Edith Durham, viti 1941: Si ishte jeta e shqiptarëve dikur dhe pse britanikët u tërhoqën nga Shqipëria?

Më poshtë mund ta lexoni një artikull, i përkthyer në formë të shkurtuar, shkruar nga Edith Durham dhe botuar në revistën e famshme ‘Geography’ të Manchester-it. Ndër të tjera, ajo aty shkruan se gjatë pushtimit otoman, pushteti në jug të Shqipërisë ka lejuar ndikimin e priftërinjve grekë, për të penguar ngritjen e shpirtit nacionalist shqiptar. Ndërsa, thekson se shqiptari në radhë të parë është shqiptar, kurse ligji i kishës e xhamisë zë vendin e dytë.

Artikulli është botuar në vitin 1941 dhe së voni është përfshirë edhe në librin “The Blaze in the Balkans”, por tregon për jetën e shqiptarëve në kohën pas pavarësisë së Shqipërisë. Qëllimi i Durhamit, në këtë artikull, është njoftimi i lexuesit anglez me jetën e atëhershme të shqiptarëve të Shkodrës dhe rrethinës, një vend shumë i dashur për Durhamin. Durham shkruan se si kanë jetuar shqiptarët në fshatra e qytete, çfarë shtëpia kanë patur, çfarë ushqimi kanë ngrënë, çka kanë veshur, çka kanë punuar, si i shiste Biblat në Shqipëri të cilat i lexonin myslimanët e të krishterët, dhe më në fund pse u tërhoq Anglo-Persian Oil Company nga Shqipëria…

“Shqipëria

Burimi kryesor i jetës në male janë kopetë e deleve dhe dhive por, në një mënyrë më të vogël, edhe i lopëve. Për to kujdesen kryesisht burrat të cilët e kultivojnë edhe tokën. Qumështi i dhisë preferohet ndaj atij të lopës dhe është ushqimi kryesor i malësorëve. Qumështin e përdorin të vluar ose të nxehtë nga një kazan i hekurt. Qumështi përdoret edhe i thartuar, i cili quhet kos, dhe është ushqim i favorizuar që shoqërohet me bukë të misrit. Mishi kryesisht përdoret gjatë festave. Gjatë ditëve të pazarit burrat zbresin në Shkodër, ndoshta duke i bërë edhe nga tri ditë rrugë, me dele e dhi, të cilat i ndërrojnë me mallëra ose i shesin me para të gatshme.

Puna e grave është shumë e vështirë. Ato duhet ta gatuajnë bukën e cila piqet në oxhak të gurtë dhe nën një mbulesë të hekurt mbi të cilin vendoset prush. Gratë fillojnë ta gatuajnë bukën në orën 4 të mëngjesit. Ato duhet ta sjellin ujin dhe drunjtë, të kujdesën për shpezët, të mjelin dhitë e delet, ta zënë kosin, dhe ta tjerrin leshin e dendur që përdoret për thurjen e rrobave të burrave dhe grave.

Fushat afër qyteteve, që gjenden në një lartësi të mjaftueshme për të mos i kapur malaria, janë jashtëzakonisht të pëlleshme. Perimet janë të shumëllojshme dhe rriten pothuaj sa i shikon. Kungujt, patatet, domatet, batha, patëllxhanët, lakrat, qepët, preshtë e llojeve të ndryshme, i mbushin tregjet. Në pjesët e ulëta të rrëzë maleve rriten gështenjat sikur arrat dhe lajthitë. Ekzistojnë shumë ullishte cilësore, por një numër i madh i tyre është shkatërruar nga malazezët në Luftën Ballkanike të vitit 1912. Fiku dhe qershitë janë më të mirat që i kam shijuar ndonjëherë në jetën time. Edhe rrushi është i tillë dhe me bollëk, nga i cili prodhohet verë e mirë vendase.

Gjatë tërë bregdetit toka është njësoj e pëlleshme. Por, një pjesë e madhe e saj është në pronësi të bejlerëve të pasur të cilët në shumicën e rasteve e neglizhojnë dhe nuk e punojnë. Disa bejlerë janë aq të pasur sa që nuk e qajnë kokën ta punojnë tërë tokën që e kanë.

Më herët një sasi e madhe e mëndafshit është kultivuar në Shqipëri dhe për këtë blerësit vinin nga Italia në Shkodër. Por, një sëmundje e krimbit të mëndafshit që e përfshiu Evropën jugore në shekullin XIX, e ka dëmtuar aq rëndë Shqipërinë sa që tashti punohet vetëm një sasi e vogël.

