Shkrimtari fitues i “Goncourt”, Tahar Ben Jelloun: Shqipërinë e njoh prej Kadaresë

Nga Ben Andoni

Intervista jonë ka filluar që në Dhjetorin e shkuar. Fillimisht,kemi gjetur kontaktet dhe pastaj pas një dialogu të stërgjatë, i jemi drejtuar botës virtuale kibernetike për ndihmë. Përmes dy ekraneve kemi shkëmbyer pyetjet, ndërsa përgjigjet e tij kanë qenë gati telegrafike. “Toena” ka ndihur për garancinë, një element që sot e kërkojnë shumë nga shkrimtarët e njohur në botë. Është përgjigjur shumë shkurt. Po, çfarë mund të thuash vallë më shumë sesa përgjigjet që të vinë direkt nga zemra?! Ai bën pjesë në atë komunitet autorësh që i është afruar “Nobel”-it, por që duhet, po ashtu, ti kënaqet asaj që ka arritur. Dhe ka shkuar falë krijimtarisë së vet te Goncourt, një nga çmimet më të mëdha evropiane për letërsinë frënge. Përmes librave të tij i kupton realisht myslimanët, ndërsa përmes fjalëve të tij do kuptosh realisht atë që po ndodh sot në botën arabe. Pyetja më e vështirë për ne mund të jetë: Po pse atë? Përgjigjja e thjeshtë: Pasi ai shpjegon shumë më mirë këtë realitet, që e prek disi dhe vendin tonë.

Tahar Ben Jelloun, nga ana tjetër, njihet shumë mirë për ata që e duan librin shqip. Në gjuhën tonë, ka të përkthyer me të gjitha të drejtat prej “TOENA”-s, romanet “Me sytë ulur”, “Natën e mëkatit” (është gati në shtyp), “Natën e shenjtë”, “Në vendlindje”, “Me zjarr”. Romani kryevepër i tij është “Fëmija i rërës”, i përkthyer në shqip, por që ka humbur në morinë e romaneve të tjera. Në shqip është përkthyer mjeshtërisht nga Nonda Varfi, i cili ka marrë përsipër të përkthejë të gjithë veprën e tij. Ai punon shumë me elementët teknikë të veprës dhe ka vepra si “Në vendlindje”, që vjen gati pa dialogë, e ku duhet të jesh i kujdesshëm të kuptosh se ku drejtohet narracioni, pasi është një libër teknikisht shumë i vështirë. Në përgjithësi, librat e tij janë përkthyer shumë mirë në shqip, por për hir të vërtetës nuk kanë marrë vlerësimin e duhur. Intervista ka dashur pak ditë në përkthim, ku ndihma e vyer e koleges sonë Saverina Pasho, një nga përkthyeset më të mira të autorëve bashkëkohorë frëngë, jo vetëm na e ka lehtësuar, por edhe na ka ndihur punën.

I nderuar z. Jelloun, Ju jemi mirënjohës për gatishmërinë e treguar për intervistën tonë. Juve jeni një autor bilingue. Në procesin tuaj të shkrimit, mendimi juaj, vjen më së shumti në arabisht apo frëngjisht? A mund të shkruani kaq këndshëm edhe në arabisht?

“Të shkruarit në frëngjisht m’u imponua qysh në fillim. Formimi im në gjuhën arabe nuk ishte i mjaftueshëm që të mund të krijoja në këtë gjuhë. Përveç kësaj doja të tregoja aftësitë e mia në gjuhën e vendit që ushtronte një protektorat mbi Marokun. Më pas, unë mund të shkoja nga një gjuhë në tjetrën, por zgjodha të përqendrohesha te frëngjishtja. Do të doja të kisha lehtësinë e një Samuel Beckett-i që kalonte nga anglishtja në frëngjisht me një natyrshmëri të mrekullueshme”.

A ndjeheni disi jo mirë, që nuk e keni përdorur një nga gjuhët gati më të shenjta të njerëzimit në krijimtarinë tuaj? Apo thjesht frëngjishtja komunikon më një publik shumë më të madh ndërkombëtar?

“Jo, jo siklet. Do të thosha se fakti që arabishtja është gjuha e Kuranit më bllokonte ; unë do ta kisha pasur të vështirë t’i përdridhja qafën, ta keqtrajtoja. Atëherë e respektoj dhe e lë të qetë këtë gjuhë për më tepër që populli im nuk flet arabishten klasike por atë dialektore”.

