Rrëfimi i Christopher Hill: Shqiptarët nuk e kanë kërkuar kurrë krijimin e Shqipërisë së Madhe

Diplomati i parë amerikan që shkeli në Tiranë që prej largimit të amerikanëve ne 1946 Christopher Hill në një intervistë për emisionin Tonight Ilva Tare rrëfeu një pjesë të Shqipërisë në ditët kur po shembej regjimi komunist dhe kur po afrohej demokracia.

Për rolin e Ramiz Alisë në ditët e ndërrimit të regjimeve ambasadori Hill thotë se ai nuk ishte në lartësinë e duhur të sfidës së misionit historik dhe një politikan i mirë e kupton se ku po e çon historia.

Hill flet dhe për mbështetjen e dhënë ndaj lidërve të caktuar në vitet e para të demokracisë teksa siguron se SHBA nuk ka mbështetur asnjë lider specifik, por ajo që Shtetet e Bashkuara mbështesin, janë politikat specifike që sjellin progres.

Diplomati Hill mohoi që ambasada amerikane të ketë ndikuar apo të jetë konsultuar për burgosjen e ish liderit socialist, Fatos Nano.

Ambasadori Hill foli edhe për vështirësitë e arritjes së marrëveshjes së Rambujesë që i dha fund pushtimit serb në Kosovë si dhe marrëveshjen e Dayton, që ndaloi luftën mes Kroacisë, Serbisë dhe Bosnjes, ndërsa u shpreh i sigurtë se Serbia do ta njohë një ditë pavarësinë e Kosovës.

Shqetësimi i vendeve ballkanike por edhe europiane për rrezikun e Shqipërisë së madhe sipas Christopher Hill, ishte i pavend sepse shqiptarët nuk e kanë kërkuar kurrë këtë.

Pasi vlerësoi rolin e ambasadorin e SHBA në Tiranë, Donald Lu për punën e bërë për miratimin e reformës në drejtësi, mesazhi i Hill për shqiptarët ishte që të bëhen bashkë sepse pavarësisht lojëratve politike aspirata e Shqipërisë për t’u integruar në strukturat euro-atlantike nuk është përmbushur akoma

Pjesë nga intervista

Ilva Tare: Si ishte rikthimi pas 25 vitesh në Shqipëri?

Christopher Hill: 25 vjet janë shumë kohë por duhet të them se kur mbërritëm në aeroportin e Rinasit, i thashë gruas se ndihem sikur jam në shtëpi. E çuditshme ishte se sapo dola nga avioni dhe pashë Shqipërinë, vura re se ishte shumë ndryshe. U ndjeva sikur kisha ardhur në shtëpi por hodha sytë përreth dhe nuk u ndjeva si në të njëjtin vend nga i cili u largova para 25 vitesh.

Ilva Tare: Çfarë ndryshonte në krahasim me vitin 1991?

Christopher Hill: Rrugë të reja, ndërtesa të reja, njerëz të rinj, shumë gjëra të ndryshme. Ndryshimet janë të jashtëzakonshme

Ilva Tare: I prisnit këto ndryshime?

Christopher Hill: Kam dëgjuar për këtë, disa njerëz më kanë thënë “vizitoje Tiranën, është shumë ndryshe nga koha kur ishe atje”, pra, po, e prisja por është krejt ndryshe ta shohësh vetë.

Ilva Tare: U dekoruat nga Presidenti i Republikës me urdhërin “Gjergj Kastriot Skënderbeu”…

Christopher Hill: Po, jam me të vërtetë i nderuar që mora këtë dekoratë dhe sigurisht ai moment më çoi 25 vjet më parë në kohë. E mbaj mend shumë mirë gjithë kohën e vështirë që kaluam

Ilva Tare: Ju u larguat nga Shqipëria përpara 25 vitesh por a u largua ndonjëherë Shqipëria nga ju?

Christopher Hill: Jo, Shqipëria nuk u largua kurrë nga unë.

Ilva Tare: Në ç’kuptim?

Christopher Hill: Unë isha një diplomat shumë i ri. Isha fillestar dhe ishte një moment emocionues hapja e një ambasade, të punësoja njerëz për ta bërë ambasadën të funksiononte, pra ishte një eksperiencë që nuk e harron lehtë dhe gjithashtu është një eksperiencë që e gdhend kur ke përvoja të tjera të ndryshme. Pas Shqipërisë, isha në shumë vende në botë, përfshirë Azinë Lindore dhe duhet të them se edhe kur isha shumë larg Shqipërisë, sërish mendoja për ditët e vështira të vitit 1991.

Ilva Tare: Cilat ishin veçoritë e Shqipërisë dhe shqiptarëve që i morët me vete?

