Fischer: Historinë e Luftës do e shkruaj në 18 faqe. Nexhmija, e shqetësuar për trashëgiminë e Enver Hoxhës

“Demokracia në Shqipëri do të konsolidohet  kur të shohim demokraci në partitë politike.  Të kesh maxhorancë absolute, tradicionalisht inkurajon maxhorancën të injorojë minorancën, dhe kjo ndodh në të gjitha vendet e europës lindore”, shprehet ai.

Nga Ilva Tare

Bernd Fischer, ju keni studiuar pak a shumë 100 vitet e shtetit shqiptar, historinë e Shqipërisë. Mund të veçoni se cilët janë vitet më të mira të këtij vendi?

Mendoj se vitet më të mira të këtij vendi janë vitet të cilat po jetojmë tani.  Periudha post-komuniste i ka siguruar Shqipërisë një nivel demokracie efektive, e cila nuk e kishte përjetuar asnjëherë më parë, i ka siguruar Shqipërisë, jo një ekonomi të kënaqshme por të pakten një ekonomi potenciale të kënaqshme të cilën nuk e kishte asnjëherë në të kaluarën. Sigurisht ka shumë probleme që Shqipëria po përballet por sidoqoftë Shqipëria është bërë plotësisht pjesë e Europës dhe mendoj se për herë të parë shqiptarët janë të lirë të udhëtojnë. Unë shoh shumë gjëra pozitive për të ardhmen. Sigurisht nga të gjitha periudhat që kam parë unë , përiudha e shekullit të 21 dhe post viteve 1990 është periudha më e mirë.

Ju  jeni zgjedhur në komisionin që do të rishkruajë historinë. Kur do të përfundojë ky projekt?

U takova me Ministren e Arsimit dhe ajo shpreson të ketë një material përfundimtar nga shtatori i vitit që vjen.  Si fillim mendoj se ministrja shpreson të bënte diçka nga fundi i verës që shkoi por kjo nuk ishte e mundur. Rishkrimi i historisë nga komisioni është një proces i ndërlikuar i cili kërkon një nivel të mirë komunikimi nga autorë të ndryshëm.

Cila është metoda që po përdorni? Keni lexuar të gjithë librat e mundshëm dhe aktualë për Luftën e Dytë Botërore në Shqipëri dhe do filloni të rishkruani momentet që mendoni se janë gabim?

Duhet patur parasysh se do të ketë kapituj që janë shumë të shkurtër, paragrafet për Luftën e Dytë Botërore në klasën e 12 do të jenë më pak se 20 faqe , 18 faqe. Pra, nëse nevoja është të jetë diçka e përgjithshme, fokusi im do të jetë diçka e saktë dhe e lexueshme. Duhet të kemi parasysh se studentët janë në klasën e 12 dhe është e rëndësishme që t’i përfshijmë ata dhe ajo që planifikoj të bëj unë është të punoj shumë me individë , të bëj biografi të shkurtra. Studentët e mi kanë mësuar më me efikasitet me biografitë dhe këtë shpresoj të bëj.

Pra, historia e Luftës së Dytë do të jetë 18 faqe?

Kaq  më kanë caktuar, nëse më japin më shumë hapësirë, do ta plotësoj.

Mendoni se Lufta e Dytë Botërore mund të mësohet në 18 faqe?

Do të jetë shumë e vështirë, padyshim.  Siç e dini unë kam shkruar një libër të tërë për Luftën e Dytë Botërore, dhe shumë të tjerë kanë shkruar gjithashtu. Pra , është një sfidë e vështirë. Kam fituar një vlerësim të ri për njerëzit që shkruajnë tekstet shkollore duke marrë parasysh procesin.

Sa për komisionin, keni dëgjuar që ka disa debate, faktikisht njerëz që thonë se është e vështirë t’i japësh historianëve të cilët kanë shkruar historinë gjatë ndikimit të Enver Hoxhës, mundësinë për ta rishkruar sërish ? Si mendoni?

