Reforma në prokurimin publik

Nga Vera Ndrecaj

Prokurimi publik është një fushë relativisht e re në Shqipëri. Shpesh është identifikuar si një fushë polemikash ku është vazhdimisht në qendër të vëmendjes së mediave për specifikën që mbart, duke u përdorur nga spektri politik jo vetëm për përfitime financiare por edhe ato politike. Kjo është pasqyruar mjaft mirë në dekadat e fundit ku politikanë të ndryshëm nga dy kahjet e politikës janë përfolul për përfitime në shuma marramendëse nëpërmjet tenderave publik pavarësisht që sistemi i prokurimeve publike konsiderohet si transparent, efikas dhe eficent. Në këtë kontekst, do të dëshiroja të sjell në vëmendje debatet dhe akuzat e ndërsjella për “Rrugën e Kombit” që për shkak të korrupsionit galopant gjithmonë sjell një ndjesi të keqe tek taksapaguesit, sepse përveç akuzave politike të ndërsjellta, askush nuk është përgjigjur ligjërisht. Kjo provon dështimin e sistemeve në Shqipëri. Në këtë rast dështimin e sistemit të prokurimit dhe atij të drejtësisë. Gjithashtu, akuzat e fundit rreth tenderave në Ministrinë e Shëndetësisë sjellin edhe njëherë në vëmendje rëndësinë që kanë reformat e vazhdueshme për krijimin e një sistemi prokurimi që minimizon korrupsionin dhe mashtrimet. Transparency International (2014) ka renditur Shqipërinë në vend të 110-të përkrah Ekuadorit, Etiopisë, Kosovës dhe Malavi, çfarë do të thotë që korrupsioni në Shqipëri vazhdon të jetë në nivele shqetësuese. Kjo ndodh si rrjedhojë jo vetëm e një sistemi prokurimi që ka nevojë për përmirësime të vazhdueshme sepse hapësirat për abuzime jane evidente, por gjithashtu edhe kultura e politikbërjes në Shqipëri, dhe dëshira e tyre për të influencuar dhe kontrolluar çdo qelizë të shtetit dhe shoqërisë.

Studiues të ndryshëm si Wayne dhe Wittig (2002:2) në studimin e tyre kanë gjetur lidhje të ngushta mes prokurimit publik dhe influencës politike duke e përkufizuar prokurimin publik si " … një proces biznesi brenda një sistemi politik ". Kjo do të thotë që ndikimet politike në mbarëvajtjen e këtij procesi janë të paevitueshme.  Një tjetër çështje e theksuar nga Mamiro (2009), është se në shumicën e vendeve në zhvillim mbizoteron koncepti i vjetër i prokurimit publik pasi që prokurimi publik ende nuk është konsideruar si një sistem strategjik i qeverisë. Pra, në vend qe të mbështesë qeverinë për të arritur objektivat ekonomike, sociale, dhe mjedisore mund të shndërrohet në një pengesë për nxitjen e konkurrencën ndërmjet ofertuesve privatë dhe sektorit publik (Nkinga 2003). Qëllimi i këtij artikulli është që të nënvizojë rëndësinë e reformave të vazhdueshme për përmirësimin e sistemit të prokurimit publik dhe krijimin e modeleve bashkëkohore dhe kapaciteteve të mjaftueshme për implementimin dhe koordinimin efikas të të gjitha hallkave të përfshira në këtë fushë.

Duke iu referuar raportit të fundit të Këshillit Europian (KE, 2015) në vitin 2014 tregu i prokurimit publik në Shqipëri përfaqësonte 3.2% të Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) (PBB është i barabartë me totalin e shpenzimeve për të gjitha mallrat dhe shërbimet të prodhuara brenda vendit në një periudhë të përcaktuar kohore.)  http://www.tradingeconomics.com/albania/gdp. Ky treg është relativisht më i vogël krahasuar me vitin 2013 që ishte 3.6%, me një tendencë në rënie gjatë vitit 2015 për shkak të shkurtimeve buxhetore. Procedura pa publikim paraprak në vitin 2014 ka rënë në 31.2% në krahasim me vitin 2013 që ishin 33.6%.  Megjithatë, në gjysmën e parë të 2015-s numri i procedurave me negocim pa shpallje është rritur konsiderueshëm, me një total prej 2, 224 procedurave krahasuar me 2, 121 procedurave për të gjithë vitin 2014.