Christopher Hill: Sigurisht që Shqipëria ka qenë e mbyllur me botën por veçanërisht me Shtetet e Bashkuara. Kemi patur 3 diplomatë këtu në 1946, të cilët u larguan të gjithë me një anije peshkimi nga Durrësi, dhe më pas u morën nga anija ushtarake britanike dhe që atëherë nuk u kthyem më që nga viti 1946 deri në 1991. Së dyti, kuptova që shumë shqiptarëve, në një farë mënyrë,  u munguam. Kur u kthyem, ata na falenderuan që u kthyem dhe na u lutën të mos largohemi sërish. Pra përjetova emocione teksa njerëzit donin që ne të ishim këtu të pranishëm. Ndjeva që ajo situatë nuk ka ndryshuar kurrë në këto 25 vjet. Njerëzit i janë shumë mirënjohës faktit që jemi këtu dhe faktit që ambasada amerikane vazhdon të jetë e fortë dhe aktive, dhe jam shumë krenar për këtë.

Ilva Tare: Çfarë ju vjen në mend nga 1 tetori 1991 kur ngritët flamurin amerikan në ambasadën e sotme amerikane? Si ishte kalimi nga italianët tek amerikanët?

Christopher Hill: Ishte e vështirë. Ata ishin një ambasadë shumë e ngarkuar dhe po mundoheshin të ndërtonin ambasadën e tyre dhe kishin shumë punë për të bërë për të bërë gati ambasadën e tyre dhe kështu, ne kishim shumë punë për të bërë gati ambasadën tonë. Më parë ne po qëndronim në Hotel Dajti. Kishim një dhomë si zyrë, dhomën 215 dhe një dhomë për të fjetur, 216-ën. Kështu që nuk ishte kohë e lehtë për ne. Menjëherë pas vizitës se Baker, vizita e sekretarit të Shtetit James Baker që u zhvillua në qershor, ne hapëm ambasadën tonë në 1 tetor. Midis fundit të qershorit dhe 1 tetorit, kishte shumë amerikanë që vinin në Shqipëri për të ndihmuar Shqipërinë. Kishte shumë probleme këtu pas shumë viteve komunizën, ndoshta sistemi komunist më i vështirë. Unë kam qenë në Korenë e Veriut disa herë, mendoj se mund të thuhet në një farë mënyre, Shqipëria ishte në një situatë të ngjashme atëherë, pra në 1991 çdo gjë po ndryshonte dhe ne duhet të ishim pjesë e kësaj dhe të ndihmonin njerëzit. Pra, ishte shumë kohë e vështirë për të hyrë në ambasadë.

Ilva Tare: Në 1991, çfarë ju bëri më shumë përshtypje nga kontakti i parë me Shqipërinë pas shumë shumë vitesh komunizmi, rrugët e boshatisura…?

Christopher Hill: Nuk kisha parë kurrë një vend si Tirana kur erdha këtu në 1991. Rrugët ishin bosh, nuk kishte makina, në fakt as nuk lejoheshin makinat. Kishte pak restorante, mund ta imagjinoni Tiranën pa restorante? Kjo ishte situata para 25 viteve. Ishte pak shokuese por gjithashtu ishte tronditëse të takoje gjithë ata njerëz që kishin mësuar 4 gjuhë të huaja, shumë shqiptarë që mund të flisnin italisht, shumë që flisnin anglisht, kjo ishte mbresëlënëse, njerëzit që flisnin 4 gjuhë të huaja pavarësisht sistemit të egër që jetonin. Pra, kur shihje situatën, mendoje se është e habitshme që njerëzit janë mirë por kur qëndroje me ditë dhe javë, mendoje: O zot, sa shumë punë ka për të bërë

Ilva Tare: Ju e përmendët shkurtimisht vizitën e sekretarit James Baker në ato ditë në Shqipëri dhe ngrohtësia me të cilën u prit këtu ishte mbresëlënëse.

Christopher Hill: Ai e mban mend këtë shumë mirë por edhe unë e mbaj mend. Në fillim ideja ishte që ai të vinte këtu për disa orë, do të takonte presidentin Ramiz Alia, kryeministrin Ylli Bufi, do të takonte disa njerëz të opozitës dhe më pas do të largohej. Nga ajo që pamë, nga ajo lloj dashamirësie për SHBA, ata njerëz që ishin këtu, edhe përkohësisht, unë isha këtu, njeriu që më pas u bë ambasador Ëilliam Ryerson ishte këtu, rekomanduam se duhet të bënte një dalje publike ku të takonte direkt shqiptarët dhe e programuan këtë.

Ideja ishte që të bëhej në sheshin Skënderbej dhe të gjithë miqtë shqiptarë na thonin, mos u shqetësoni, sheshi do mbushet. Unë u besova. Kisha qenë në Kavajë 2 ditë më parë së bashku me Bill Ryerson, kishte një event të madh atje dhe menduam se sheshi mund të mbushej. Më pas kur pashë se sa i madh ishte sheshi Skënderbej, po mendoja se si të mbillja pemë atje dhe gjëra të tjera. E pashë dhe isha shumë i shqetësuar. Thashë: “kemi zgjedhur një vend shumë më të madh se ç’duhej… “ Isha shumë i shqetësuar

Ilva Tare: Ç’ndodhi më pas? Nga erdhën njerëzit, si erdhën tek sheshi? Është e vërtetë legjenda se ngritën në ajër makinën e Baker?

