Aleksander Moisiu, fantazma e shekullit XX

Nga: Rudiger Schaper
Përktheu: Feride Xh. Berisha

Moisiu, një zë joshës, ogurzi, i mistershëm. Sapo t’ia dëgjojë emrin, njeriu e lidh me filmin e viteve ‘20 të shekullit të kaluar. Moisiu përshoqërohet me filmat “Mabuse”, “Metropolisi”, “Një qytet kërkon një vrasës”, asokohe paralajmërues të barbarisë naziste nëpërmes një mediumi revolucionar, “kanavaca demonike” siç e përkufizonte filmin në atë kohë Lotte Ajsneri, historiane e kinematografisë.

Gjurma tek filmi nuk është krejt e huqur, por çon, megjithatë, në rrugë të gabuar. Duhet të dëgjohet edhe një herë me vëmendje Moisiu. Paraqitet Moira, perëndia greke e fatit dhe përfytyrimi i një moire – efektit vezullues. Më pas, në thellësi shquhet një fotografi, një kujtim, një pamje tashmë e njohur, e cila fanitet ende e paqartë, e pasaktë, e mjegulluar. Një vezullim, një dridhje. Një gjë tejet morbide. Moisiu – një melodi ëndërrimtare. Ky burrë ishte aktor. Dhe ajo që ishte më veçorizuese për të, ishte zëri i tij. Ky emër me tingëllimin e një sirene homerike, që e merr njeriun peng, e ndjek, e bën të ndihet çuditshëm. Prosper Merimeja, autori i Carmenit, shprehej: “Historitë e çuditshme u ngjajnë çdoherë vetëm atyre, emri i të cilëve shqiptohet me vështirësi”.

Kjo është një histori e mrekullueshme, magjike, prekëse, e dhimbshme, e njeriut, të cilit i ndodhi, jetonte në vitet ‘20, gëzoi famë botërore dhe në lidhje me të mund të rrëfehen shumë histori të vogla të veçanta: Se si ky njeri me këtë emër tingëllues, kur ishte shumë i vogël, dëshironte të fluturonte me një çarçaf drejt një ujdhese të largët. Dhe se si pastaj gjatë luftës u bë pilot. Se si pushtoi një shtet me fjalë, gjuha e të cilit për të ishte e huaj. Se si ai kishte luajtur me vdekjen dhe i kishte mrekulluar ata që e shihnin. Sallat, e mbushura me nga dymijë shikues, i bënte për vete.

Së bashku me të vdiqën edhe ata që e brohorisnin, ata që i bëri të qajnë me praninë e tij. E morën me vete në varr edhe fshehtësinë e tij. Në Gjermani, Aleksandër Moisiu ka qenë qysh nga viti 1910 e deri më 1930 ai aktori. Ka qenë një yll, i pari yll gjerman qysh në atë kohë, kur ende nuk kishte filma, ose atëherë kur filmi ende nuk merrej seriozisht dhe konsiderohej si një fanitje e përkohshme mode. Revista satirike “Simplicissimus” e karikaturonte në ballinë si zhongler – një zhongler me kafka. Hamleti i Shekspirit ishte një ndër rolet më të mëdhenj të Moisiut. Edhe në jetën e përditshme e quanin Princ, Princ Moisiu, për shkak të prejardhjes së tij fisnike, si pasardhës i disa pronarëve të mëdhenj tokash nga Ballkani. Por edhe ngaqë ai erdhi së andejmi si një princ përrallash: me sytë e zinj, me zërin e ëmbël dhe me natyrën e tij të huaj, të sjellshme, pushtuese.

Një herë, në Vjenë, në vitin 1926, princi Hamlet doli në skenë me xhaketë, jelek të zi dhe me mantel shiu – një skandal i vërtetë! Shekspiri me veshje bashkëkohore. Një hutim i pamasë! Një kritik i zgjuar e qetësoi publikun me faktin se edhe piktorët e Cinquecentos e paraqisnin skenën me Krishtin në mjedisin e bashkëkohës. Në Berlin, njëzet vjet më herët, gjatë ndërrimit mes shekujve, regjisori Maks Rainhard kishte sjellë një formë të re në teatër. Në pjesët e Shekspirit, të rinjtë luheshin nga të rinjtë; erotika dhe dashuria nuk ishin më vetëm fjalë; një teknikë e re ndriçimi i nxirrte fytyrat në pah. Një nga këta heronj të rinj ishte edhe Romeo, Aleksandër Moisiu. Dhe një ditë prej ditësh cilësohej si artist konservator, sepse prekte e zgjonte emocionet, besimin fëmijëror të publikut, dhe ngaqë ai nuk donte të bënte dallim mes atyre që quheshin e vjetër dhe e re.

