Marsel Proust, ringjallja e kujtesës, pranishmëria e jetësimit të tashmërisë dhe kohërendies

Albert Vataj

Shkrimtari i madh francez, i cili, ashtu si Andrè Gide dhe James Joyce, përjeton thellë krizën e ideologjive, Marsel Proust ndërton një model të ri romani që ende sot përbën një referencë të domosdoshme frymëzimi për letërsinë. Kërkimi i vazhdueshëm dhe i luhatshëm për të kaluarën e dikujt, me sa duket i humbur, bëhet një pikë qendrore e rrëfimit të Prustit, që në ciklin e gjerë të “Në kërkim të kohës së humbur”, përpiqet të shpëtojë nga harresa ato momente të jetës, që duket se janë zhdukur në mënyrë të pakthyeshme. Sipas Prustit, nëse kujtesa ka humbur, edhe e tashmja humbet çdo kuptim. Hulumtimi i tij novator vjen në jetë nga ky supozim; shkrimtari përjashton kujtimin e vullnetshëm dhe thyen traditën duke përdorur një metodë introspektive të bazuar në kujtesën e pavullnetshme, ose më mirë përmes “epifanive”.
Por çfarë janë epifanitë? Epifania është një fjalë që vjen nga greqishtja dhe fjalë për fjalë do të thotë “shfaqje”. Për Proustin, epifanitë janë ato “ndërprerje të zemrës” përmes të cilave, duke rikuperuar dhe shpenguar të kaluarën, njeriu kap thelbin e jetës.
Një jetë, kuptimi i së cilës ikën në momentin që e jeton. Dhe kujtesa, e pastruar nga soditja e asaj ndërprerjeje të zemrës, arrin të ringjallë kohën e humbur, duke rikrijuar një të kaluar që ende mund të jetohet. Koha e humbur vazhdon brenda nesh duke sjellë me vete një ndjesi të dhimbshme. Por, përmes një pune meditative rivlerësimi, e zbatuar falë kujtesës së pavullnetshme të zgjuar nga një emocion, një objekt, një aromë që ndonjëherë në atë shfaqjen e imazheve që kanë dalë ka pak ngjashmëri me të kaluarën, arrihet në ripushtimin e një ekzistence. Me sa duket, rrëshqitja në harresë të kohës së humbur dhe që me kalimin e kohës vjen në realizimin e saj të plotë. E kaluara mund të rishfaqet në të tashmen me gjithë energjinë e saj dhe objektet apo ngjarjet e parëndësishme mund ta ndihmojnë shkrimtarin të kujtojë të shkuarën. Sipas shkrimtarit të njohur, gjithçka rreth nesh kërkon të hyjë në një marrëdhënie me ne dhe realiteti duhet deshifruar, por në një mënyrë krejtësisht të ndryshme nga ajo që bëjnë simbolistët. Nuk është kuptimi i gjërave që ngjall vëmendjen e Prustit, por ajo që është e mbyllur brenda tyre për të shpenguar gjithçka që kemi humbur, me sa duket për shkak të papërvojës ose shpejtësisë me të cilën ndodhi.
Gjithmonë ka kohë për të jetuar thellë, duke ripërvetësuar të kaluarën që kemi lënë të na rrëshqasë nga duart.
Ky proces mund të ndodhë në mënyrë të pavullnetshme, vetëm kur zemra tronditet nga një zbulesë dhe kjo ndodh kur një kujtim i dhimbshëm shfaqet në kujtesën e paqartë të fëmijërisë.
Kujtimi i një puthjeje për natën e mirë që nëna e tij harroi t’i jepte. Frika e tij për të humbur të gjitha kujtimet e fëmijërisë së tij, duke i lënë atij vetëm atë episod të tmerrshëm vuajtjeje, kundërshtohet menjëherë nga ringjallja e një kujtese të pavullnetshme: një fragment i një kohe të humbur, lidhur me shijen e njohur të një biskoteje që i ofrohet nga një hallë, që arrin të rikthejë në jetë atë botë që tashmë konsiderohet e humbur.
***
Marcel Proust u lind në Paris më 10 korrik 1871 në një familje të klasës së lartë.
Shëndeti i dobët, tashmë nëntë vjet manifeston sulmin e parë të astmës, një sëmundje që do ta përndjekë gjatë gjithë jetës dhe që do ta çojë në vdekjen e tij më 18 nëntor 1922, kur ishte vetëm 51 vjeç.
Sfondi i tij kulturor është i ndikuar nga ajo dekadencë në të cilën mbizotërojnë filozofitë irracionaliste, e cila, duke i kushtuar vëmendje vuajtjes dhe brendësisë njerëzore, sheh shfaqjen e një përhapjeje të poezive dhe prozës me një gjuhë thelbësore, duke e hedhur në krizë romanin tradicional.