Christopher Hill: Atë natë shkova në shtrat duke menduar se kishim bërë një gabim sepse është një shesh shumë i madh. Mbaj mend se sheshi nuk kishte ndriçim të mirë, kishte shumë probleme dhe dukej shumë i madh. U ngrita në 4 të mëngjesit, shkova atje, po shpresoja të shihja njerëz që vinin, sigurisht në 4 të mëngjesit askush nuk erdhi. Kontrollova sërish në 5 e gjysmë, kontrollova prapë në orën 7 të mëngjesit dhe nuk pashë askënd të priste. Mendova se ky ishte një dështim, dhe askush nuk do të vinte aty. Shkova tek autokolona që kishim për të marrë sekretarin, dhe mbaj mend që udhëtuam në Rinas, morëm rrugët majtas në rrugën Tiranë-Durrës dhe pamë disa njerëz që prisnin. Pyeta veten, përse janë ata këtu , na duhen të jenë në shesh. Nuk ka njeri në shesh, ç’po bëjnë këtu?  Vazhduam rrugën dhe hymë në qytet, autokolona ndaloi, pashë përpara, nuk kishte celularë në atë kohë, pashë përpara dhe thashë: O zot, ka mijëra njerëz. U ndjeva më mirë, edhe turma ishte shumë e madhe, mbaj mend që forcat e sigurisë ishin shumë nervozë për sigurinë e autokolonës.

Ilva Tare: Sepse nuk ju thatë se sa e madhe ishte turma e njerëzve…

Christopher Hill: Kishte një lum njerëzish gjithë rrugës deri te sheshi Skënderbej dhe më pas dëgjuam nga njerëzit e sigurisë, me një komunikim të dobët pasi nuk kishte celularë, se turma e ngriti makinën disa metra deri te sheshi.

Ilva Tare: Në këto 25 vjet vendi ka patur ndryshime radikale, siç edhe ju thatë.  Nga një film bardhë e zi, në një film me ngjyra dhe ngjashmëritë me Penianin, besoj se Tirana është totalisht ndryshe, anëtare e NATO, vend kandidat për t’u bërë anëtar i BE . SIpas mendimit tuaj, mundet që Shqipëria të kishte përparuar më shpejt dhe a mund të kishte bërë më shumë administrata amerikane për të konsoliduar demokracinë tonë?

Christopher Hill: Demokracia shqiptare ka përparuar. Mund të ishte përparuar më shpejt? Mendoj se çdo gjë për të cilën ju diskutoni mund të bëhet më shpejt. A mund të bënin më shumë amerikanët për Amerikën? Sigurisht që mundemi. Mundet që shqiptarët të bëjnë më shumë për Shqiëprinë? Sigurisht që munden. A mund të punojë së bashku Shqipëria me Amerikën për t’i bërë gjërat më mirë? Sigurisht që munden. Nuk është ky problemi. Çështja është, a po shkojmë në drejtimin e duhur? A mendojmë njësoj për atë që duhet bërë dhe a mendojmë njësoj se cili duhet të jetë objektivi? Unë mendoj se objektivi duhet të jetë integrimi përfundimtar dhe i plotë i Shqipërisë në të gjitha strukturat Euro-Atlantike. Une ndjej se jemi në drejtimin e duhur por sigurisht ka akoma punë për të bërë.

Ilva Tare: Po prisja një përgjigje më të drejtpërdrejtë nga ju duke qenë se tani nuk jeni më zyrtarisht diplomat. Jeni dekan në Universitetin e Denver për studime ndërkombëtare. Pyetja për të cilën doja një përgjigje nga ju është, a mundtë ishte më e drejtpërdrejtë administrata e Shteteve të Bashkuara dhe t’i thonte politikanëve tanë në kohën kur bënin gabime se duhet të silleshin ndryshe? A mund të ishit më pak diplomatë dhe më shumë ndihmues për shqiptarët?

Christopher Hill: Nuk mendoj se ka ndonjë gjë të keqe të jeshi diplomat. Njerëzit që të sugjerojnë që të jesh më pak diplomat, zakonisht të sugjerojnë të përdorësh sjellje që nuk janë të mirëpritura. Ashtu si në jetën personale, ku duhet të përdorësh fjalët ‘të lutem’ apo ‘faleminderit’,  gjithashtu duhet të përdorësh koncepte që flet me njerëz privatisht por që nuk vë në siklet njerëzit në publik. Mendoj se ai lloj dialogu që kishte ShBA me Shqipërinë, ishte një dialog i udhëhequr nga ndryshimet që donim të gjithë. Ideja e dikujt që i bërtet liderve shqiptarë, duke u drejtuar gishtin, duke i thënë të punojmë më mirë, të bëjnë këtë apo atë, tingëllon bukur por nuk funksionon, është shumë jo efektive. Njerëzve nuk iu pëlqen t’u thonë se çfarë duhet të bëjnë. Atyre u pëlqen ta gjejnë vetë se çfarë duhet të bëjnë dhe duan të ndihmohen kur e bëjnë.

