Cili ishte Perandori reformator i Romës nga Durrësi, me njërin sy të zi dhe tjetrin blu?
Albert Vataj
Më 11 prill të vitit 491, Flavius Anastasius Dyrrhachium bëhet Perandor bizantin, me emrin Anastasius I, dhe qëndroi në fron derisa vdiq më 9 korrik të vit 498. Gjatë mbretërimit të tij kufiri romak iu nënshtrua një rifortifikimi duke përfshirë Durrësin, të cilin e bëri një nga qytetet më të fortifikuar në rajon. Anastasius I u lind në vitin 431 në Durrës në një familje fisnikësh ilirë. Ishte i biri i Pompeius, i lindur në vitin 410. Nëna e tij, Anastasia Konstantina ishte një ariane, motra e Clearchus, gjithashtu një ariane, dhe një mbesën atërore e Gallus, e lindur rreth vitit 370. Para se të bëhej perandor, Anastasi ishte administrator i suksesshëm në departamentin e financave të perandorisë. Anastasi kishte një sy të zi dhe një blu, dhe për këtë arsye ai njihej edhe me emrin Dicorus.
Ai ushtroi postin e Perandorit gjatë periudhës 491-518. Mbretërimi i tij pati arritje thelbësore, të cilat ishin karakterizuar nga modelet e reja të qeverisë, ekonomisë, dhe burokracisë në Perandorinë Lindore Romake. Përveç kësaj, Anastasi I është i njohur për largimin nga qeveria perandorake me një tepricë të konsiderueshme buxhetore për shkak të minimizimit të korrupsionit të qeverisë, reformave të kodit tatimor dhe futjes së një forme të re të monedhës.
Pas vdekjes së Zeno në vitin 491, ka prova të forta se shumë qytetarë romakë donin një perandor romak dhe një ortodoks të krishterë. Në javët që pasuan vdekjen e Zenonit, turmat u mblodhën në Konstandinopojë duke thirrur: “Jepini Perandorisë një perandor ortodoks! Jepi Perandorisë një Perandor Romak!” Nën presion të tillë, Ariadne, e veja e Zenit, u kthye në Anastasi I. Anastasi asokohe ishte 60 vjeç kur u ngjit në fron. Në aspektin religjioz, ai ishte mjaft i hapur në simpatinë e tij për Monophysites. Rrjedhimisht, si kusht i sundimit të tij, Patriarku i Konstandinopojës kërkoi që ai të premtonte të mos e refuzonte Këshillin e Kalcedonisë . Vlen të përmendet se Ariadne zgjodhi Anastasius si pasardhës së bashkëshortit të saj para vëllait të tij Longinus , e cila rezultoi ndoshta një zgjedhja e zgjuar.
Preferencat e tij për ndjekësit e doktrinës së krishterë Monofisite sollën në Konstatinopojë kryengritje të të Kaltërtëve (Demos) (të cilët ndiqnin përgjithësisht doktrinën fetare ortodokse) dhe të komandantit të provincës së Trakisë Vitalian-it i cili prej vitit 513 sulmoi dhe rrethoi disa herë kryeqytetin e perandorisë.
Anastasi I vdiq më 9 korrik 518.
Qytetërimi Bizantin bashkëjetoi rreth 800 vjet me Shqiptarët, duke dominuar gjatë gjithë mesjetës në trevat tona. Ai jo vetëm pati ndikime të jashtëzakonshme, si vazhdim i qytetërimit romak por pati aftësinë që të ”thithte” dhe të përfshinte në ”kozmosin” e tij edhe vlerat më të arrira që vinin nga provincat perëndimore Iliro-Arbërore. Historia e Bizantit si pjesë e një prej qytetërimeve të mëdha botërore veçohet për arritjet e saj në aspektet politike, diplomatike, ushtarake, ekonomike dhe kulturore. Pikërisht në këtë realitet kozmopolit një rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe paraardhësit e Shqiptarëve.
I pari midis të shumtëve ishte edhe Anastasi, Perandori që bashkëqytetarët e tij nuk e donin, sepse e lidhi qytetin e tyre, Durrësin me Kostandinopolisin dhe lindjen. Pikërisht Durrësi, qendra e provincës Romako-Bizantine të Epirit të ri, ishte porti kryesor i Bizantit në kufijtë perëndimore të tij. I quajtur si ”Taverna e Adriatikut”, apo ”Metropoli i Ilirikut” ai shërbente si bazë kryesore e flotës perandorake. Nga ky qytet, Perandorisë Bizantine do t’i vinin të gjitha rreziqet nga Perëndimi, siç ishin sulmet e huaja dhe pretendentët e shumtë të fronit.