Në ndryshim me qeveritë e mëparshme, Qeveria aktuale sjell një risi në mënyrën e konceptimit të prokurimin publik si një hallkë strategJike me efekt shumëdimensional ekonomike, social, dhe ambjentalist. Por ndoshta duke mos e vlerësuar legjitimitetin e plotë të profesionistëve në këtë fushë, sepse prokurimi konsiderohet si një hallkë strategjike, profesionistët duhet të kenë role legjitime leadershipi dhe jo politikanët. Gjithashtu edhe një trend pozitiv i kësaj qeverie është baza e politikave qeverisëse që në esencë kanë koordinimin efikas të katër shtyllave kryesore të prokurimit publik; (1) korniza ligjore e shoqëruar me rregullore, (2) kuadri institucional, (3) faza operacionale the menaxhimin e tenderave; procesin e blerjes, dhënies apo marrjes me qira të mallrave,  punëve apo shërbimeve në emër të një ministrie , departamenti apo administrate qofte kjo rajonale, apo qendrore, dhe (4) sistemi i kontrollit,  monitorimit, dhe integritetit. Politika kombëtare e prokurimit gjithashtu është e qartë dhe e bazuar në tre parime kryesore (1) Mosdiskriminimi  dhe trajtimi i barabartë, (2) Transparanca, dhe (3) Konfidencialiteti . Pavarësisht, aktualisht fokusi kryesor është korniza ligjore  në mbështetje të Sistemit të Prokurimit Elektronik (SPE) një sistem që është implementuar për herë të parë në Shqipëri në fund të vitit 2008 dhe menaxhohet nga Agjencia e Prokurimit Publik (APP). Kurioziteti për të mësuar më shumë rreth APP-së më shtyu të vizitoja faqen zyrtare të kësaj agjencie me qëllim që të njihesha më mirë me disa dokumete kyçe një ndër të cilët ishte  ‘Strategjia për Manaxhimin e Financave Publike 2014-2020’ https://www.app.gov.al/ep/DokumenteStrategjike.aspx por pa sukses. Megjithatë lexova ‘Progress Raportin e Komisionit Europian që i përkiste vitit 2013 në një kohë që progress raporti për 2015 është publikuar dhe mund të gjendet në këtë link: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2015/20151110_report_albania.pdf.

Gjithashtu, kontributi i dhënë në këtë fushë nga qeveria e mëparshme është evident. Me vendim të Këshillit të Ministrave, që nga Janari 2009 të gjithë institucionet publike janë të detyruar t’i realizojnë prokurimet e tyre nëpërmjet SPE-së duke eliminuar metodën tradicionale –përdorimin e procedurave në letër, me qëllim rritjen e transparencës – tërheqjen e një numri të pamjaftueshëm operatorësh ekonomik (OE) nëpërmjet proceseve të ‘hapura’ dhe të ‘ndershme’ përbën një nga shqetësimet kryesore në Shqipëri,

Pavarësisht përpjekjeve pozitive të nënvizuara më sipër, Shqipëria përballet me shumë sfida si ai i korrupsionit të lartë, një sfidë e ngjashme me ato të ekonomive në zhvillim në nivel global. Studiues si Anvuur et, al., (2006), Olaya. J, Wiehen. M (2006), Ware et al., (2007), OECD (2007,2009) dhe IT (2012) kanë identifikuar mashtrimin edhe korrupsionin si arsye pse qeveritë dështojnë për të arritur vlerë të mirë për paratë dhe rritjen ekonomike nëpërmjet sistemit të prokurimit dhe praktikat më të mira. Ka edhe dëshmi se sistemet e brendshme të kontrollit në pajtim me ligjin dhe kornizën rregullative janë të kufizuara (Falvey et al., 2008). Në këtë pikëpamje, është e nevojshme për të krijuar një infrastrukturë funksionale që mundëson dhe inkurajon konkurrencën e lirë ku bizneset vendase të përfitojnë nga prokurimet dhe kontratat në sektorin publik. Në Shqipëri kjo strukturë ekziston, por institucionet përkatëse duhet të bëjnë më shumë në promovimin e kësaj strukture sepse nuk është e mjaftueshme që ajo vetëm të ekzistojë në letra. Shumë shpesh qeveritë kontraktojne kompani të huaja, duke menduar që ato kanë kapacitete të plota për të realizuar projektet duke mos vlerësuar kapacitetet e kompanive vendase duke harruar që kjo metodë minimizon mundësitë për një zhvillim afatgjate ekonomik në nivel qendror dhe lokal sepse vlerat monetare të përfituara nga investimet qeveritare transferohen jashtë vendit. Për shembull, Qeveria shqiptare është duke investuar në projekte të mëdha të infrastrukturës, shkollave, spitaleve ku mund të shihen si një mundësi e mirë për firmat vendase të përfitojnë nga këto tendera duke maksimalizuar përfitimet në komunitet që mund të kenë ndikim afatgjatë në punësim, edukim, trajnim dhe inovacion social.