Ilva Tare: Nuk supozohet që miqtë të tregojnë nëse po bën një gabim?

Christopher Hill: Po, dhe ka një mënyrë të duhur për ta bërë këtë, ka edhe një mënyrë të gabuar për ta bërë dhe mendoj se ne e kemi bërë në mënyrën e duhur.

Ilva Tare: Më lejoni t’i rikthehem takimeve që patët me politikanë në 1991 kur erdhët këtu dhe përshtypjen tuaj për Ramiz Alinë dhe rolin e tij në ditët e fundit të komunizmit…

Christopher Hill: Nuk jam i sigurtë nëse Ramiz Alia e kuptonte forcën historike rreth tij. Mendoj se pjesa e historisë në atë kohë tejkalonte aftësinë e tij për ta ndjekur.  Mendoj se kishte një vështirësi të madhe ta kuptonte se çfarë po ndodhte. Puna ime ishte ta bëja të kuptonte atë që ne kuptuam nga ajo që ndodhte. Nuk jam i sigurtë nëse Ramiz Alia ishte në lartësinë e duhur të sfidës për misionin historik të ndryshimit të Shqiëprisë nga një nga vendet komuniste të botës, them një nga sepse kam qenë edhe në Korenë e Jugut në disa raste.

Ilva Tare: A ishte bashkëpunues Ramiz Alia me diplomacinë amerikane?

Christopher Hill: Mendoj se e kuptoi se duhet të përpiqej të punonte me SHBA por nuk jam i sigurtë nëse e kuptoi mesazhin dhe nuk jam i sigurtë në e kuptoi se vendi nuk mund të ishte i njëjti siç ishte më parë. Mendoj se ishte e vështirë për të.  Ai tashmë ka vdekur, mund të flasim se çfarë njeriu ishte ai. Alia ishte natyrisht me Enver Hoxhën, që nuk është një gjë e mirë për ta patur në jetëshkrim. Problemi i vërtetë me të ishte se ai thjeshtë nuk e kuptonte se çfarë po ndodhte rreth tij dhe mendoj se politikanët e mirë janë ata që kuptojnë se ku po na çon historia.

Ilva Tare: Ambasador Hill, dua të përfitoj nga kjo intervistë dhe të diskutoj disa nga çështjet e ngritura këto 25 vjet për sa i përket rolit të diplomacisë amerikane në ato ditë. Përshembull ka një perceptim se ju keni mbështetur liderët e Partisë Demokratike. A është e vërtetë kjo?

Christopher Hill: SHBA ka mbështetur proceset demokratike të suksesshme. Nuk ishte një proces i lehtë të thoje se njerëzit që ishin përfshirë në qeverinë e Enver Hoxhës, ishin njerëzit që do të udhëhiqnin demokracinë dhe lëvizjen demokratike. Pra SHBA ishte shumë e fokusuar në proceset demokratike, jo tek kush fitonet, por tek kush i vëzhgonte proceset demokratike

Ilva Tare: A e keni mbështetur liderë specifikë? Përshembull Berishën?

Christopher Hill: Jo, nuk kemi mbështetur liderë specifikë, ne kemi mbështetur politika specifike. Kemi mbështetur njerëz që ishin pro zgjedhjeve të lira, kemi mbështetur njerëz që kanë qenë në favor të institucioneve.

Ilva Tare: Kohë më pas, zgjedhjet dhe institucionet patën probleme. A vazhduat t’i mbështesit ata politikanë?

Christopher Hill: Qëllimi i pyetjes suaj është nëse kemi zgjedhur njerëzit e duhur apo jo.

Ilva Tare: Pak a shumë…

Christopher Hill: Nuk është e vërtetë. Ne kemi zgjedhur midis politikave të duhura dhe politikave të gabuara.  Njerëzit që mbështesnin ngritjen e nstitucioneve dhe njerëzit që mbështesnin shtetin e së drejtës, ishin njerëzit me të cilët kërkonim të punonim. Nuk mbështesim individë sepse nëse mbështet individë dhe më pas ata nuk bëjnë gjërat që janë të nevojshme, shkakton konfuzion të madh, pra ishim shumë të kujdesshëm të mos mbështesnim individë. Duhet të them se njerëzit që kishin dalë nga sistemi komunist, ishin pjesë e sistemit komunist, kishin përfituar nga sistemi komunist dhe kërkonin të përfitonin nga sistemi demokratik, ata kërkonin shumë por ne punuam me ta që mbështetën institucionet demokratike.

Ilva Tare: Një tjetër çështje që gjatë viteve është perceptuar si e vërtetë por do të doja përgjigjen tuaj për këtë. A kishit ju, dhe kur them ju nënkuptoj diplomacinë amerikane, ndonjë rol në bugosjen e Fatos Nanos?

Christopher Hill: Jo! Jo, zero! Zero. Nuk e di nga erdhi kjo.

Ilva Tare: A u konsultuan me ju kur e bënë këtë? E dinit?