Nga gjiri i elitës politike, ushtarakë dhe kishtarë të tij, dolën mjaft personalitete të fuqishme, midis të cilëve edhe Anastasi. Anastasi i cili sundoi në vitet 491-518 ishte i 15-ti Perandor Bizantin. Ai lindi në Durrës rreth vitit 450, në një familje senatoriale Ilire (E. Jacques, Shqiptarët). Pasi u bë nëpunës oborri ai u prezantua si njeri me karakter të fortë, ambicioz, i ndershëm dhe i drejtë. Pikërisht për këto cilësi ky ushtarak me përvojë i armatës bizantine u zgjodh si Perandor në vitin 491, duke zëvendësuar paraardhësin e tij, Perandorin Zenon. Pasi u martua me të venë e tij, Ariadnën (Histori e Bizantit. Tiranë 1999, fq.39).
Anastasi qeverisi për 20 vjet dhe u tregua një administrator dhe shtetar i zoti. Ndër reformat e para të tij ishte riorganizimi i sistemit financiar të Perandorisë, ku paraja bizantine fiksoi një kurs stabël dhe emetoi monedhat e reja prej bronzi, në vend të atyre prej bakri që qarkullonin më parë. Në vijim të kësaj politike, ai riorganizoi edhe sistemin e mbledhjes së taksave që fuqizoi financat shtetërore. Tashmë ato do të mblidheshin nga nëpunës që emëroheshin nga prefektët pretorianë. Në fund të qeverisjes së tij, Anastasi i la arkës së shtetit një shumë prej 320.000 librash ari (G. Ostrogorski, fq. 40). Ndërkohë sundimi i Perandorit me origjinë Ilire u shoqërua me revolta dhe luftëra civile, të cilat nxiteshin nga Partia e të kaltërve. Të tilla ishin revoltat e grupeve kristiane të ndryshme ose revolta e Vitalianit, kryekomandantit të Trakës, i cili e rrethoi 3 herë Kostandinopolisin.
Si durrsak, Anastasi tregoi kujdes të veçantë për qytetin e tij të lindjes. Ai rindërtoi sistemin mbrojtës të Durrësit, gjatësia e mureve të të cilit arrinte gjatësinë 4400 m. Ato kishin gjerësi prej 3.5 m dhe ishin të larta 12 m dhe u ndërtuan me tulla të kuqe (A. Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, fq.13) ashtu siç i shohin dhe sot. Përveç tyre, Anastasi ndërtoi edhe kështjellën dhe hipodromin, si dhe një kishë atë të Shën Anargjirëve (A. Meksi. Monumente II.1985.fq.15). Në kohën e tij u ndaluan ndeshjet e gladiatorëve dhe u ndërtuan një pjesë e mureve rrethuese të Kostandinopolisit (T. Zavalani – Histori e Shqipërisë, Tiranë, fq 63-64). Interesant është fakti se Anastasi kishte edhe një portret të çuditshëm. Ai gjysmën e kokës e kishte me flokë të verdhë dhe gjysmën gështenjë, ndërsa njërin sy e kishte bojëqielli dhe tjetrin të zi. (Aristidh Kola, Arvanitasit. fq.209).
Perandori Anastas vdiq më 1 Korrik të vitit 518 dhe u zëvendësua nga Justini, një tjetër bashkëkombës i tij ilir, por nga Dardania, i cili u pasua në vitin 527 nga i nipi, Perandori Justinian. Në vitin 532, kur kundër sundimit të Justinianit shpërtheu kryengritja e famshme Nika, në Kostandinopojë, në të morën pjesë edhe dy nipërit e Anastasit; Pompeu dhe Ipati. Ata u ftuan nga partitë e hipodromit për të marrë pushtetin që u takonte si trashëgimtarë të perandorit me origjinë nga Durrësi. Megjithëse ata arritën një hap larg suksesit, sepse Justiniani mendoi se gjendja e tij ishte e pashpresë dhe u bë gati të largohej nga Kostandinopolisi. Fati i keq i kryengritjes që u shtyp nga strategu i Justinianit, Belizari, pasoi edhe dy nipërit e Perandorit durrsak. Kështu Pompeu dhe Ipati u vranë dhe trupat e masakruar të tyre u hodhën në detin Marmara.
Një luftë e denjë brenda llojit, ku anëtarët e dy familjeve Ilire luftojnë në Kostandinopojë për fronin e Bizantit. Ndërkohë për këtë figurë të shquar që, historia e vendeve fqinje do të bënte çmos që ta bënte pjesë të sajin, tekstet tona, të paktën ato shkollore flasin fare pak. E ndërsa për Anastasin, teksti i Historisë së vitit të katërt, apo siç quhet sot klasës së XII, përmban vetëm katër rreshta (Histori IV Profili shoqëror. Tiranë 2006 fq.23), Justini dhe Justiniani, Perandorë që ishin lindur në Bederiana dhe Tauresium të Provincës së Dardanisë dhe që ishin për nga Kombësia Ilire etnike, teksti i historisë sonë hesht. Përse? Nuk e dimë?!
