Rrugëtimi i Bekim Fehmiut drejt pavdekësisë

Nga Virgjil Muçi

“E shndritshme dhe e tmerrshme” (“Blistavo i strašno”) titullohet libri me kujtime i Bekim Fehmiut, botuar nga Samizdat B92, një libër që ka njohur mbi dhjetë ribotime dhe është pritur mjaft mirë nga kritika e lexuesit. Paradoksi është që këtë libër të aktorit të madh shqiptar, ndoshta më i madhi i të gjitha kohërave, ende nuk e kemi në shqip (Bekimi e ka shkruar në serbisht), madje, për të qenë më i saktë, nuk dihet kur kemi për ta pasur në duar. Ç’është e vërteta, një paradoks ka qenë edhe vetë jeta e krijimtaria e tij për ne, shqiptarët e përkëndej kufirit, gjatë viteve të diktaturës. I afruar nga regjimi komunist i kohës, por, njëkohësisht, i mbajtur në distancë, i çmuar lart si talent botëror, por, njëkohësisht, filmat nuk i shfaqeshin në kinematë tona, Bekim Fehmiu ishte djali plangprishës i realizmit socialist që as ia përplasnin derën në fytyrë, as i thoshin “Bujrum, mirëserdhe”. Një paradoks që, i shndërruar në njëfarë mallkimi, e ka përndjekur Bekimin e tok me të edhe ne, adhuruesit e tij të heshtur. Sot e kësaj dite nuk kemi një retrospektivë të plotë të filmave të tij në të ashtuquajturin vend amë (i sjellë si njerkë), pa zënë ngoje pjesën tjetër të krijimtarisë, teatrin, krijimtari që nuk peshon më pak nga vlera e rëndësia. Vetëm vdekja tragjike ngjau për një hop sikur e theu këtë qerthull ogurzi, por, vetëm një hop, duke qenë se, paskëtaj, ra sërish sipari dhe spektatorët u ngritën e dolën nga salla si njerëz të çliruar nga hipnoza e madhështisë artistike të aktorit për t’iu kthyer halleve e brengave të tyre.

Shkruar në vetën e parë – çka është e natyrshme kur bëhet fjalë për një autobiografi – e në kohën e tashme – çka është e pagjasë për një jetëshkrim – kujtimet e Bekim Fehmiut janë një biografi e romanizuar. Por edhe këtu kemi të bëjmë me një përjashtim, më sak një veçanësi, që autori, me sa duket, e ka fort për zemër. Ndonëse një gjini e njohur letrare, biografitë e romanizuara nuk para shkruhen nga ata që duan të flasin për jetën dhe veprën e tyre, por, rëndom, nga shkrimtarë që e përdorin këtë teknikë për ta bërë sa më të gjallë dhe tërheqës narracionin në sytë e lexuesit. Ndërkohë që romancieri ynë e ka përdorur këtë teknikë jo thjesht për ta bërë për vete lexuesin me përshkrimet e shpeshta dhe detajet interesante, por, me një fije zgjuarsie, e ka shfrytëzuar për të fshehur e mbuluar atë çka në mënyrë të natyrshme mjegulla e kohës ka fshirë prej kujtesës. Ndaj ky truk i shtënë në punë me mjeshtëri vjen e shndërrohet në një gjetje befasuese.

I ndërtuar sipas një rendi kronologjik ngjarjesh, autori hap krye herazi siparin e ngjarjeve të përbotshme vit pas viti për një hark kohor që zë fill më 1936, vitlindjen e tij dhe mbyllet më 1955, vitin që hyn në Akademinë e Artit. Kësodore, vit pas viti, krahas ngjarjeve të mëdha në skenën e përbotshme, Bekim Fehmiu ndërton me kujdes dhe skrupulozitet arkitekturën e jetëshkrimit të tij. E gjithë kjo i vjen në ndihmë sa shkrimtarit aq edhe lexuesit për të ndërtuar suazën në hapësirë e në kohë ku merr trajtë e formësohet jeta dhe vepra e heroit tonë. E gjithë bota e fëmijërisë së tij është e veshur me një kostum tradicional, tipik shqiptar, botë që jo vetëm nuk integrohet në detin sllav që e rrethon, por, përkundrazi, i bën qëndresë, e zmbraps, duke u ishulluar në vetvete brenda kufijve të arealit shqiptar. Ndaj nuk është rastësi që Bekim Fehmiu e mëson vonë serbokroatishten, vetëm kur hyn për të studiuar aktrim në Akademinë e Beogradit. Një nga skenat më të bukura dhe më domethënëse të librit, ndoshta edhe në Republikën e Letrave Shqipe (a nuk është ky rasti t’i japim qytetarinë e nderit Bekim Fehmiut në këtë republikë?!) është skena e varrosjes së të atit. Me një frymëzim të rrallë poetik, larg patetizmit dhe emfazës, me sytë e fantazisë së një djaloshi në mendjen e të cilit vrumbullon shpirti i artistit, ai përfytyron sikur shkaba dykrenore e flamurit me të cilin e kanë mbështjellë trupin e të atit, pas amanetit që ka lënë, ngjallet e ngrihet fluturimthi në qiell, duke e mbartur me vete. Kjo skenë danteske përshkruan rrugëtimin e të atit në banesën e fundit.

Mjaft kuptimplotë, veçmasi për kërshërinë e dashamirëve të aktorit, është episodi i “rolit të parë”, siç e quan ai vetë. Pas një zënke për hiçmosgjë me të ungjin, Mazllumin, Fehmiu shtrihet sa gjatë e gjerë dhe shtiret sikur ka humbur ndjenjat, vetëm e vetëm për ta ndëshkuar atë, duke ngritur më këmbë të madh e të vogël në shtëpi dhe përmendet e vjen në vete vetëm atëherë kur e ndjen që zullumi është trashur sa s’mban më dhe nga viktimë e dhembsur mund të kthehet në fajtor në sytë e të gjithëve. Ja pra, kjo është mizanskena e parë, e improvizuar e njërit prej aktorëve më të shquar të rodit shqiptar.

Edhe pse i shkruar në serbisht, gjuha është e pasur me turqizma aq tipike për gjuhën e folur në një familje shqiptare, një regjistër ligjërimor që mund ta hasësh në të gjitha familjet ballkanike, më së shumti ato të besimit mysliman. Proza e Bekim Fehmiut është e ngjeshur me detaje të imta të botës së fëmijërisë. Nga ana tjetër, ai rreket të depërtojë në psikologjinë e karaktereve, jo thjesht për të na përcjellë botën e tyre të brendshme, por edhe duke e përdorur, ngandonjëherë, si kontrapunkt të gjendjes së vet shpirtërore.

I botuar në të gjallë të Bekim Fehmiut, libri shoqërohet me një pasthënie të të birit, Uliksit, dashuria dhe krenaria e të cilit për të atin, gjyshin Ibrahim dhe prejardhjen e tyre, është përnjëmend diçka befasuese e prekëse. Jo pa një fije keqardhjeje të krijohet ndjesia sikur më në fund je njohur me ca të afërm që fati i pabesë t’i kish fshehur dhe mbajtur larg syve e zemrës.

Mapo