Christopher Hill: Kurrë, kurrë. Nuk mendoj se as zoti Ryerson e dinte, dhe nuk mendoj se ndonjë nga diplomatët tanë të jetë konsultuar ndonjëherë për këtë. Unë nuk isha në dijeni, zoti Ryerson nuk ishte, asnjë nga ne nuk ishte në dijeni. Kjo është një nga ato mitet shqiptare.

Ilva Tare: Ambasador Hill, ju keni një karrierë të gjatë si diplomat. Keni qenë ambasador në Maqedoni pas detyrës në Tiranë dhe më pas në Poloni, Irak, Kore të Jugut. Të flasim pak për rajoni, Ballkanin. Çfarë mendoni për të? Pse ka kaq shumë mosmarrëveshje mes vendeve të Ballkanit?

Christopher Hill: Ballkani ka shumë histori. Mendoj se prodhon më shumë histori se ç’mund të mbajë dhe  mendoj se Uinston Churchill më herët ka thënë se, ka më shumë histori se ç’mund të konsumojnë njerëzit në Ballkan. Ka një problem. Është një zonë tej mase komplekse. Së dyti dhe mbase më e rëndësishmja, nuk ka patur një zhvillim të institucioneve demokratike ndërsa ka patur një zhvillim të strukturave shtetërore dhe strukturat shtetërore kanë qenë aty për të mbrojtur identitetin, maqedonas apo shqiptar apo serb. Ka struktura shtetërore që perceptohen se mbrojnë identitetin kombëtar. Në fakt ne jetojmë në një epokë ku ka shumë lloje njerëzish dhe shumë lloje vendesh dhe mënyra për t’u siguruar që shtetet të jenë të suksesshme është të kenë shoqëri civile të shëndoshë dhe e drejta jote si individ të rrjedhë nga e drejta jote si qytetar dhe të drejtat e tua si qytetarë të mbrohen në kushtetutë. Ky është një koncept i ri, dhe fatkeqësisht mendoj se është koncepti i vetëm që kemi për të ecur përpara. Por në mungesë së kuptueshmërisë së kësaj nga njerëzit, siç thoni edhe ju, ka shumë probleme në Ballkan.

Ilva Tare: Në librin e tij për negociatat e Dayton, ju quajti të tillë dhe tha që ju ia arritët të jeni i ftohtë dhe shumë pasionant. Kombinimi, tha Holbrooke, vë në dukje aftësitë shumë të mira të negociimit të Hill. SI është të negociosh për t’i dhënë fund një lufte? Si ia arrini t’i keni këto aftësi, të jeni i ftohtë, pasionant dhe një negociues i mirë?

Christopher Hill: Duhet të punosh në Shqipëri. Kjo të jep aftësitë për ta bërë këtë. Më lini të them se këto janë pyetje të vështira dhe mund të jenë më të vështira nëse njerëzit bëhen emocionalë kur flasin për to. Pra është shumë e rëndësishme të qëndrosh i ftohtë dhe të jesh i dedikuar ndaj objektivit për të përmbushur detyrën.  Të jesh i ftohtë nuk do të thotë të jesh indiferent, që je i painteresuar. Duhet të të interesojë shumë por nuk do të jesh shumë i susksesshëm nëse je emocional për çështjet. Kështu, kur janë 200 mijë njerëz të vrarë, kjo ishte ajo që po ndodhte në Bosnje, një luftë shumë e tmerrshme, duhet të jesh shumë i bindur, totalisht i dedikuar për t’i dhënë fund asaj lufte. Në të njëjtën kohë nuk do t’i japësh fund nëse je emocional, nëse fajëson njërën anë, në një anë vendos viktimat dhe në anën tjetër agresorët…Duhet të rezervohesh në këto gjykime dhe të përpiqesh të zbulosh se çfarë duan palët. Gjëja e parë në negociatë, është se duhet të dëgjosh më shumë se 50% të kohës.

Ilva Tare: Ju thatë se puna në Shqipëri ju ka bërë negociator të mirë?

Christopher Hill: Në Shqipëri kur flet me palë të ndryshme, nuk duhet të thuash se njëra palë është e keqe dhe tjetra e mirë sepse të dy palët duan të thonë; ‘ai është me ne’. Duhet të përpiqesh të evitosh karakterizimin e një pale si të keqe dhe një pale si të mirë. Duhet të kuptosh pozicionin e tyre. Mendoj se kompleksiteti i situatës këtu, kompleksiteti i njerëzve që kanë dalë nga ato dekada të diktaturës së vjetër dhe si reaguan ndaj saj, është shumë e vështirë për amerikanët ta kuptojnë. Disa nga njerëzit më të arsyeshëm, disa herë kanë ardhur nga vetë sistemi diktatorial, në mënyrë të pabesueshme. Disa nga njerëzit më të paarsyeshëm kanë ardhur nga opozita demokratike. Duhet ta kuptosh këtë dhe nuk duhet të jesh gjykues dhe të thuash se dikush është i keq dhe dikush është i mirë.