Në qytetet e Shqipërisë, mëndafshi është punuar (thurur) me dorë në shumë shtëpi në lloje të ndryshme nga të cilat janë punuar mindilat e që janë përdorur nga gratë e krishtera dhe myslimane. Shumica e kostumeve festive janë të qëndisura me fije ari. Qëndisja me ari është punë që e bëjnë burrat. Gratë merren me përgatitjen e qejzit të nuseve. Edhe argjendaria është po ashtu një punë e nivelit të përsosur. Punohen edhe koburet, e ky zanat, për fat të keq, është në zhdukje e sipër. Por, kjo i bën shqiptarët të jenë artistë të Ballkanit.

Shtëpitë në qytete janë kryesisht të ndërtuara nga guri. Nuk janë më të larta se dy kate dhe në shumicën e rasteve kanë kulm të mbuluar me tjegulla të kuqe. Brendia e tyre është shumë e pastër. Tapeta të bukura qëndrojnë të varura në mure dhe mbi divane. Pasi që rrugët në sezonin e shiut janë të baltosura, këpucët zakonisht zbathen dhe lihen jashtë te dera. Zakonisht nuk ka dhoma të fjetjes. Kur vjen koha e gjumit, dyshekët nxirren nga dollapët dhe shtrihen në tokë, kurse plafet e pambuktë shërbejnë për mbulojë.

Ushqimi në qytet është i bollshëm dhe i llojeve të ndryshme. Janë të popullarizuara shqimet me mëlmesa të shumta dhe me shumë speca, pilaf nga orizi, të mbushur me patëllxhanë. Shpezë të ndryshme dhe lepuj të gjahut, por edhe një sasi e madhe e patave, sillen nga liqeni në pazar nga fshatarët.

Shqiptarët e veriut janë katolikë. Disa fise janë të përziera, katolikë e myslimanë, por shqiptari në radhë të parë është shqiptar, kurse ligji i kishës [xhamisë] e zë vendin e dytë nëse është në konflikt me zakonet e lashta kombëtare.

Korça ka qenë qendër e lëvizjes për pavarësinë e Shqipërisë në jug. Shkollat atje kanë punuar për të kundërshtuar influencën greke dhe priftërinjtë grekë, prezenca e të cilëve është lejuar nga turqit me qëllim që të pengohet ngritja e shpirtit nacionalist e shqiptarëve. Shkolla e zonjës Qiriazi ka qenë rreze drite.

Me javë të tëra kemi udhëtuar me kuaj nëpër Shqipëri. Atëherë nuk ka pasë rrugë të ndërtuara. I kemi vizituar qytetet kryesore. Në qytetet ku shqiptarët ishin guvernatorë, kemi qenë të mirëseardhur dhe kemi shitur libra [Bibla] aq sa ka qenë e mundshme. Në Berat, ku ishte një turk, na arrestuan dhe na sollën para tij. Ai tha që nuk ka asgjë kundër krishterimit. Ne mund të shisnim Bibla sa të donim në frëngjisht po jo në shqip, dhe na i konfiskoi të gjitha. Nuk çoi peshë kjo punë pasi që kishim stoqe tjera që prisnin shpërndarjen.

Ka qenë udhëtim inspirues. Myslimanët dhe të krishterët nxitonin të blinin Biblën në gjuhën e tyre. ‘Tashti’, tha një xhandar i ri shqiptar, ‘mundem ta mësoj vëllain tim të vogël të lexojë’.

Në Berat mësova për lëvizjen e formimit të Kishës Autoqefale Shqiptare. Banorët u ankuan se priftërinjtë grekë ishin kundër njerëzve që kishin libra në gjuhën shqipe.

Besohej që në Shqipëri kishte sasi të mëdha të naftës. Fan Noli hezitonte të jepte koncesione. Në anën tjetër, rivali i tij, tashti i njohur si mbreti Zog, e favorizoi mënyrën e pasurimit të shpejtë. Ai u premtoi koncesione të mëdha kompanisë Anglo-Persian Oil Co., dhe Italisë.

Në këtë kohë, Elizabeth, Lady Carnarvon, bënte punë fisnike në përkujtim të birit të saj, Kolonelit Aubrey Herbert, i cili ishte njëri nga kampionët e çështjes shqiptare. Elizabetha e pajisi një spital në Vlorë, filloi një punë të popullarizuar në formimin e Lëvizjes së Vëzhguesve për Djem, filloi programin kundër malaries në këneta, ndërtoi dhe e furnizoi një bibliotekë. Oficerët britanikë u caktuan për trajnim të xhandarmërisë. Gjithçka ishte shpresëdhënëse. Për fat të keq, kompania Anglo-Persian nuk gjeti naftë që ia vlente të vazhdonte punën. U tërhoq.

Në anën tjetër, italianët, gjetën mirë naftë në koncesionet e tyre. Britania e Madhe më nuk pati interesa të mëtejme në Shqipëri dhe e njohu vendin si zonë të interesit italian”, thuhet ndër të tjera në shkrimin e saj. /Telegrafi/

(Ky shkrim është përgatitur enkas për Telegrafin)