Mustafa Nano: Skënderbeu ishte shqiptar me nënë serbe. Ç’ka këtu për t’u tërbuar?

Nga Mustafa Nano

U bë shumë zhurmë lidhur me një thënie timen në një takim me ca studentë të UET-it mbi nënën serbe të Gjergj Kastriotit, alias Skënderbeut. U bë zhurmë, a thua se kjo gjë po thuhej për herë të parë. Në fakt, e kanë thënë edhe të tjerë para meje, pas vitit 1990. E le ta saktësojmë një herë e mirë: nuk kanë bërë ndonjë të pabërë. Kanë thënë një të vërtetë. Nëna e Skënderbeut ka qenë serbe. Kjo është një tezë që mbrohet nga të gjithë studiuesit, tanimë. Ndër të parët që e ka pohuar këtë gjë ka qenë një shqiptar. Quhet Marin Barleti. Dhe e ka shkruar pak kohë pas vdekjes së Skënderbeut. Nja 30-40 vjet më pas. Tridhjetë-dyzet vjet nuk janë aq shumë sa të komprometojnë besueshmërinë e rrëfimit. Bibla e Kurani, dy librat që besohen më shumë në historinë e njerëzimit, janë “printuar” teksa kish kaluar një kohë pak a shumë e njëjtë prej ngjarjeve që ato rrëfejnë. Me këtë standard, Marin Barleti si burim historik nuk ka të sharë. Pastaj, pse do duhej të dyshonim ne te Marin Barleti? Ky ka qenë një prift shkodran, e si i tillë “nuk ka pasur asnjë interes” ta nxirrte të papastër origjinën e bashkatdhetarit të vet.

Marin Barleti nuk ka shkruar në gjuhën shqipe. Ka shkruar, megjithatë, për ngjarje e personazhe të historisë së Shqipërisë, sidozot për Skënderbeun. Madje, vepra e tij më e mirë është “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, që, siç merret vesh nga titulli, i kushtohet heroit tonë kombëtar. Të gjithë ata që kanë dashur të merren me heroin kombëtar të shqiptarëve nuk kanë mundur të mos i referohen Barletit. Libri i tij është një nga dëshmitë më të hershme mbi Skënderbeun. Në versionin shqip, të përkthyer nga Stefan I. Prifti, në faqen 2, paragrafi i parë (këto të dhëna me saktësi milimetrike po i jap me shpresën se mund t’u mbyll gojën të gjithë marrokëve që duan të flasin për gjëra që nuk i dinë. Por a u mbyllet goja vallë? Kam frikë se është e kundërta, më shumë u hapet): “Gruaja e Gjonit quhej Vojsava, dhe këtë të fundit e bënin jo të padenjë për atë burrë, më një anë i ati i saj shumë fisnik, princi i tribalëve, më anë tjetër bukuria, sjellja e shpirti i saj i lartë përmbi natyrën e femrës”. Emërtimi “tribalë” është i lashtë, parasllav. Është përdorur nga bizantinët, por edhe nga të tjerë, deri pas mesjetës, për të thirrur serbët. Pretendimi i ndonjë studiuesi shqiptar se fjala “tribal” vjen nga “tri-ballë”, me fjalë të tjera vjen nga shqipja, me fjalë të tjera akoma është përdorur për të thirrur shqiptarët, është krejt i ngritur në havá.

Të kuptohemi, fakti që Skënderbeu ka pasur nënën serbe nuk do të thotë se Skënderbeu ka qenë serb, apo se serbët kanë të drejtë të pretendojnë se Skënderbeu është i tyre. Jo, Skënderbeu është shqiptar. Çështja e origjinës së Skënderbeut është një muhabet i mbyllur, tanimë. Edhe vetë serbët e kanë pranuar, pavarësisht ndonjë zëri që është dëgjuar, apo ende dëgjohet, se Skënderbeu është i tyre. Të shumtët e studiuesve serbë (ata të huaj, po se po) janë pajtuar pa një, pa dy me faktin që Skënderbeu është i shqiptarëve. Vladan Gjorgjeviqi, që nuk mund të thuhet se i kishte xhan shqiptarët, përkundrazi, i përbuzte, ka mbrojtur tezën e damarit serb të Skënderbeut (dhe mirë ka bërë, pasi kjo është e vërtetë), por në fund e ka njohur Skënderbeun si të shqiptarëve. “I vetmi fatos kombtar i shqiptarëvet, Skënderbegu, ka qenë i farës serbe”, ka thënë ai. Do duhej të thoshte “ka qenë edhe i farës serbe”, duke shtuar një “edhe” pra, por ani, nga Gjorgjeviqi mund të pritej edhe më keq. Pastaj, më shumë rëndësi ka pohimi i tij se Skënderbeu është “fatosi kombëtar i shqiptarëve”. E përderisa e ka pranuar këtë gjë Vladan Gjorgjeviqi, kjo do të thotë se në këtë mes çdo diskutim është i tepërt.