 Ilva Tare: Ju u takuat dhe me ambasadorin Lu. Ai ka qenë shumë aktiv në vitin e fundit. Në fakt ai bëri rolin e negociatorit gjatë të famshmes reformë në drejtësi  që miratoi vendi. Patëm disa ndryshime kushtetuese thelbësore duke shpresuar se do të sjellin sistem gjyqësor më të mirë në vend.  A iu tregoi se çfarë ndodhi gjatë këtyre negociatave?

Christopher Hill: Ne bëmë një diskutim të gjatë. Unë e mbështes në atë që ai po bën, është një ambasador i shkëlqyer dhe mendoj se Shqipëria duhet të jetë shumë e kënaqur që SHBA ka dërguar një ambasador të shkëlqyer. Për sa i përket bisedës me të, do ta mbaj mes meje dhe atij.

Ilva Tare: Për sa i përket takimeve që patët me politikanët shqiptarë? Doni të ndani diçka me publikun?

Christopher Hill: Mendoj se shkuan mirë. Nuk mendoj se ka ndonjë ndryshim nga takimi që po bëj këtu me ju :). Shkuan mirë, u thashë të njëjtin mesazh që mendoj se është i rëndësishëm, që të përpiqen të ulin temperaturat. Temperaturat e ulëta janë gjithmonë më të mira. Ka disa momente që njerëzit duhet të qetësohen dhe të punojnë me disa nga këto çështje të vështira sepse të gjithë duan të shohin suksesin dhe fëmijët shqiptarë nuk meritojnë më pak.

Ilva Tare: T’i rikthehemi ditëve tuaja të negociatave. Ju keni qenë i dërguar i veçantë në Kosovë në 1998-99 dhe një nga negociatorët e Rambujesë në Francë. Ishte e vështirë të negocioje midis Miloshevicit dhe liderëve shqiptarë, Rugovës apo përfaqësuesve të UÇK-së?

Christopher Hill: Ka qenë gjithmonë e vështirë me Milosheviçin sepse nuk mendoj se ishte i interesuar se ç’ndodhte në anën tjetër. Shkova në negociatën e Kosovës duke përforcuar pozicionin tim në Shqipëri dhe arsyeja për këtë ishte sepse unë e dija që shqiptarët nuk ishin të interesuar për Shqipërinë e Madhe. Shqiptarët ishin të interesuar për Shqipërinë. Unë nuk e ndjeva kurrë këtë çështje që ju dëgjoni në vende të tjera europiane që shqiptarët donin të krijonin Shqipërinë e Madhe. Nuk e ndjeva kurrë se ky ishte rreziku që shumë vende të tjera europiane ndjenë. Së dyti, unë e kuptova se ajo që na duhej në Kosovë, dhe punuam për këtë në Rambuje, por na nevojitej një kuptueshëmri të disa parimeve demokratike, disa institucioneve demokraitke dhe në përfundim, në një moment të caktuar, na nevojitej një farë referendumi, vullneti i njerëzve. Pra, nëse sheh me vëmendje marrëveshjet e Rambujesë, mund të shohësh se të gjitha këto elementë janë atje. Çështjen e sovranitetit të Kosovës, e dija që do të ndodhte, dhe mendoj se akoma duhet të punojmë për këtë, veçanërisht 5 vende europiane nuk e kanë pranuar ende propozimin për pavarësinë e Kosovës. Çështja kryesore ishte se SHBA e kuptoi se duhet të bënim diçka në Kosovë por europianët donin që ne ta bënim bashkë dhe donin që të shteronim të gjitha mjetet e mundshme për negociata përpara se të flisnim për mundësitë ushtarake.

Ilva Tafre: Ishte diçka që donit ta arrinit pavarësia apo nuk e dinit kur filluat të negocionit.

Christopher Hill: Nuk mund të jetë status-quo dhe nuk mund të kishte kthim në status-quo. Nuk mund të kthehej në sistemin që nuk po funksiononte dhe nuk kishte funksionuar për dekada, e dinim këtë. Por që kosovarët do të kishin nevojë për pavarësi të plotë, do ta donin menjëherë dhe pyetje të tilla… ne duhet të kalonim nëpër procese. Ishte shumë e rëndësishme që kur arritëm në fund të procesit tek Rambujeja, ku kosovarët thanë po dhe serbët thanë jo, atëherë u bë e qartë.

Ilva Tare: Kam një pyetje për sa i përket takimeve tuaja me Ibrahim Rugovën. Çfarë kujtoni nga to?

Christopher Hill: Në disa raste ishte shumë e vështirë të flisje me Ibrahim Rugovën. Unë kisha respekt të madh për të por ishte si një lloj Ghandi si figurë. Kishte popullaritet të tmerrshëm. I fola Rugovës në Malishevë që ishte një qytet që u shkatërrua nga serbët dhe aty kishte një lloj afeksioni dhe dashurie për doktor Rugovën. Shumë dashamirësi për të. Edhe pse disa nga politikanët, disa nga diplomatët ishin paksa të irrituar duke folur me Rugovën, mund të shihja se për çdo lloj arsye, ai ishte një figurë tejet popullore dhe absolutisht ne duhet të punonim me të. Gjithashtu kuptova se nuk mund të punonim vetëm me të por duhet të punonim edhe me të tjerë dhe kështu sollëm të tjerët, intelektualët në proces, sollëm edhe UÇK në proces…

Ilva Tare: Po për takimet me ta? Si ishin ato?