Sigurisht, mendoj se gjithmonë do të ketë kritika për ata që janë vendosur në një komision. Ne historianët gjithmonë kemi të meta. Gjithkush është zgjedhur, me shumë mundësi do të kundërshtohet nga dikush.  Është një konsideratë por mendoj se është e paarsyeshme të presësh që njerëzit të shkojnë përtej trashëgimisë,  në aspektin e të kuptuarit të procesit, procesit modern të historiografisë. Gjithmonë kam debatuar duke parë disa historianë të prodhuar në kohën e sistemit të Enver Hoxhës. Shqipëria ka prodhuar shumë historianë të mirë, jo domosdoshmërisht histori shumë të mirë por historia ishte e politizuar tejmase, dua të them se kishte një presion të hatashëm mbi individët për t’i shërbyer qëllimeve politike dhe unë shpresoj që ta lënë pas këtë në aspektin e librit që po bëjnë tani.

Nga përmbajtja që ekziston aktualisht në librat shkollorë që kanë të bëjnë me Luftën e Dytë Botërore, sa mendoni se do të ndryshoni radikalisht? 80%, 90%?

Nuk e besoj. Nuk i kam parë tekstet shkollorë por ata që kam parë, shumëçka është mbuluar, është mbuluar ashtu si duhet. Procesi i ndryshimit të historisë, apo i ndryshimit të të shkruarit të historisë është një proces i dobishëm. Historia është një koncept i gjallë. Mendoj se është jo e arsyeshme për historianët që ata të pretendojnë se kanë shkruar librin apo disa tema të fundit ose që ata kanë shkruar librin ideal. Nuk funksionon kështu. Gjithmonë do të ketë ide të reja, gjithmonë do të ketë informacione të reja që inkurajojnë historianët të rishikojnë një ngjarje të veçantë dhe e shoh këtë proces në të cilin jam përfshirë si pjesë e vazhdimësisë.

Jam e sigurtë se ju jeni në dijeni të debatit dhe betejës që shqiptarët kanë për ditën e çlirimit, 28 apo 29… Ju keni nxjerrë një datë tjetër e cila është 4 dhjetori të bazuar në një dokument nga një historian gjerman?

Po . Në fakt është e bazuar në një dokument të një oficeri gjerman i cili shkruajti fjalën e fundit mbi pushtimin gjerman të Shqipërisë. Ky dokument është shkruar në fakt në Mars të vitit 1945 i cili në vetvete është interesant. Ai e shkroi këtë në Berlin. Berlini në 1945 ishte pak a shumë në flakë. Është një dokument prej 100 faqesh .

Është një dokument apo shënim?

Jo jo është dokument. Ka seksione të ndara që kanë të bëjnë me ekonominë, me marrëdhëniet me qeveritë përkatëse, me rezistencën. Unë faktikisht e kam publikuar këtë dokument në Institutin Amerikan . (AIIS) Albert Rakipi po e përkthen këtë në shqip. Pra në këtë dokument, 4 dhjetori është data kur gjermani i fundit iku nga Shqipëria.

A mund të ndikojë ky dokument mbi datën e çlirimit edhe pse ka dëshmitarë që janë ende gjallë?

Mendoj se vetë debati është ndoshta jo i domosdoshëm por njerëzit i zgjedhin vetë datat për festime. Përshembull në SHBA ne kemi 4 korrikun 1776 e cila supozohet të jetë dita e fesitmeve të pavarësisë.

Ka një debat që vazhdon edhe në SHBA për datën

Sigurisht. Nuk është tamam një debat. Është e kuptueshme se jo të gjithë e firmosën atë dokument në atë datë. Data u zgjodh për të përfaqësuar atë ngjrje të veçantë. Mendoj se në Shqipëri shpresojmë të arrijmë në këtë pikë gjithashtu. Të themi: Në rregull, le të biem dakord mbi këtë datë edhe pse ka akoma debate, edhe pse ky dokument tregon se është një datë tjetër. Nuk jam i sigurtë nëse është një çështje kritike. Faktikisht është e pamundur të përcaktosh se kur gjermani i fundit ka ikur nga Shqipëria. Jam i sigurtë se ka patur gjermanë në Shqipëri në vitin 1946 por kur një gjerman i organizuar në njësi ushtarake u largua nga Shqipëria, mund të jetë shumë e vështirë për ta përcaktuar.

Do të propozoni në versionin e ri që po shkruani, në rishkrimin e historisë, 4 dhjetorin si ditën e çlirimit për Shqipërinë?

