Preç Zogaj: Azem Hajdari, kishte diçka që e përafronte me heronjtë

Shkrimtari, publicisti dhe protagonist i Lëvizjes ’90, Preç Zogaj, zhvillon një diskutim me studentë e pedagogë në UET për librin “Fillimet”. Tre figurat simbol të Lëvizjes së Dhjetorit sipas Zogajt: Hajdari një hero, Pashko vizionar, Berisha lider qendror.

Ja një pjesë e bisedës pyetje dhe përgjigje të Zogajt me studentët:

Në disa pjesë të librit, ju thoni që ne gjetëm disa copëza të fjalimeve të Ramiz Alisë dhe i shfrytëzuam këto copëza për të ushtruar pushtetin tonë ideor. A ishte vetëm Lëvizja e studentëve që përcaktoi fatin e të gjithë situatës, pra kapërcimin e madh? Nëse jo, cilët ishin faktorët që ndihmuan këtë ndryshim të madh?

Kjo është pyetje kyçe. Ky nuk është një libër i një nostalgjiku. Jam përpjekur të shkruaj një libër të vërtetë. Në Shqipëri, njerëzit i rrëmben klisheja dhe politizimi i momentit. Pluralizmi është një pluralizëm i negociuar. Në këtë aspekt, Shqipëria ngjan me Poloninë. Polonia e filloi me pluralizëm të negociuar. Shqipëria e mbylli me pluralizëm të negociuar. Mes Shqipërisë dhe Polonisë janë këto lëvizjet e tjera, revolucioni i kadifenjtë. Pra këto janë piazza që dikton rënien e një diktature. Pluralizmin tonë e kanë prodhuar studentët dhe byroja politike e kohës. Disa momente të rëndësishme janë përpara dhjetorit 1990. Demonstrata e 14 janarit 1990 për të rrëzuar bustin e Stalinit që u pre ashpër, demonstratat e Kavajës, një përpjekje për demonstratën e heshtjes në Tiranë, ngjarjet e ambasadave, përpjekja me takimin e intelektualëve…pra janë një mori ngjarjesh që kanë rrjedhur para dhjetorit 1990. Lëvizja e Dhjetorit kishte protagonistë padyshim studentët, por kishte edhe palën tjetër që u ul në tavolinë. Synimi i Ramiz Alisë ishte që pushtetin t’ua jepte, pra të mos ia merrnin. Unë mendoj që Shqipërisë i bën nder fakti që ka ndodhur një ndryshim paqësor i sistemit.  Ngjarja e dhjetorit 1990 është ngjarje e bashkëprodhuar.

Dhe kjo nuk është se i zbeh vlerat e studentëve. Përkundrazi i lartëson, sepse kjo është e vërteta. Ata janë protagonistët. Azem Hajdari ishte protagonist. Pas vendosjes së pluralizmit  dhe mos mendoni që pluralizmi e ndau më dysh ,kjo është gabim, pasi edhe pala tjetër që ishin me Partinë e Punës mendonin që Shqipëria duhet të përqafonte parimet e Europës, ndryshe do shpërthente më keq. Ata nuk ikën, thjesht u bënë me Partinë Socialiste. Ky është momenti që në Shqipëri fillon politika me përplasjet e saj. Unë kam dëshirë që të mos bëjmë histori në mënyrë digresive. Kjo çon në gabime të tmerrshme. Duhet të kthehemi e të gjykojmë në kontekstin e kohës. Ne nuk e njihnim lirinë, ne na ka çuar thjesht intuita. Nuk ishim të motivuar nga një antikomunizëm shpellar: antikomunizëm kur ka rënë komunizmi. Kjo është absurde! Si mund të jesh më tepër antikomunist pasi ka rënë komunizmi sesa kur luftohej ndaj tij?  Siç thotë dhe shkrimtari disident polak, Adam Mihnich, polakët i kishte bashkuar dashuria për lirinë. Kjo është e vërteta edhe e Lëvizjes sonë të Dhjetorit. Kjo nuk duhet shndërruar në klishe, duhet treguar si heroizëm civil. Kam njëzet vjet që u them politikanëve: bëhuni fisnikë dhe njihja meritën kujtdo që e ka.

Po masa, populli ka nevojë t’i shpikë heronjtë dhe kur nuk ekzistojnë, ka nevojë për mitin e tyre…a kishte, le të themi heronjtë e vet dhe Lëvizja e Dhjetorit ’90? Sipas jush, cili ishte roli i tre protagonistëve të kësaj kohe, Azem Hajdarit, Gramoz Pashkos dhe Sali Berishës?