A ka një lloj paragjykimi të gjatë të kulturës perëndimore ndaj botës së kulturës arabike edhe pse një pjesë e trashëgimisë së saj klasike është prej dekadash në duart e saj?

“Perëndimi ka pasur gjithmonë marrëdhënie të vështira me botën arabe me kulturën, me traditat e saj. Paragjykimet janë gjithmonë aty. Kolonizimi pastaj dyndja e emigrantëve nga vendet dikur të kolonizuara nuk është se i kanë rregulluar gjërat. Ka pasur njohës të shkëlqyer të kulturës arabe, orientalistë që kanë bërë shumë për ta bërë të njohur këtë kulturë. Por kjo nuk mjafton për të thënë se marrëdhëniet janë të begata. Në këtë moment me terrorizmin, kultura arabe do të lihet mënjanë”.

Juve keni disa libra të botuar në shqip prej “TOENA” njërës prej shtëpive më të mëdha botuese në vendin tonë. Sa e keni njohur Shqipërinë në eksperiencën tuaj jetësore?

“Jo, nuk e njoh Shqipërinë; e njoh vetëm përmes veprës së Ismail Kadaresë, vetëm kaq”.

Disa nga librat tuaj, që janë përkthyer në shqip si “Le nuit sacrée”, “Au pays”, “Les yeux baissés” i flasin direkt publikut tonë me temën e migracionit, por edhe dashurisë për vendlindjen. A keni pasur në kokë, për të komunikuar, një popullsi më të madhe se ajo e vendit tuaj Marokut?

“Kur shkruaj nuk mendoj se kujt publiku i drejtohem. Sigurisht si të gjithë shkrimtarët mendoj për publikun e gjerë, por nuk vendos autori, është pikërisht ky publik që vendos. Unë përpiqem të merrem vesh me lexuesin, ta marr për dore dhe t’i rrëfej një histori,nëse ai mërzitet, do të ma lëshojë dorën”.

Bota arabe ka një fytyrë disi fundamentaliste para Perëndimit të sotëm, ndërkohë që trashëgimia e saj që me “Një mijë e një netët”, flet për një erotikë të mrekullueshme dhe tepër fine. A mund ta lehtësonte përfytyrimin e Perëndimit, përkthimet më të mëdha prej botës arabike dhe myslimane në përgjithësi?

“Bota arabe ka një imazh të keq. Për shkak të diktaturave, për shkak të naftës, për shkak të mungesës së lirisë dhe të demokracisë. Të gjithë menduam se pranvera arabe do ta zgjonte këtë botë, por ajo u çorodit nga xhihadistët dhe kasapët e të pafajshmëve. Shpresa e vetme: Tunizia. Është momenti të përkthehen shkrimtarët arabë. Por botuesit bëjnë llogaritë e tyre. Kush do ta blinte një libër të përkthyer nga arabishtja në një kohë kur ca të marrë presin koka gazetarësh ? Shpejt e shpejt futen të gjithë në një thes”.

Ju ka ndhmuar poezia në krijimtari, apo e anasjella? Cilët janë poetët më të preferuar: frëngë apo të huaj?

“Poezia është mënyra ime e privilegjuar e të shprehurit. Për më tepër, kam bindjen se poezia do ta shpëtojë një ditë këtë botë. Unë i dua poetët francezë të rezistencës antifashiste : René Char, Paul Eluard, Louis Aragon ; më pas Mahmoud Darëich, Pessoa, Yves Bonnefoy, etj.”

Çmimi “Goncourt” juaji, ndiqte atë të një autori tjetër afrikan. A ishte harruar deri më atëherë letërsia e komunitetit të shkrimtarëve që vinin nga Afrika në Francë apo duhej kohë të maturohej?

“Po, u desh vërtet të prisja me dhjetëra vjet. ?’rëndësi ka, me çmimin tim Goncourt, u hapën dyert për të tjerë shkrimtarë jo francezë për nga origjina si Amine Maalouf, Andrei Makine, Atiq Rahimi, etj”.

“Le nuit sacrée”, e Çmimit tuaj, është përkthyer në shqip dhe është përcjellë mirë nga publiku ynë. A ishte e vështirë për ju të përshkruanit jetën e një femre dhe metamorfozën e saj?