Nuk besoj. Mendoj se kjo është detyra e shqiptarëve. Duke parë se sa shumë kohë dhe hapësirë do të kem për këtë periudhë do ta përmend këtë si datë. Unë e konsideroj domethënës dokumentin gjerman.

Ju e dini që lajmi doli tashmë që ju po e propozoni këtë. Ju keni dokumentin gjerman .Po shihja disa komente nga lexues shqiptarë të faqeve online dhe ata thonin. Ju jeni amerikan, Ku e dini ju se kur u largua gjermani i fundit nga vendi dhe ata as nuk luftuan këtu? Gjermanët thjesht po kalonin në Shqipëri dhe nuk kishte luftë të vërtetë?  Si do t’i përgjigjeshit atyre?

Mendoj se shqiptarët që i luftuan gjermanët do ta konsideronin një luftë të vërtetë. Pushtimi gjerman ishte i dhunshëm dhe brutal. Shumë njerëz u vranë gjatë luftës, shumë të tjerë u vranë gjatë rezistencës ndaj gjermanëve. Për mua quhet luftë.

Ka një debat tjetër për numrin e njerëzve që u vranë gjatë luftës së Dytë Botërore. Janë 28 mijë që besohet se është një numër i ekzagjeruar që lidhet me kilometrat e sipërfaqes së vendit. Keni ndonjë të dhënë apo ndonjë numër tjetër? Sa mendoni se ishin?

Jo, ky ishte numri që përdora në librin tim sepse ky ishte numri i disponueshëm për mua. Ne historianët jemi shumë të lidhur me dokumentet që gjejmë. Nuk i shpikim këto gjëra. Ato vijnë nga diku. Nëse je historian i mirë, zbulon se nga i ke marrë këto informacione.

Zoti Fisher, me pak fjalë, si do ta përcaktoni ju Mbretin Zog me 14 vitet e qeverisjes së tij?

Në shumë aspekte ai ishte një zhgënjim, në kuptimin e jetesës  së shqiptarëve në 1929 e cila ishte pak më ndryshe se ajo e vitit 1932. Shqiptarët jetonin ende në varfëri. Mendoj se është përgjegjësi e qeverisë për të bërë diçka për njerëzit. Sigurisht Zogu kishte sfida domethënëse, veçanërisht sfida ekonomike. Atij i duhej të varej shumë nga italianët për mbijetesën ekonomike. Sidoqoftë mendoj se ai dështoi në këtë aspekt. Nga ana tjetër besoj se kontributi i tij ishte shumë i rëndësishëm, ndoshta jo lehtësisht i dallueshëm për shkak të dështimit ekonomik.Ndoshta kontributi i tij më i rëndësishëm që do të veçoja është se ai kontribuoi në konceptin që shqiptarët të bashkoheshin si një popull. E di se thuhet se ai krijoi kombin shqiptar e cila ndoshta është pak ekzagjerim por sigurisht në vitin 1939, shqiptarët u ndjenë më shumë si të bashkuar se sa në vitin 1922 dhe mendoj që ashtu siç e kam thënë edhe tek libri, ai ia bëri më të lehtë Enver Hoxhës të krijonte një komb. Pra, një arritje domethënëse por gjithashtu një dështim.

Cila ishte e meta më e madhe sipas jush?

Mendoj se ishin dy. E para ai nuk e kuptonte ekonomië dhe e dyta ai nuk diti asnjëherë të gjente njerëz me cilësi për të shërbyer në pozicione kyçe.  Ai ishte një individualist që ishte korrekt me mbështetësit e tij dhe përveç faktit që kjo e dëmtoi atë në sytë e njerëzve  ai nuk ishte i aftë për të gjetur njerëzit e duhur. Pra ai nuk ishte në gjendje të identifikonte dhe të siguronte  ndihmë efektive dhe politikat e tij ekonomike nuk ishin efektive

Gjatë kohës së komunizmit, u dha përshtypja se Mbreti Zog ishte i paedukuar, një fshatar madje. Faktikisht kemi mësuar se nuk ishte e vërtetë. Ai ishte shumë i edukuar. Megjithëse sipas historianëve britanikë dhe librave, mamaja e tij i shërbente ushqimin atij me tabakanë mbi kokë. Është e vërtetë kjo? Pra, ai ishte modern, i mirëedukuar apo kishte gjurmë të dikujt që nuk ishte shumë përparimtar  në atë kohë?