Fakti që nëna e tij ka qenë serbe nuk i heq asgjë pohimit se Skënderbeu është shqiptar. Ashtu si ky pohim nuk e zhbën dot faktin që nëna e Skënderbeut ka qenë serbe. Kjo është historia. Të gjitha mund t’i bëjmë sipas qejfit, por jo historinë. Historia është ajo që është. “Për inat” të shumë idiotëve e marrokëve që do donin të ishte ndryshe. Dhe kjo histori na thotë se nëna e Skënderbeut ka qenë serbe, e që vetë Skënderbeu ka hyrë, e ka mbetur, në histori si shqiptar 24 karatësh. Nuk është vetëm babai me origjinë shqiptare që e bën shqiptar. Është më shumë se kaq, është jeta e tij prej shqiptari, mes shqiptarëve, në troje që më së shumti banoheshin prej shqiptarëve. Janosh Huniadi ishte i tëri rumun në origjinë, e megjithatë ai ka mbetur si hero i hungarezëve, sepse luftoi më së shumti me hungarezët, për hungarezët, s’ka gjë se në thelb luftërat e tij, ashtu si edhe ato të Skënderbeut, ishin kryesisht në mbrojtje të Krishterimit.

Figura e Skënderbeut mbeti prore (me ndonjë zbehje në periudha të caktuara) në kujtesën e shqiptarëve. Marino Bizzi, arqipeshkvi i Tivarit në fillim të shekullit XVII hartoi një raport mbi vizitën që ai bëri në viset turke, shqiptare e serbe në vitin 1610, dhe në atë raport nxjerr në pah faktin që “shqiptarët nuk e kanë harruar heroin e tyre kombëtar, Skënderbeun” (marrë nga “The history of Servia, and the servian revolution….”, faqja 368, paragrafi i parë, me autor Leopold Ranke; dhe nuk është pa gjasa që gjuhëtari apo folkloristi serb, Vuk Karaxhiqi, t’ia ketë lexuar në dorëshkrim këtë libër, pa nxjerrë ndonjë objeksion kundër raportit të Bizzit; gjuhëtari i famshëm serb e historiani i famshëm gjerman ishin shokë të ngushtë).

Vijmë tani te pohimi tjetër i imi në takimin me studentët e UET-it: Skënderbeu ishte më shumë i krishterë sesa shqiptar. Nuk ka ndonjë gjë të çuditshme në këtë mes. Ballkanasit e shekullit XV nuk kanë qenë shumë të fiksuar pas identitetit etnik. Se mos vetëm ballkanasit! Kudo nëpër Europë që atëbotë ishte vetë bota, ishte e njëjta gjë. Principatat e mbretëritë ishin multietnike. Njerëz të etnive të ndryshme jetonin pa të keq, e pa asnjë problem, pranë njëri-tjetrit. Ndërsa për njerëzit e besimeve të ndryshme fetare nuk mund të thuhet e njëjta gjë. Kishte plot martesa ndëretnike, por rrallë mund të ndodhnin martesa ndërfetare. Pikërisht për këtë shkak, edhe princërit e feudalët ishin me origjinë të ngatërruar. Balshajt, fjala vjen, nuk dihej nga cila degë t’i kapje, sido që rrënjët e tyre – kështu duket – kanë qenë shqiptare.