Për adhurueset nuk kishte fare rëndësi se ç’kishte Moisiu në trup, ky magjistar, dhe se çfarë zhvillimesh politiko-estetike ndodhnin në teatër. Gratë e adhuronin, e ndiqnin, i ofroheshin, i nënshtroheshin me pasion këtij zëri, siç shkruante një kolege. Edhe ai i ndiqte, i joshte, u bënte trysni. Kishte lidhje dashurie, dashuriçka, bashkëshorte dhe skandale. Shkrimtari vjenez Heinrich Novak paraqiti kërkesën për divorc pasi e shoqja, aktorja Cecilie Lvovsky, e kishte puthur me një zjarr “tejet të natyrshëm” kolegun e vet të skenës, Aleksandër Moisiun. Gjatë kësaj skene të puthjes, bashkëshorti qe nxehur atje në lozhë dhe kishte shkaktuar një skandal. Drama që luhej në skenë titullohej “Në udhëtim”. Gazetat kishin ç’të shkruanin lidhur me divorcin: “Rapsodia e Moisiut u dëshmua për herë të parë me gjyq”.

Ky zë, ky shikim Moisiu ishte një erotoman i njohur, hero i tregimeve të ilustruara, një interpret virtuoz i vetvetes, me tiparet e një pop-ylli. Adhuruesit dëshironin ta shihnin Moisiun, ashtu siç dëgjohet Moxarti. Dhe një ditë prej ditësh ai u zhduk në asgjënë nga ku pat ardhur. Vdekja i solli menjëherë edhe famën pas vdekjes.

Ungjilli i Gjonit tregon për fatin e Llazarit, të cilin Krishti e kthen pas katër ditësh nga varri në jetë. Ringjallja e Llazarit u takon rrëfimeve shajnitëse të Shkrimit të Shenjtë. Duket sikur Krishti e kishte zbuluar fshehtësinë e tij para pasionit, me këtë veprim mrekullie, kur me trupin e vdekur të Llazarit provoi ringjalljen e Vet të mëvonshme. Historia e Moisiut i ngjan asaj të Llazarit. Mjeshtëria e tij ishte vdekja. Për çdo mbrëmje, çdo vit, në të gjitha skenat e mëdha. Një i shenjtë, por një i shenjtë botëror, pehlivan, një artist fenomenal, një martir i ndritshëm, i cili nuk rravgonte një shenjë të Zotit, por qetësinë, tendosjen, shpërthimin e duartrokitjeve në sallat e mbushura plot. Një yll që shpërndante kartolinat me firmën e vet dhe që dukeshin si fotografi të shenjta. Hamleti në aureolë…

Moisiu vdiq në moshën 55-vjeçare, që nuk është ndonjë moshë e shtyrë. Gjermania nuk ishte më atdheu i tij, ndoshta nuk ka qenë kurrë, dhe kështu ai nuk vdiq në mërgim dhe nuk mund të gjendej sërish së bashku me mërgimtarët dhe të dëbuarit, që u përndoqën e u mohuan nga regjimi nazist. Vdiq në moshën mesatare, dhe çudi që dukej sikur karriera e tij nuk kish mbaruar, ndonëse kishte arritur në një fund. Ai kishte pasur edhe shumë plane të reja, por prapë vdekja nuk mori një njeri të pakryer. Ai kishte arritur gjithçka. Ishte i ndjekur nga fati, nuk i përkiste asnjë grupimi, qëndroi në lug të kohëve, ra nga bota, u fundos si një anije në thellësi të panjohura.

Nuk gjendet një vit më i mirë për të vdekur. Pikërisht ai viti 1935 dukej sikur të ishte shterp nga ana historike. Çmendurinë e Hitlerit nuk e përjetoi më, shumë herët i ktheu shpinën Gjermanisë naziste, kur filluan fyerjet dhe kërcënimet edhe kundër tij, kundër një pjesëmarrësi të Luftës së Parë Botërore dhe mbajtësi të dekoratës Kryqi i Hekurt. Koha e vdekjes së tij fal hapësirë për përsiatje. Po të kishte jetuar më gjatë, nga do të kishte shkuar? Për të shërbyer me armë ishte tashmë i moshuar. A do ta kishte mbajtur Zvicra, ku kishte një shtëpi? Cilën nënshtetësi do të kishte marrë: italiane, shqiptare, apo do të ishte bërë amerikan? Si do t’i kishte qëndruar përballë aleatit të Hitlerit, Musolinit, me të cilin ishte njohur?

Ajo që mbetet është heshtja, siç e parasheh Hamleti me frymën e tij të fundit. Heroi i grave, aktori më i madh gjerman mes dy Luftërave – është miti Moisiu. Mitet paraqesin formën më të bukur, më të saktë të harresës. Dhe çdo gjë e Moisiut bart diçka mitike. Se si ai në kohën kur u gjend në Burgtheater nuk dinte asnjë fjalë gjermanisht. Se në kaosin revolucionar të pas Luftës së Parë Botërore do të duhej të zgjidhej ministër komunist i Kulturës.