Reformat e fundit kanë patur një ndikim pozitiv në politikat dhe procedurat, por ka ende shumë për të bërë. Raporti i Komisionit European (KE) e ka përshkruar progresin në prokurimin publik si mesatarisht të avancuara dhe gjithashtu ka theksuar domosdoshmerinë e përmirësimit të mëtejshëm të kornizave legjislative në këtë fushë. Ky raport gjithashtu sugjeron nevojën imediate për të përmirësuar profesionalizmin e autoriteteve kontraktuese dhe për të reduktuar shkeljet financiare në tenderat në sektorin publik. Ky raport gjithashtu  konstaton se megjithё progresin e bërë, nё fushёn e SPE ka nevojё pёr rritjen e transparencёs, pёrafrimin e mёtejshёm tё legjislacionit tё prokurimit publik me Direktivat pёrkatёse tё BE, pёrmirёsimin dhe implementimin e ligjit kryesisht nёpёrmjet forcimit tё kapaciteteve tё institucioneve.

Hunja (2003), WB (2009), and Ameyaw et al., (2012) në studimet e tyre kanë vënë theksin në rëndësinë e kapaciteteve financiare dhe profesionale duke sqaruar edhe njëherë efektet e mungesës së këtyre kapaciteteve në efektivitetin e  këtij sistemi, qofte ai elektronik apo manual (tradicional). Forcimi i kapaciteteve është i rëndësishëm për njё implementim sa mё korrekt tё legjislacionit tё prokurimit publik, megjithёse vazhdimisht ka patur trajnime nё fushёn e prokurimeve publike, por ato mbeten modeste dhe nevojat janё nё rritje. Për këtë është e nevojshme që të ndryshohen praktikat e deritanishme rreth edukimit dhe trajnimit të stafit. Aktualisht, APP në bashkëpunim me OECD/SIGMA kanë ofruar trajnime ditore dhe pajisur punonjësit e prokurimit me certifikata pjesëmarrje dhe jo testime apo kualifikime profesionale që janë të akredituara. Testimet për njohuritë e marra gjatë trajnimeve dhe kualifikimeve të akredituara nga institucione ndërkombëtare që kanë aktivitet global si CIPS http://www.cips.org/en-GB/  dhe QAA (Agjencia e Sigurimit të Cilësisë për Arsimin e Lartë në Mbretërin e Bashkuar) http://ëëë.qaa.ac.uk/en  janë esenciale për të krijuar kapacitetet profesionale në këtë fushë.

Shumë vende të BE si Hollanda, Danimarka, Germania, dhe UK kanë konsideruar krijimin e një kornize kompetencash për punonjësit e prokurimeve publike si një pjesë të rëndësishme të reformave të ndërmarra për përmirësimin e këtij sistemi. Korniza e integritetit, aftësive, dhe  kompetencave përcakton nivelin e aftësive, sjelljen dhe kompetencave që kërkohen për çdo punonjës. Përkufizimi i kësaj kornize dhe rëndësitë e saj do të jenë fokus i një shkrimi të ardhshëm. Një ndër ambiciet e qeverisë shqiptare duhet të jetë njohja e këtij profesioni  dhe inkurajimi i talenteve në këtë fushë.  Kjo mund të arrihet nëpërmjet hapjes së një dialogu dhe angazhimi promovues me shkolla, kolegje dhe universitete për të rritur ndërgjegjësimin e njerëzve për këtë profesion, si një karrierë të zgjedhur; duke krijuar dhe mbështetur rrugët e ngritjes profesionale dhe akademike, dhe mbështetje punësimin.

Modeli i Maturimit bashkohor për të matur performancen e përgjithshme dhe ndërmarrë kontrolle të rregullta në të gjithë procesin e prokurimit me qëllim që të identifikohen pikat e forta dhe dobësitë që kërkojnë vëmendjen e specialistëve dhe jo të politikanëve gjithashtu është i domosdoshëm. Është e nevojshme  për të njohur dhe perqafuar praktikat  më të mirë jo vetëm në Shqipëri, por edhe më gjerë dhe gjithashtu krijuar një lidership  në këtë fushë për të kuptuar rolin e rëndësishëm që luan prokurimi në stabilitetin dhe përmirësimin e shërbimeve publike dhe zhvillimin ekonomik. Qeveria duhet t’i kërkojë organeve publike për të ndërmarrë kontrolle të rregullta të prokurimit. Model Maturimi i prokurimit duhet  zhvilluar në konsultim me organizatat në sektorin publik. Nje model maturimi i përafërt me këtë ekziston edhe në Britani të Madhe dhe është konsideruar si një ndër modelet më të suksesshme sepse është i thjeshtë për t’u përdorur dhe shumë fleksibël.