“Shkrimi i këtij libri ka qenë më i lehtë se ai i librit të mëparshëm “Fëmija prej rërë”, sepse ky është vazhdim i tij. Por jam zbavitur dhe besoj se censura fetare asokohe nuk ishte aq mizore sa sot”.

Pjesa më e madhe e historive tuaj janë nga Maroku. Si ka të ngjarë, që juve jeni kaq shumë i ndikuar prej Marokut dhe e keni kudo në veprën tuaj?

“Maroku ka një imagjinare të mrekullueshme. Është një shoqëri gjithë jetë, me probleme, me vështirësi, po ia dalim gjithmonë mbanë. Maroku më frymëzon. Marokeni është një personazh romani. Ai është i çuditshëm, nuk thotë kurrë jo, dhe ju tregon rrëfenja. Është një burim i pashtershëm për mua”.

Nga cilët autorë keni ndjerë ndikimet më të mëdha dhe cilin ose cilët vlerësoni personalisht për teknikën e rrëfimit?

“Unë jam ndikuar më shumë nga kineastët, sepse kam mësuar të rrëfej historira duke parë filmat e Fritz Lang, e Orson Ëelles, e Hitchcock, e Bunuel etj,. nga shkrimtarët gjithashtu: Faulkner, James Joyce, Céline, Proust etj”.

A ka pika takimi të letërsisë së Realizimit Magjik me letërsinë tuaj? Kë nga shkollat e Letërsisë Perëndimore apo të Lindjes, ndjeni më të afërt?

“Mendoj se e gjej veten te realizmi magjik i letërsisë latino- amerikane. Shoqëritë tona shëmbëllejnë. Gjithçka është e mundur. ?menduria sikundër urtësia, e mira sikundër e keqja, poezia si dhe e kundërta e saj, etj,.”

Në mënyrën sesi shkruani duket se imazhi ju ka ndikuar shumë dhe ju vetë jeni shprehur se e doni dhe ju ka ndihmuar kinematografia. A ka momente që kinematografia “e lodh” shkrimtarin?

“Po, imazhi më ka dhënë shumë; dashuria ime për kinemanë është po aq e rëndësishme sa pasioni im për leximin”.

Një pyetje direkte për një detaj. Pse i vuri zjarrin vetes Muhameti tek “Par le feu”. Mund të kishte një rrugë tjetër. A mos vallë dhe gjykimi juaj për revolucionet arabe, ka qenë pak i ashpër?

“‘Nga zjarr’ është një roman i bazuar në një ngjarje të vërtetë. E kam imagjinuar jetën e atij burri, e kam ndjekur deri në çastin kur sakrifikohet duke u djegur. Është një apel dhe shenjë e një dëshpërimi të madh. Ky gjest bën pjesë në historinë jo vetëm të Tunizisë por të gjithë botës arabe”.

Juve e keni vlerësuar shumë miqësinë në një libret të vogël, që keni shkruar, e për të cilin kam lexuar shumë konsiderata. Çfarë roli ka miqësia për ju dhe ndikimi në artin tuaj?

“Kam shumë besim te miqësia. Ajo jepet falas, është dhuratë dhe afeksion pa interes. Por plagët e miqësisë janë më të thekshme, më të dhimbshme se ato të dashurisë seksuale”.

Si e organizoni ditën e punës dhe kur është koha më e mirë e shkrimit për ju?

“Unë punoj në mëngjes. Nuk dal kurrë në mëngjes. Ulem në tryezën e punës dhe nuk luaj më vendit”.

Edhe njëherë për procesin e punës. Kush ua prish më shumë humorin:lajmet e këqia, teknologjia apo zhurma përreth apo diçka tjetër?

“Ajo që më prish humorin është mashtrimi, vlerat e rrema, hilet, vjedhja, gënjeshtra, budallallëku, etj,”.

Çfarë jeni duke shkruar momentalisht dhe a keni ndonjë indikacion për ndonjë temë, prej ngjarjeve të fundit që vinë nga zona e luftimeve?

“Në këtë moment unë po punoj mbi ngjarjet e fundit në Francë, mbi origjinën e këtij terrorizmi ; po punoj mbi atë që quhet ‘ky islam i cili të shtin frikën'”.

Botuesi juaj ka bërë shumë për anoncimin e veprës suaj. A mendoni të vini ndonjëherë në Shqipëri?

“Me kënaqësi, ndoshta vitin e ardhshëm”./BW