Mendoj se ka elementë për të dyja në shumë aspekte por ai sigurisht e perceptonte veten si shumë i përparuar. Nëse shikon politikat që i paraqiste parlamentit, ato krijonin iluzionin e një shteti perëndimor. Ai punoi shumë në këtë aspekt. Disa nga këto ishin sipërfaqësore si përshembull lejonte motrën e vetë të vishej në sytë e të tjerëve me veshje moderne etj. Gjithashtu natyra e trupës së tij. Ai kaloi shumë kohë në Vienë gjatë luftës dhe solli shumë zakone me vete pra mendoj se ai e përcaktonte veten i të modernizuar por ai proces kërkon një strukturë ekonomike për ta mbështetur dhe struktura ekonomike nuk ishte aty ku duhej.

Dikush që lindi në Burrel, pse duhet ta shihte veten si mbret?

Ai na ka thënë se është ndikuar nga një disa njerëz, nga disa eksperinca. Eksperienca kryesisht në Vienë. Ai ishte atje gjatë kurorëzimit të perandorit të fundit të Austro-Hungarisë pas vdekjes Franz-jozefit në 1916. Na është thënë se kjo pati impakt të fortë tek ai. Shqiptarët kishin nevojë për një figurë qëndrore për t’i drejtuar. Mendoj se ai kuptoi kaosin, qeveritë pasonin njëra tjetrën pas 6 muajve dhe ndoshta Shqipëria do të bënte përpara nëpërmjet një njeriu të fuqishëm dhe Mbreti do të ishte zgjidhja.

Mundeni ta përshkruani Enver Hoxhën me pak fjalë?

Kjo është pak më e vështirë. Enver Hoxha ishte ndoshta një nga më të fortët brenda llojit të tij të diktatorëve komunistë të Europës lindore. Sigurisht një nga më brutalët. Mendoj se kontributi i tij negativ është shumë më i madh se ai pozitiv. Mendoj se Shqipëria nuk kishte nevojë për ato 50 vite. Mendoj se Shqipëria mund të zhvillohej si shtet perëndimor lehtësisht nën kujdesin e qeverie që nuk ishte kaq e shqetësuar për totalitarizmin dhe izolimin total.

Cili mendoni se ishte roli i vejushës së tij , Nexhmije Hoxha, gjatë asaj periudhe, kur ai qeveriste vendin. E keni takuar atë?

E kam takuar. Kam folur me të në disa raste. Mendoj se roli i saj ishte shumë ndikues. Sinqerisht mendoj se ajo mban disa përgjegjësi për ashpërsinë e regjimit.  Roli i saj sot, dhe kjo është përshtypja ime kur fola me të,  mendoj se është shumë e shqetësuar për trashëgiminë e Enver Hoxhës dhe po bën ç’të mundet për ta pastruar atë. Mendoj se do të jetë shumë e vështirë duke marrë parasysh ekstremizmin e regjimit të tij.

Mendoni se shoqëria shqiptare është e gatshme për të zhvilluar një debat dhe për të reflektuar mbi epokën e Enver Hoxhës?

Mendoj se po. Kanë kaluar shumë kohë dhe mendoj se brezi i ri i historianëve përshembull kanë lindur gjatë asaj periudhe.Ka shumë aspekte për të cilat është e vështirë që njerëzit t’i pranojnë por mendoj se por kjo është diçka që ndodh në çdo vend por mendoj se ka ardhur koha për një debat më të hapur dhe kombëtar për këtë periudhë të veçantë sepse kjo është një periudhë kritike në historinë shqiptare e cila ka një impakt të thellë në skenën moderne të Shqipërisë.

Çfarë duhet të dinë studentët shqiptarë për Enver Hoxhën? Që ishte një diktator?

Absolutisht. Nuk ka dyshim që ishte një diktator. Ata gjithashtu duhet të mësojnë për ekstremizmin e tij dhe për tejkalimet e tij. Numrin e njerëzve që vuajtën gjatë regjimit të tij. Mendoj se duhet të dinë gjithashtu impaktet negative të politikave të tij. Politika e tij e izolimit e cila i mbajti shqiptarët të prapambetur

Në një nga intervistat tuaja, ju thatë se qytetarët mbijetuan duke u përshtatur me konformizmin dhe apatinë, duke vuajtur nga paranoja. Mendoni se shqiptarët vuajnë akoma nga paranoja dhe konformizmi?