Përzierja sllavo-shqiptare nuk ka qenë një gjë e padëgjuar gjatë shekujve XV-XVI, por edhe më  herët e më pas. Të dhënat antroponimike të defterit të regjistrimit të popullsisë për Kosovën e vitit 1455 (marrë nga Historia e Kosovës e Jusuf Buxhovit, Kosova III, faqja 27-29) na japin një panoramë antroponimike të dy etnive të shkrira me njëra-tjetrën edhe brenda familjeve: “Radonja, i biri i Berishës, Kojica, i biri i Gjonit, Radisllavi, i biri i Gjonit, Radivoja, i biri i Gjoneshit, Radica Arbanasi, Milloshi, i vëllai i Berishës, Branisllavi, i biri i Arbanasit, Novaku, i biri i Arnaudit, Radihna, i biri i Arbanasit, Radac, i biri i Arbanasit, Petko Arbanasi, Mihal Arbanasi e Radko, vëllai i tij, Radovani, i biri i Gjinit, Vëlkosllavi, i biri i Medunasit, Gjini, i biri i Vukut, Gjergji, i biri Radiçit, Gjoni, i vëllai i Andrijës, Gjoni, i biri i Popit etj. etj. Për të ilustruar edhe më mirë këtë peizazh antroponimik multi-etnik, apo sllavo-shqiptar, brenda familjeve, na shërben familja e vetë Skënderbeut. Ju kujtohen emrat e vëllezërve e motrave të tij? Jua risjell unë në mendje: vëllezërit quheshin Reposh, Stanisha, Konstantin, Gjergj (Skënderbeu). Ndërsa motrat quheshin Mara, Jella, Angjelima, Vllaica e Mamica (nuk kuptohet pse të shumtit e studiuesve kanë adaptuar trajtat Maria e Angjelina, në një kohë që në veprën origjinale të  Barletit, në latinisht, janë Mara e Angjelima, saktësisht Angelimā). Siç shihet, një pjesë e emrave janë sllavë: Vllaica, Mamica, Stanisha…

Ne të sotshmit, sa herë që flasim për perandorë, mbretër, princër, prijës të atyre kohëve, nënvizojmë identitetin etnik të tyre, madje akademitë e vendeve të Ballkanit hahen pafund në mbrojtje të këtyre etiketave identitare të vëna aposteriori, por kjo, për ata vetë, ka qenë më pak e rëndësishme se sa mendohet. Pretendimet e shumë udhëtarëve e studiuesve mbi prejardhjen e përzier të fiseve e klaneve shqiptare e sllave në zonat ndërkufitare nuk duhet të jenë pa gjë. Krerët i lidhnin martesat me synimin për të fuqizuar pushtetin e ndikimin, dhe “etnia” tjetër nuk ishte pengesë për këtë gjë. Përkundrazi, ishte garanci. Në fillim të shekullit XIII, shqiptari Demetrios, djali i Progonit, që ishte princ i Arbanumit në Krujë, i kishte marrë vajzën për grua zhupanit të madh, Stefanit (këtë e kam marrë nga Konstandin Jireçeku, Historia e serbëve, pjesa e parë, faqet 327-328). Djali i Gjergj Topias u martua me Teodorën, një nga motrat e Vuk Brankoviqit, i cili nga ana e vet u martua me të bijën e Llazarit, Marën, dhe kështu u bë kunati i Gjergj Balshës, pasi ky i fundit mori motrën e Marës, Jelenën (Marrë sërish nga Jireçeku në shqip, faqe 137 e 142).

Edhe shtabet e luftës, oborret etj., (për të mos folur për ushtritë) ishin të karakterit multietnik. Ndonjë ndihmës i Skënderbeut ishte sllav, si fjala vjen Ninac Vukosaliqi. E ky kishte si sekretar të vetin një sllav tjetër me emrin Radiq (marrë nga “Skënderbeu” i Schmitt-it, faqe 140). E meqë jemi këtu, duhet thënë se Kuvendi i Lezhës i mbledhur prej Skënderbeut më 1444, e që ne shqiptarët e kemi të regjistruar në histori si një ngjarje të madhe tonën, dhe me të drejtë kështu, ka qenë sadopak një summit ballkanik a mesdhetar, ngaqë në katedralen e Shën Kollit, në Lezhë, përveç Arianit Golem Topias, Gjergj Stresit, të birit të Balshës që kish ardhur pa vëllezërit Gjon e Bojko, Nikollë e Pal Dukagjinit, Lekë Zaharias, Pjetër Spanit, Lekë Dushmanit, ishin të pranishëm edhe Stefan Cernojeviqi me të bijtë Gjergjin e Gjonin, e disa princër venedikas. Stefan Cernojeviqi, që ishte me origjinë të përzier shqiptaro-sllave, ishte edhe në takimin e parë që Skënderbeu bëri në Krujë me aleatët e mundshëm në luftën kundër osmanëve.