Sa për heronjtë, më lejoni të citoj një poet, Salvatore Quasimodo, i cili thotë: “Heronjtë u bënë njerëz, fat për qytetërimin”. Pra është fat për qytetërimin që këta heronj janë njerëz. Azem Hajdari kishte diçka irracionale në karakterin e tij. Diçka që e përafronte me heronjtë. Figura e tij është shumë e përfolur dhe për hatër të së vërtetës, me dritëhijet e veta dhe komplekse. Azemi ishte edhe i qartë, edhe konfuz në të njëjtën kohë. E kuptonte intuitivisht se çfarë kërkonte, por brenda tij nuk kishte një fill të mirëfilltë për të lidhur bashkë ato që kërkonte. Ngulmonte deri në fund nga ana tjetër për atë që donte të arrinte. Ai u afirmua si lider në disa momente shumë të vështira e të rëndësishme, kur askush nuk mund të dilte i tillë, si të thuash tërhoqi pas vetes në rrethana kur mendohej edhe rrezikimi i vetë jetës. Nuk e zgjodhi kush, por ai duhet të dilte sepse ajo ishte natyra e tij.

Gramozi… Njëri grup që erdhi në Lëvizjen e Dhjetorit isha unë me Sali Berishën, Mitro Çelën, grupi tjetër ishin Gramoz Pashko, Aleksandër Meksi, Genc  Ruli etj. Ne u bëmë bashkë në Qytetin Studenti,por asnjëri nuk e kishte sjellë tjetrin, asnjëri nuk e kishte zgjedhur tjetrin. Me kalimin e kohës pata një afrim doktrinor me Gramoz Pashkon. Gramozi ishte një figurë e madhe e Partisë Demokratike. Sa herë mendoj për Gramozin, mendoj se Shqipëria nuk e ka kapërcyer një kufi, kufirin që të pranojë një intelektual Par-Exelance si Gramozi, që vjen në drejtim jo me kulisa e kalkulime të Partisë së Punës. Gramozi nuk kërkonte kurrë që të bënte njerëz pas vetes për hir të qëllimeve elektorale. Në të gjitha votimet ai gjithmonë mezi e kalonte pragun, megjithëse ishte më i miri. Ai ishte më i qarti në të gjithë grupin tonë. Ai nuk e kishte frikë nismën e lirë. Po jua them me bindje: shumë prej nesh e kishim frikë nismën e lirë, lëre ç’thonë sot. E kishim frikë sepse pala kundërshtare i mëshonte fort kësaj, që këta duan të prishin ndërmarrjet, kooperativat, bukën e gojës. Gramozi kishte një besim të jashtëzakonshëm, të panatyrshëm në zgjidhjen e situatave nga më të vështirat. “I rregullon ligji suprem i tregut” ,thoshte ai. Kishte një besim të çuditshëm dhe një intelektualitet që kapërcente zakonet.

Berisha është një tjetër prerje. Ai ka një pozicion qendror në librin tim, sepse ai është personazh i kohës dhe historisë. Jam përpjekur ta tregoj figurën e tij ashtu siç është, nëpërmjet ngjarjeve ku ka marrë pjesë dhe ato që ai ka evokuar me veprimtarinë dhe qëndrimin e tij. Ai është një lider politik. Unë i kam treguar ngjarjet, por nuk e paragjykoj kundërshtarin. Në PD ka ndodhur që edhe jemi konfrontuar politikisht me Berishën në 1992. Unë i përkas palës që ka qenë përballë tij, por jam përpjekur të kapërcej pozicionin tim si palë dhe të referoj të gjithë atë histori përmes së cilës është plazmuar e gjithë politika në Shqipëri: përballja e liberalëve më një mendim më të vjetër, por gjithsesi shqiptar. Vetë Berisha në vitin 2001, kur rifilloi ribashkimi i PD-së, pra ribashkimi i themeluesve, ka thënë që “dokumenti më i vërtetë politik që kanë prodhuar kundërshtarët e mi është “Mocioni” dhe kundërshtarë për ide të vetmit që kam pasur, këta kanë qenë”. Edhe mua sot më merr malli që të shoh një përplasje për ide. Berisha  është zgjedhur kryetar me votë të lirë e të fshehtë dhe të gjitha historitë që atë e ka vendosur aty dikush nuk janë fare të vërteta. Ne e kemi zgjedhur me votë dhe për një votë mund të kishte fituar Gramozi, Aleksandër Meksi etj. Pastaj rruga politike është tjetër gjë dhe nuk ka nevojë të diskutojmë. Sot besoj se ai ngelet në kuadrin e një lideri që e ka mbaruar ciklin e tij dhe kjo jo për shkak të dështimeve apo përplasjeve, por thjesht për shkak të kohës fiziologjike.