Nuk mendoj kështu kryesisht sepse arsyeja për këtë nuk ekziston më. Kishte arsye që njerëzit të ishin paranojakë gjatë regjimit të Enver Hoxhës. Njerëzit dënoheshin me dënime të gjata ose vriteshin për gjëra të parëndësishme. Gjëra që ata nuk mund t’i kontrollonin gjithmonë. Shoqëria, sipas meje, mund të lulëzojë kur kufijtë janë përcaktuar.  Ky nuk ishte rasti i Enver Hoxhës. Në atë kohë njerëzit nuk dinin ç’të bënin për të mbijetuar dhe kjo e krijon paranojën. Mendoj se kjo kohë ka ikur.

Mendoni se ne varrosëm të gjitha fantazmat e komunizmit pas 24 viteve demokraci?

Jo, mendoj se nuk është një ide e mirë për t;i varrosur ata të gjithë. Mendoj që ata janë kuptimi se si ka qenë ajo kohë. Në lidhje me këtë unë gjithashtu inkurajoj shqiptarët të mos i prishin të gjitha monumentet e regjimit të Hoxhës, është pjesë e të shkuarës historike të Shqipërisë. Nuk do më pëlqente t’i shihja të gjitha të shkatërruara. Nuk është e mundur për njerëzit që ta harrojnë totalisht atë pjesë të historisë edhe pse ka qenë e dhimbshme dhe e vështirë.

Zoti Fisher keni dhënë ndonjë mendim për faktin se Shqipëria ka dështuar në këto dy dekada për të hapur dosjet e bashkëpunëtorëve të shërbimit sekret dhe duhet ta bëjmë këtë?

Mendoj se ky është një vendim i cili i duhet lënë shqiptarëve. Mendoj se kjo duhet bërë sepse sërish, është pjesë e historisë. Nga këndvështrimi im, do të sugjeroja për të pritur për pak kohë

Më shumë kohë?

Ndoshta pak më shumë kohë, jo për të thënë se nuk ka stabilitet politik në Shqipëri, mendoj se ka por gjithashtu ka akoma ndjenja të forta ndërmjet dy partive kryesore dhe shumë nga këto lidhen me çëhtje primare gjatë luftës dhe gjatë periudhës së E.Hoxhës.  Pra, mund të jetë pak e jomaturuar. Mendoj se ndoshta shumë njerëz që janë në pozicione drejtuese do të preken nga kjo.

Sipas studimeve tuaj. Mundej elita e kohës së E.Hoxhës të bënte diçka apo të shpëtonte  vendin nga ai diktator?

Nuk besoj. Elita gjatë periudhës së Hoxhës ishte e lidhur ngushtë me vetë Enver Hoxhën.  Gjithashtu këta njerëz janë spastruar gjatë dekadave. Në Shqipëri është vuajtur më shumë nga spastrimi se në çdo vend tjetër europiano-lindor. Elita ishte aq paranojake sa e gjithë popullsia. Ata gjithashtu nuk e dinin se cilët ishin kufijtë e tyre, çfarë duhet të bënin për të mbijetuar, pra nuk e besoj.

Në disa nga intervistat tuaja, ju keni thënë se të gjesh lidershipin e duhur ka qenë e vështirë edhe në elitat e sotme dhe e lidhni këtë me mungesën e demokracisë së brendshme të partive politike. E ndani akoma këtë mendim?

Deri në një farë pike. Mendoj se partitë politike mund të jenë më demokratike së brendshmi.

Por pse nuk janë ato sipas jush?

Mendoj se nuk ka shumë traditë demokratike, dua të them se ne shpesh dëgjojmë se periudha e tranzicionit ka mbaruar. Nuk jam i sigurtë në ka mbaruar me të vërtetë. Do të duhet edhe pak kohë dhe pak nga pak do të sjellë edhe demokraci të brendshme brenda partive politike. Mendoj se politikanët shqiptarë janë të ndikuar nga e kaluara e tyre. Është e vështirë të presësh që njerëzit të largojnë veten e tyre nga mjedisi ku jetojnë dhe të jenë dikush që nuk janë. Është tërësisht e qartë. Mendoj se Shqipëria po lëviz në drejtimin e duhur në këtë aspekt dhe mendoj se të dyja regjimet, i Berishës dhe i Ramës kanë përgjegjësi për shumë gjëra pozitive.