Christopher Hill: Mendoj se ata nuk e kuptonin mirë se çfarë ishim përgatitur ne të bënin. Ata kishin një zgjidhje ushtarake për problemin por ajo do të ishte mundësia jonë e fundit, dhe jo e para. Por mendoj se gjetëm një gjuhë të përbashkët.

Ilva Tare: Mendoni se Serbia do e njohë ndonjëherë pavarësinë e Kosovës?

Christopher Hill: ‘Ndonjëherë’ është kohë e gjatë dhe përgjigja për këtë është po.  Por pyetja juaj e radhës mund të jetë, kur?

Ilva Tare: Kur?

Christopher Hill: Nuk e di kur.

Ilva Tare: Por eventualisht do të ndodhë?

Christopher Hill: Eventualisht mendoj se çdokush në rajon duhet të kuptojë se mund të zgjedhësh miqtë por nuk mund të zgjedhësh fqinjët. Dhe mendoj se me kalimin e kohës këto shtete do ta njohin dhe kjo do të jetë një ditë e mirë kur të vijë.

Ilva Tare: Po përsa i përket Maqedonisë. Si i kujtoni ditët që punonit atje si ambasador në vitet 1996-99 ndërkohë që vendi vuan akoma mosmarrëveshjet për emrin me Greqinë… dhe në një farë mënyre ka ndaluar progresin gjithashtu?

Christopher Hill: Maqedonia ka shumë probleme, nëse sheh hartën, e kupton përse. Nëse sheh librin e historisë, e kupton përse. Maqedonia njihet në histori si një problem, njihet si pikëpyetje, dhe mendoj se deri sa t’i pikëpyetja të marrë përgjigje dhe të gjithë fqinjët të kuptojnë se u pëlqen apo jo, ai vend do të qëndrojë aty, mendoj se do të vazhdojë të ketë probleme. A pajtohem me çdo gjë që po ndodh në Maqedoni? Jo. Kam punuar shumë fort duke u munduar t’i sjell njerëzit në drejtimin e duhur për çështjet, për të afruar pozicionin e SHBA me pozicionin e qeverisë së Maqedonisë, nuk ka qenë e lehtë por unë nuk do të jem pesimist për Maqedoninë. Unë mendoj se është një problem që është shumë serioz për të dështuar,  dhe duhet të sigurohemi që të zgjidhet me sukses. Mendoj se çdokush në rajon dhe çdokush jashtë rajonit, përfshi edhe SHBA, duhet të luajë një rol për t’u siguruar që Maqedonia të mos mbetet më një pikëpyetje por të shndërrohet në një vend që eksporton stabilitet.

Ilva Tare: Mendoni se Maqedonia duhet të mbajë emrin e saj si Maqedoni? Kush duhet të tërhqiet nga kërkesa e tij?

Christopher Hill: Mendoj se nëse një diplomat amerikan thotë se Maqedonia duhet të ndryshojë emrin, do të ketë probleme të mëdha. Nuk do të them se çfarë duhet të bëjë Maqedonia. Për të kuptuar çështjen e emrit atje, është një çështje që i përket kombit të shtetit. Po flasim për një kohë më të hershme. Si mund që emri Maqedoni të përmbajë  nocionin që është vendi i maqedonasve kur aty ka në të njëjtën kohë ka shqiptarë dhe të tjerë? Është një problem i vështirë.  Unë ndjej se nuk mund të zgjidhet nëse ndryshojnë emrin e vendit sepse do të vinte në dyshim identitetin e njerëzve atje. Kështu duhet ta zgjidhin këtë.

Ilva Tare: Keni shërbyer si ambasador në 3 shtete të përbëra nga shqiptarë…

Christopher Hill: Nuk e kam menduar asnjëherë në këtë mënyrë por ke të drejtë…

Ilva Tare: Mendoni se shqiptarët janë të ndryshojnë mes veti? Shqiptarët e Shqipërisë, shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë?

Christopher Hill: Nëse do të analizosh këtë pyetje, të cilën unë nuk do e bëj, mendoj se ka ndryshime, por ndryshimet nuk kanë të bëjnë me ADN-në, as me etnicitetin. Ato kanë të bëjnë me sfidat që kanë secili, problemet. Sfidat dhe problemet janë të ndryshme në vende të ndryshme. Qartësisht në Kosovë, ishte një situatë ku kishte një shumicë të madhe popullsie shqiptare. Në pjesën e fundit të shekullin të 20-të, shkoi në 85% popullsi etnike shqiptare dhe 15% apo më pak se 20% serbë, dhe qartësisht ka sfida të ndryshme. Kur ndryshoi Jugosllavia dhe kur Maqedonia u bë e pavarur, ndryshuan marrëdhëniet me Shqipërinë dhe Kosovën, në strukturat shtetrërore në Beograd. Pra, është një çështje shumë e komplikuar, por qartësisht ne pamë nga komuniteti shqiptar në Kosovë, një pritshmëri ndryshe nga ato të komunitetit shqiptar të Maqedonisë Perëndimore. Gjëja tjetër që pashë, pasi kam jetuar këtu në Shqipëri, kam punuar shumë në Kosovë dhe kam shërbyer në Maqedoni,  mund të vëresh se shqiptarët këtu, janë të shqetësuar vetëm si të krijojnë një Shqipëri të suksesshme dhe nuk janë të shqetësuar për proceset e shekullit 19, për të bashkuar të gjithë shqiptarët. Ka ndryshime por është një kompleksitet që ndonjëherë, tejkalon kapacitetin e njerëzve për ta kuptuar.