Se Moisiu, si njeri hoteli, vdiq në hotelin vjenez “Grand” me fjalët e fundit që i nxori në jermi nga buzët e thara, në italisht: “Ah, che bella Venezia… che bella Venezia… che bella donnina”, ndonëse parapëlqente hotelin pak më të mirë, “Imperial”-in. Ah, ta shohësh Venedikun dhe të vdesësh, të kalosh jetën nëpër hotele me zonjusha të bukura! Dhe se shoku i tij, aktori i njohur Albert Baserman ia dha Unazën Iffland me vete në varr, nderimi më i lartë gjerman për artin e aktrimit. Se ishte hebre me këtë emër, me këtë pamjen e huaj, apo rom, nga qeniet më të ulëta, më jogjermane…

Të gjitha këto gjëra janë të shpikura – në një mënyrë i qëndrojnë mjaft afër së vërtetës dhe madje e prekin, ashtu siç e preku Aleksandër Moisiun jeta vetë. Dhe vetëm ai që ishte kaq i famshëm sa Moisiu, mund të harrohet kësisoj. Kjo harresë arsyetohet sigurisht edhe me modën e artit. Por kjo nuk është më e rëndësishmja. Jetohet në një kohë kur përkujdesjes për këto histori të mrekullueshme nuk u jepet kohë dhe kur koha jeton që këto histori të rrëfehen dhe të shpiken të rejat. “Bota e djeshme”, siç e quante Stefan Cvajgu epokën që solli dhe mbajti një Moisi, me vite të tëra, dhjetëvjetësha me radhë. Nëse ka diçka për t’u shpjeguar, atëherë ky është durimi i kohës ndaj vetvetes.

Jeta e Aleksandër Moisiut është një ndër përrallat më të bukura mbi artistët e shekullit XX. Përralla më e dashur e tij, të cilën ia lexonte me shumë kënaqësi vajzës së vet Betinës dhe të cilën e incizoi në një disk, ishte “Princesha në bizele” e Hans Christian Andersenit. Kështu edhe provonte princesha. Asaj iu shtrua një mal me dyshekë, dhe ajo atë natë nuk mbylli sy, sepse shtrati sipër bizeles ishte shumë i fortë. Ajo mund të shihte që ishte një princeshë, sepse e kishte mbushur bizelen me njëzet dyshekë dhe me jorganë puplash. Kaq e ndjeshme nuk mund të jetë askush, përveç një princeshë e njëmendtë.

A nuk ndihemi edhe ne kështu me përrallën e princit Moisiu? Mes të gjitha atyre tregimeve të harruara, mes shtresave të harresës, të frymës së re, të avangardës së vjetër dhe të konvencioneve të reja, nën grumbullin me tradita fshihet diçka e vlefshme që, me butësi dhe këmbëngulje, e tërheq vëmendjen drejt vetes, dëshiron të vështrohet, si bizelja e vogël majë dyshekëve. Diçka na trazon prej së largu. Është si një ëndërr, shija dhe ritmi i së cilës, si dhe qenia e saj e paqartë, ndihen edhe në ditën e re. Një ëndërr, e cila të kujtohet gjithashtu për shkaqe të paqarta. Përpara e kemi një njeri, historinë e tij, vdekjen e tij, diçka që vërehet papritmas përmes mungesës së tij – për atë që ishte mbajtur fshehtë aq gjatë.

Gjatë një udhëtimi me tren, Moisiu takon dy zonja që i njihte kalimthi. Biseda mori drejtimin politik. Aktori shpjegonte: “Kjo ndarja e punës deri në imtësi, që ka për qëllim prodhimtarinë gjithnjë e më të lartë, po bën që krejt njerëzimi i një shteti të shndërrohet në një makinë të vetme të jashtëzakonshme. Ajo më kryesorja lihet pas dore, njeriu, jeta”. Ishte viti 1918 dhe po udhëtonin drejt Pragës. Ky shënim i çuditshëm gjendet në një arkiv në Vjenë, pa të dhëna për identitetin e zonjave dhe për mënyrën se si mbërriti kjo letër atje, se kur e paskan shkruar apo trilluar këtë kujtesë.

Aleksandër Moisiu ishte zakonisht në shoqëri të zonjave gjatë udhëtimeve të veta në vagon dhe nuk mbetej vetëm në këmbime pikëpamjesh politike. Margarete Skoda, gruaja e aktorit të njohur vjenez Albin Skoda, udhëtonte si vajzë e re për shumë vite pas Moisiut të moshuar, duke u përfolur si adhuruese e flaktë, e cila refuzohej vazhdimisht nga idhulli i saj. Por ajo kurrë nuk u dorëzua. Derisa një natë, teksa rrotat e trenit rrokulliseshin nëpër binarë, Moisiu u dorëzua. Ajo ia ka përmendur këtë marrëdhënie të shkurtër një të njohure, kur ishte tashmë e shtyrë në moshë.

Në rastin Moisiu burimet duken të dyshimta dhe marramendëse si rreth ndonjë sundimtari mesjetar. Shtrohet pyetja, për shembull: Çfarë dihet nga shekulli XX? I famshmi Moisi është më i panjohuri. Moisiu, fantazmë e luksit, e një të huaji, e një pasurie të humbur. Kush ndjek gjurmët e Moisiut, i hyn një aventure si të kërkimit të një thesari. Ky udhëtim është përpirës dhe plot me fshehtësi, por nuk është larg. /Revista “Akademia”/