Do të jetë kjo një sfidë për demokracinë e përgjithshme të Shqipërisë? Mungesa e demokracisë së brendshme të partive?

Mendoj se po sepse kjo reflekton demokracinë në aspektin e shoqërisë si të tërë. Mendoj se është e vështirë për një aspekt i demokracisë të ecë përpara pa e ndjekur aspekti tjetër. Mendoj se demokracia në Shqipëri do të konsolidohet totalisht kur të shohim demokraci në partitë politike.

Zoti Fisher, si historian ju thoni që duhet të kemi durimin të presim dhe se na duhet më shumë kohë. Shqiptarët ndjehen të zhgënjyer nga ky tranzicion që vazhdon dhe nuk mbaron dhe si popull i ri ata duan të ecin më shpejt dhe kanë ambicje të mëdha. Kur do të mbarojë ky tranzicion?

Shpresoj që shpejt. Mendoj se ajo që ka bërë qeveria Rama këtë vit ka qenë shumë pozitive. Ata kanë projektuar një të ardhme pozitive. Do përmend mënyrën se si u përballën me situatën në Lazarat, mbyllja e disa universiteteve private. E gjitha kjo flet per shtetin e së drejtës i cili është akomë një çëhtje kritike në këtë vend dhe kanë sfida madhore përpara siç është sistemi i drejtësisë

Korrupsioni, krimi i organizuar, shteti i së drejtës,  duhet të vazhdoj?  I kemi adresuar siç duhet? Jo të motivuara politikisht?

Besoj se po, mendoj se ka një fillim të mbarë për këtë. Unë e di që një nga çështjet sot është çështja e pagesës të faturave të energjisë elektrike. Natyrisht do të krijojë zemërim tek shumë njerëz sepse nuk mund ta përballojnë por nga ana tjetër ky është një aspekt i shtetit të së drejtës. Ky është një borxh të cilin duhet ta paguash. Shteti i së drejtës duhet të jetë përgjithësues. Nuk mund të zgjedhësh diçka dhe ta lësh me aq. Ligji për duhanin. Edhe pse mund të më duket si i parëndësishëm është një arritje që të paktën me ç’kam parë unë duke ecur nëpër bllok njerëzit e respektojnë.

Duke qenë se demokracia jonë ka disa të meta dhe ne i përmendëm disa nga ato,  opozita aktuale po e bojkoton parlamentin dhe maxhoranca ka shumicë të cilësuar. Jeni i shqetësuar për këtë?

Të kesh maxhorancë absolute, tradicionalisht inkurajon maxhorancën të injorojë minorancën, dhe kjo ndodh në të gjitha vendet e europës lindore. Mendoj se kjo nuk është gjë e mirë. Mendoj se shqiptarët duhet të ecin përpara së bashku. Kjo është një nga gjërat që Bashkimi Europian ka kërkuar prej vitesh. Ata kërkojnë që partitë politike të bashkëpunojnë me njëra-tjetrën. Deri sa të ndodhë kjo, procesi i integrimit europian do të jetë i ngadaltë. Kjo është një arritje e rëndësishme që shkon përtej shqiptarëve por brenda të ardhmes së afërt kjo çështje do të zgjidhet.

Vendimi i UEFA-s për ndeshjen Serbi-Shqipëri… Përsëri perceptimi këtu është se fuqitë e mëdha janë kundër Shqipërisë.

Nuk janë domosdoshmërisht kundër Shqipërisë .Fuqitë e Mëdha kanë ndikim më të madh në disa qarqe se sa Shqipëria. Kam shpresuar për një vendim të ndryshëm. Nuk mendoj se ky është një vendim i bazuar në drejtësi. Nuk mendoj se është një vendim që do të detyrojë serbët të bëjnë diçka për racizmin i cili u tregua në fushë. Nga ana tjetër nuk isha aq i befasuar. Politika ndërhyn gjithmonë në sport në gjithë botën dhe mendoj se ka ndërhyrë në këtë rast.