Në moshën 25 vjeç, Proust boton një përmbledhje interesante me prozë dhe vargje, të prezantuar nga Anatole France, “Kënaqësitë dhe ditët”, në të cilën mund të shihen ende ndikimet kulturore të periudhës dhe romani i tij i parë “Jean Santeuil”.“, shkruar në vitet në vijim dhe që nuk u botua kurrë gjatë jetës së tij, tashmë tregon shkëputjen nga jeta e kësaj bote, e cila kishte magjepsur aq shumë vitet e para të rinisë së tij, duke parashikuar, ndonëse ende në formë të papjekur, temat e mëpasshme të veprave që e përfaqësojnë atë.
Pas dështimit të karrierës së tij diplomatike, në të cilën ai tashmë tregon karakterin intolerant ndaj kufizimeve sociale, ai punon për një periudhë kohore si vullnetar në Bibliothèque Mazarine, por për shkak të problemeve shëndetësore, ai nuk arrin të zgjasë angazhimin e tij dhe vazhdon të jetojë me prindërit.
I ndërgjegjshëm për homoseksualitetin, ai përpiqet ta mbajë të fshehur për një kohë të gjatë, ndonëse shumë kanë dyshime për orientimin e tij seksual dhe, për këtë arsye, rinia e tij do të mundohet nga ajo që konsiderohej si burim talljeje në atë kohë. Kësaj duhet t’i shtojmë edhe ostracizmin e konservatorëve ndaj qëndrimit në lidhje me të ashtuquajturën “çështje Dreyfuss”, kapitenin me origjinë hebreje i akuzuar padrejtësisht për tradhti.
Në vitin 1900 vdiq shkrimtari anglez John Ruskin dhe Proust filloi të përkthente veprat e tij nën magjepsjen e mesazhit të nisur nga autori, i cili, me gjithë momentin e çorientimit dhe ankthit të qenësishëm të njerëzores së asaj periudhe, na fton të lëmë mënjanë qëndrim pesimist të filozofisë dominuese.
Por përparimi letrar dhe ekzistencial i Prustit ndodh me vdekjen e prindërve të tij. Dhe nga ajo dhimbje e thellë, nga intoleranca ndaj zhurmës dhe aromave që do t’i kishin përkeqësuar më tej gjendjen e tij shëndetësore dhe ekuilibrin e brishtë psikologjik të pagjumësisë së përjetshme, shkrimtari largohet duke u izoluar në një dhomë të veshur me tapë në bulevardin Haussmann.
Në vitin 1908 ai filloi t’i kushtohej tërësisht hartimit të kryeveprës së tij monumentale, “Në kërkim të kohës së humbur”, një vepër autobiografike .
Pasi filloi me “Kohën e humbur” ai arrin dalëngadalë në shtatë libra, të botuar midis 1913 dhe 1927: “Dalla parte di Swann”, “All’ombra delle fanciulle in fiore”, “La parte di of the Guermantes”. “Sodoma dhe Gomorra “, “I burgosuri”, “Albertina u zhduk”, “Koha u rifitua”. Tre romanet e fundit do të publikohen pas vdekjes së tij.
Kur të vendosë të tërhiqet në jetën e vetmuar, daljet publike dhe kontaktet me disa nga miqtë e tij intelektualë, do të jenë shumë të pakta.
Nga ai kujtim i dhimbshëm i fëmijërisë në Combray, për të cilin fola në fillim, merr jetë ai cikël i gjerë i përbërë nga shtatë romane që synojnë të nënvizojnë detyrën e artit për të shpalosur ato momente të kujtesës së pavullnetshme, “ndërprerjet e zemrës”, zbulojnë kuptimin e gjërave. Për të asimiluar më mirë krijimtarinë e tij të gjerë, duhet të fillojmë me iluminizmin, i përfaqësuar mirë në romanin “Nga ana e Swann”, në episodin e madeleine, ajo biskota, e cila qysh në shijen e parë, i investon me emocione, fillimisht të pakuptueshme dhe që e çojnë në rindjekjen e asaj bote që tashmë konsiderohet e humbur.
“ I gjithë Combray doli nga filxhani im i çajit ”, thotë shkrimtari dhe nga ajo biskotë ngrihet ringjallja, autori dhe rrëfimtari i asaj kryevepre që ka shënuar historinë e letërsisë botërore dhe për shumë prej nesh, jetën.
Filozofia e tij, e cila na bën të vlerësojmë thjeshtësinë e gjesteve dhe momenteve të papërsëritshme në dukje të parëndësishme, por gjithmonë të gatshme për t’u rishfaqur në ato ndërprerje të zemrës sonë, edhe nëse në një mënyrë të ndryshme nga ajo që ishin në të vërtetë, arrin t’u japë vlerë të gjithë atyre pak ditëve, gjëra që u japin buzëqeshje atyre që dinë t’i vlerësojnë.