“Epsh dhe lakmi” me Gëzim Rudin dhe Dasara Xhangollin tek Arturbina nga e enjtja në të dielë

Drama “Epsh dhe lakmi”, shkruar nga autori Eugene O’Neill më 1925 vjen premierë në skenën shqiptare. Vetë autori e përshkruan veprën e tij si një tragjedi e dëshirës poseduese. Për O’Neill, vepra është një dëshirë e fortë dhe e dëshpëruar e individit për të ndërtuar parajsën e tij këtu, në tokë, duke e bërë bashkë ndjenjën e pushtetit me ndjenjën e pronësisë mbi tokën, njerëzit, paratë, por kryesisht mbi tokën dhe mbi të tjerët. Kjo vepër vjen premierë mbrëmjen e së shtunës dhe të dielës në skenë te “ArTurbina”. Teatri Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli” sjell për publikun premierën e radhës në sezonin artistik, një vepër me regji nga Endri Çela dhe interpretimin e dhjetë aktorëve. Përkthyer nga Artur Lena, në dramën premierë luajnë aktorët Gëzim Rudi, Dasara Xhangolli, Josif Sina, Andi Begolli, Urim Aliaj, Barjam Dosti, Bujar Hoxhaj, Rexhina Ibro, Xhoana Sula, Anxhela Dervishi. Regjisori Edri Çela shprehet se edhe pse vepra është e shkruar në 1925, në Amerikën veriore, ajo është aktuale më shumë se çdo vepër tjetër e shkruar nga shqiptarët në ditët e sotme. “Pikërisht për këtë fakt tragjik parësor, unë zgjedh ta vendos. Nëse do i hiqnim emrat e përveçëm të personazheve apo vendeve, dhe vetëm fjalinë “po shkoj të ndez qirinjtë” (dhe jo “dritat”), do thoshin që Eugene O’Neill është shqiptar. Nëse do vazhdonim më tej me faktin se çfarë më ngacmoi personalisht me këtë vepër, është çështja e mbështetjes të instikti që i bën autori gjithçkaje. Ashtu si të vet titulli, na shpalosen personazhe që udhëhiqen nga epshi e lakmia. Në një shoqëri shqiptare, ku individi prej vitesh ka qenë i dhunuar dhe është i dhunuar, sepse dhuna lind dhunën, atëherë ai kam mungesa të theksuara, që përpiqet t’i plotësojë në mënyrën më të shpejtë e më të thjeshtë”, pohon regjisori Endri Çela. Si regjisor, Çela shprehet se pjesa flet për individin e vetmuar, që përpiqet të kuptohet, por nuk kuptohet. “Individi që përpiqet të gjejë veten, të sigurojë jetën, mbijetesën, që e sheh veten të plotësuar kur kapet pas diçkaje materiale, në pamundësi për t’u kapur te tjetri. Vepra zbulon marrëdhënien atë-bir e parë nga kompleksi i Edipit, zbulon marrëdhënien e fortë të individit me pronën, e sidomos me tokën, ndjenjën e posesivitetit dhe pushtetit, frikën e plakjes dhe e të lënit gjithçka, dhe mbi të gjitha zbulon dashurinë e fortë e një nëne dhe e një bashkëshorteje”, vijon regjisori. Skenografia në vepër është nga Beqo Nanaj, kostumografe Sofi Kara, koreografe Rexhina Ibro, as/ regjisor Kleard Gërmenji.

Vepra e O’Neill

Vepra flet për plot të vërteta, prandaj edhe shfaqja flet për të vërteta. Shfaqja i mëshon instiktit njerëzor. Themi që shoqëria shqiptare vazhdon të jetë e ndrydhur, e tredhur, ata që shfaqen si “open mind”, e deklamojnë sa më shumë si pasojë e komplekseve madhore, prandaj individi, sidomos ai shqiptar udhëhiqet më shumë ndaj instiktit. Shfaqja flet për mungesën, për vetminë, që për t’i mposhtur e për të gënjyer veten, ky individ zgjedh rrugën më të shpejtë e kapet pas gllabërimit të pronës, materiales dhe thotë “kjo është e imja”, se sa pas individit tjetër e të thotë “unë jam i yti dhe ne jemi bashkë”. Flasim për pengjet e së shkuarës, për hakmarrjen, për arratisjen nga Shqipëria, për lirinë. Shfaqja është jeta e individit shqiptar. Premiera e parë e “Epsh dhe lakmi” daton në 11 nëntor të vitit 1924-ës, në teatrin e Greenwich Village Theatre, të qytetit të New York-ut. Shfaqja tërhoqi vëmendjen e autoriteteve, të cilët u përpoqën ta mbyllnin për shkak të skenave të pahijshme të seksit dhe dhunës. Shfaqja u vu në shënjestër të censurës edhe në Boston, Los Angeles, madje dhe në Londër. Por, duke i bërë ballë mbylljes, vazhdoi të luhej për plot 208 herë të tjera në New York, madje u vlerësua edhe nga kritikët. Dy rivënie të tjera të suksesshme të veprës janë ato në 1952 dhe 2009. Vepra është ekranizuar edhe në një variant filmi në 1958.