Ballkani ka qenë, dhe është, i ngatërruar, gjë që na ka bërë ne me komplekse, makthe e paranoja. Në momentin që një personazh është i madh, drejt tij zgjaten të gjitha duart. Ja, shikoni atë që ngjan me Nënë Terezën. Shqiptarët e maqedonasit janë në garë për ta “përvetësuar” të tërën. Sikur të ish në dorën e tyre, do ta kishin shqyer copash, për të rrëmbyer prej saj ç’të mundnin, ndonjë krahë, a mollaqe, a gjí, a ku di unë se çfarë tjetër. Historia e ka thënë të vetën, megjithatë. Ajo ka qenë shqiptare në origjinë, dhe kjo gjë është pranuar nga të gjitha burimet (dhe nga ajo vetë, mbi të gjitha), por beteja nuk ka të sosur. Shqiptarët nuk e lëshojnë nga duart, e quajnë të tyren, vetëm të tyren, e kanë shndërruar në një ikonë e krenari kombëtare, sido që ajo nuk jetoi asnjë ditë mes tyre e nuk diti të fliste shqip. Identiteti etnik ishte gjëja më e parëndësishme për të. Por maqedonasit nuk dorëzohen. Pse? Sepse, me standardin ballkanik, edhe ata kanë të drejtë ta pretendojnë. Ajo ka lindur në Shkup, që sot është i tyre. Ky nuk është argument? Punë e madhe! Në Ballkan çdo pretendim kështu është. Si me Aleksandrin e madh. Historiani i shekullit XX, Leften Stavros Stavrianos shkruan: “Grekët thonë se Aleksandri i Madh është i tyre; shqiptarët pretendojnë të njëjtën gjë, madje kanë bërë edhe një monedhë me fytyrën e Aleksandrit të Madh të stampuar në të; por edhe bullgarët nuk rrinë prapa; ata i inkurajonin ushtarët e tyre gjatë luftës I botërore me thirrjet në nderim të bullgarit të famshëm, Aleksandrit të Madh”, (shih librin “The Balkans since 1453”, faqe 14, paragrafi 1). Ndërsa Edith Durhami dëshmon se maqedonasit, në kryengritjet e tyre antiturke në vitet e para të shekullit XX, këndonin një këngë, ku tregohej se një shqiponjë që fluturonte në qiell, hedh shikimin poshtë, sheh maqedonasit që po luftonin, e pyet: Cilët janë ata që po luftojnë? Përgjigja ishte: Janë bijtë e Aleksandrit të Madh që po rizgjohen. (Shih “The burden of the Balkans”, faqe 6, paragrafi 2).

Përsëris: Nuk ka asgjë për t’u çuditur në këtë mes. Ah, po, e vetmja gjë për t’u çuditur është kjo histeri e tërë që ka lindur rreth një fraze simes gjatë një bisede, të zgjedhur për titull nga portalet e gazetat: Nëna e Skënderbeut ishte sllave. Kam bërë një libër të tërë ku merrem me çështje të ndryshme të historisë së Shqipërisë, edhe me origjinën e Skënderbeut (është fjala për Sandwich-in), por njerëzit e kanë më të lehtë të ndalen te raportimi i një bisede të shkujdesur që unë kam patur në Vlorë me disa dhjetëra maturantë e studentë të UET-it. Më mirë kështu, sidoqoftë, sepse ja, më bënë të ulem e të bëj ca sqarime shtesë.  Me shpresën e mekur se dikujt mund t’i kenë vlejtur.