Ilva Tare: Ju e thatë më parë që nuk ishit i shqetësuar për ata që mendonin se Shqipëria e Madhe ishte një rrezik i madh për rajonin. Por ka parti politike si Vetëvendosja në Kosovë, e cila që kërkon bashkim mes Shqipërisë dhe Kosovës. Mendoni se kjo do të jetë ndonjëherë  e mundur dhe a është gjë e mirë për shqiptarët?

Christopher Hill: Nuk do doja të spekuloja me këtë. Ajo që do doja të thoja është se nuk janë këto lloj problemesh për të cilat njerëzit kanë nevojë tani. Vërtetë jo, mendoj se njerëzit kanë nevojë për shumë gjëra të tjera dhe këto lloj çështje supernacionale nuk kanë për të përfunduar mirë.

Ilva tare:  Ambasador Hill, cilat janë planet tuaja në të ardhmen? Do të përfshiheni në administratën e Klinton?

Christopher Hill: Nuk ia kam idenë e planeve të mia për të ardhmen. Mentori im, Richard Holbrooke njëherë më tha që ai nuk e refuzon një punë që nuk i është ofruar ende, pra jam i lumtur me çka po bëj por nuk ka detyrë më të madhe se t’i shërbesh vendit tënd. Jam shumë krenar për atë çka vendi im bën dhemë pëlqen të jem pjesë e saj.

Ilva Tare: Kur punonit në Irak si ambasador i SHBA, e shihnit ISIS si një problem atëherë? Mund ta parandalonit?

Christopher Hill: Për ta kuptuar problemin, ndonëse urrej ta thjeshëzoj atë, por kemi një botë arabe që është shumica sunite dhe disa shiitë. Ka vetëm një vend të madh në botën arabe, përveç disa vendeve të tjera, që ka më shumë shiitë se sunitë. Dhe ky vend është Iraku. Pra, kur Shtetet e Bashkuara shkuan atje, dhe ndryshuan Irakun nga një vend që drejtohej nga sunitët, të cilët ishin minoritet por drejtonin vendin, Sadam Hyseini, dhe e shndërruam në një vend që drejtohej nga shiitët, zbuluam se krijuam një rrethanë, edhe pse rrëzuam një diktator të tmerrshëm, dhe më besoni se Sadam Hyseini ishte shumë më keq se çdokush që keni parë në Ballkan përfshi Milosheviçin, ishte më i keq se çdokush, pra ishte një ditë e mirë kur ai iku, por problemi ishte se asnjë vend tjetër sunit në Lindjen e Mesme arabe mirëpriti drejtimin e Irakut nga shiitët. Ky ishte një problem i madh. Në demokraci në Irak, njerëzit votojnë shiitë apo sunitë. Unë do të doja shumë të votonin PD apo PS, demokratët apo republikanët, por nuk e bëjnë. Ata votojnë shiitët apo sunitët dhe kështu që shiitët drejtojnë vendin dhe asnjë nga vendet e tjera sunite e pranojnë këtë.  Ky është një problem i madh.

Ilva Tare: Ka një spekulim se ISIS ishte në një farë mënyrë, produkt i Shteteve të Bashkuara sepse donit të luftonit Assadin. Është e vërtetë kjo?

Christopher Hill: Asgjë e vërtetë.  E gjitha është e pakuptimtë ashtu si pyetja juaj më herët për Fatos Nanon. Totalisht e pakuptimtë.  Këto lloj pervceptimesh janë të pakuptimta. Ky është një nga to. Ideja se SHBA disi krijoi ISIS, e dëgjoni nga rusët, epo Zoti i bekoftë rusët por është totalisht qesharake.

Ilva Tare: Pas 25 vitesh demokraci, çfarë mesazhi keni për shqiptarët?

Christopher Hill: Mos e humbisni durimin dhe kuptoni se demokracia nënkupton të gjendesh pas shumë situatave politike ku njerëzit mund të debatojnë, të grinden, por ka disa momente të caktuara në demokraci ku njerëzit duhet të bëhen bashkë për të zgjidhur probleme të ndryshme sepse qëllimi për të përmbushur rrugëtimin e Shqipërisë në strukturat Euro-Atlantike nuk është përmbyllur akoma.

Ilva Tare: Ambasador Hill, ishte kënaqësi t’ju kisha sonte në studion e Tonight Ilva Tare në Ora News.