplikua në vitin 2016 dhe po përpiqet të implementohet sërish, nuk është ai i duhuri, si në konceptim, ashtu edhe në aplikim. Ky model nuk është në përputhje me frymën e Ligjit 80/2015 dhe as me praktikat e mira të vendeve perëndimore prej nga ky Ligj është përshtatur.
MAS dhe QSHA duhet të angazhohen aktivisht në procesin e aplikimit, duke e nisur më herët atë në kohë, asistuar aplikantët dhe IAL-të në kërkesat e tyre për mbarëvajtjen e duhur të procesit kundrejt tarifave të arsyeshme dhe kryerjen e procesit të regjistrimit të fituesve pa interferuar me procesin e pranimit, por në fund të tij, mbështetur në listat përfundimtare të dërguara nga IAL-të.
IAL-të duhet ta konceptojnë, dizenjojnë dhe implementojnë vetë procesin e pranimit, në përputhje me Ligjin dhe praktikat e mira. Kriteret e tyre e të pranimit duhet të reflektojnë një politikë afatgjatë të tyren, që t’i mundësojë aplikantëve profilizimin potencial në arsimin e mesëm, sikurse nuk duhet të kufizohen vetëm në përllogaritjen e mesatareve, por mund të përfshijnë edhe aspekte të tjera të vlerësimit të kandidatëve, sidomos për programet e preferuara të studimit.
*Drejtor i Dept. të Auditimit të Performancës, KLSH