Kur shihni se ballkanasit në vitet e para të 1990 kanë patur luftëra brutale dhe mesa duket edhe një ndeshje futbolli mund të përziejë ujërat politikë dhe jo vetëm. Nacionalizmin gjithashtu dhe racizmin. Mendoni se kjo është rrjedhojë e asaj që do të ndodhë si përshembull në Ukrainë. Mendoni se do të ketë ndryshime kufijsh në ballkan?

Mendoj se nuk ka gjasa.  Sigurisht, çdo forcë e madhe europiane në SHBA ka patur qëndrime të fuqishme në lidhje me ndryshimin e kufijve dhe mendoj se vendimet e tyre janë marrë duke u bazuar në eksperincën e viteve 1990. Do të habitesha shumë nëse kufijtë do të ndryshonin brenda 10 ose 15 viteve të ardhshme.

Më pas? Mundet?

Ndoshta, është e vështirë për shohësh kaq larg. Unë jam një historian, përpiqen të shoh pas.

E shihni unifikimin e Shqipërisë dhe Kosovës të mundur?

Mendoj se është e mundur, mendoj se nuk ka gjasa në të ardhmen e afërt. E di që e keni dëgjuar më parë po ka më shumë gjasë që të dyja të jenë të bashkuara në Bashkimin Europian ku kjo lloj heqje kufijsh është ndoshta më pak domethënës.

Siç thonë, nacionalizmi është urrejtje për të tjerët dhe patriotizmi është dashuria për vendin tënd. Ku e vendosni vijën ndarëse midis nacionalizmit dhe patriotizmit?

Unë gjithmonë i kam përcaktuar pak më ndryshe. Mendoj se nacionalizmi është në parim etnikisht ekskluziv me fjalë të tjera, një grek e identifikon veten si një grek. Je grek kur lind dhe je gjithmonë grek. Nuk mund të bëhesh grek. Në Amerikë përshembull, apo edhe në Gjermani ose në Britani, mund të bëhesh amerikan dhe kjo për mua është patriotizëm. Patriotizmin unë e shoh si përfshirje etnike kur dikush mund të vijë nga jashtë në SHBA dhe të integrohet plotësisht. Mendoj se në Ballkan është e vështirë në këtë kohë por mendoj se kjo do të ndryshojë.

Ku e shihni kauzën shqiptare në ballkan, shqiptaret, faktin që jetojnë në territore të ndryshme, që nuk janë këtu. Ka dy shtete shqiptare por ka shqiptarë të tjerë në vende të tjera ballkanike.

Kuptoj, Çështja kombëtare shqiptare. Besoj se çështja kombëtare shqiptare mund të jetë shumë mirë çështja e radhës në Europë. Kur Shqipëria u krijua si shtet në 1912, të gjithë njerëzit që flisnin shqip u lanë jashtë dhe kjo krijoi probleme serioze. Mendoj se me procesin e demokratizimit dhe me procesin e integrimit europian kjo do të bëhet më pak problematike. Nacionalizmi nga këndvështrimi im priret të jetë më pak ekstrem kur mirëqenia ekonomike është siguruar. Gjithmonë ua them studentëve se njerëzit që kanë makina, apo shtëpi dhe mirëqenie ekonomike janë më pak të prirur për t’i qëlluar fqinjëve të tyre. E tregon historia. Me zhvillimin ekonomik në Ballkan e cila mendoj se do vijë, ka ardhur tashmë, këto çështje do të jenë më pak komplekse dhe më pak të rrezikshme.

Do të quhet më Ballkani fuçi baruti?

Nuk mendoj kështu. Sërish për shkak të faktit të përfshirjes eventuale në bashkimin europian, ashtu si sot që është e paimagjinueshme se do të ketë një luftë midis gjermanëve dhe francezëve. 60 vjet më parë nuk ishte kaq e paimagjinueshme.

Kur flisni dhe diskutoni me kolegët tuaj, me studentët tuaj për Shqipërinë, çfarë i thoni? Shqipëria është…çfarë? Nga këndvështrimi historik. Kokëfortë? Luftëtarë?, Krenarë?

Përpiqem t’i qëndroj larg përgjithësimeve. I përshkruaj shqiptarët si europianë, si unikë në shumë aspekte, në aspektin e trashëgimisë dhe të zhvillimit. E përshkruaj vendin si të bukur dhe njerëzit si miqësorë.

Faleminderit shumë Bernd Fischer