Diogjeni, filozofi cinik që kërkonte me kandil në errësirën e hipokrizisë, njeriun e ndershëm

Diogjeni i Sinopës (lc 404-323 pes) ishte një filozof cinik grek, më i njohur për mbajtjen e një kandili në fytyrat e qytetarëve të Athinës, alegorikisht dhe filozofikisht, duke pretenduar, se ai po kërkonte një njeri të ndershëm. Ai hodhi poshtë konceptin e “sjelljes”, si një gënjeshtër dhe mbrojti vërtetësinë e plotë në çdo kohë dhe në çdo rrethanë.
Me shumë mundësi, ai ishte student i filozofit Antistenes (l. 445-365 pes, i cili studioi me Sokratin) dhe, sipas fjalëve të Platonit (gjoja), ishte “Një Sokrat i çmendur”. Ai u dëbua nga qyteti i tij i lindjes, Sinope, megjithëse disa burime thonë se ishte babai i tij që kreu krimin dhe Diogjeni thjesht e ndoqi atë në mërgim. Ai bëri një shtëpi për veten e tij në Athinë, në agora, duke jetuar në një fuçi dhe duke mbijetuar nga dhuratat e admiruesve, duke kërkuar ushqim dhe duke lypur.
Diogjeni i famshëm “kërkimi për një njeri të ndershëm”, ishte mënyra e tij për të ekspozuar hipokrizinë dhe mashtrimin e konventave të sjellshme shoqërore. Duke mbajtur një dritë të mirëfilltë në fytyrat e njerëzve në mes të ditës, ai i detyroi ata të njihnin pjesëmarrjen e tyre në praktikat që i pengonin ata të jetonin me vërtetësi dhe virtytshmëri. Ai frymëzoi të tjerët të ndiqnin shembullin e tij, më së shumti Crates of Thebes (lc 360 – 280 pes) i cili studioi me të. Diogjeni vlerësohet ende shumë në ditët e sotme, për përkushtimin ndaj së vërtetës dhe të jetuarit sipas bindjeve të tij.
Besimet e Diogjenit
Diogjeni erdhi në Athinë ku takoi Antistenin (një nga studentët e shumtë të Sokratit, që themeloi shkollën e tij), i cili në fillim e refuzoi atë si student, por, përfundimisht, u lodh nga këmbëngulja e tij dhe e pranoi. Ashtu si Antisteni, Diogjeni besonte te vetëkontroll, rëndësinë e përsosmërisë personale në sjelljen e dikujt dhe refuzimin e gjithçkaje që konsiderohej e panevojshme në jetë, siç janë pasuritë personale dhe statusi shoqëror.
Ai ishte aq i zjarrtë në besimet e tij, saqë i jetonte ato shumë publikisht në tregun e Athinës. Ai u vendos në një fuçi të madhe vere (disa burime thonë se ishte një vaskë e braktisur), nuk zotëronte asgjë dhe duket se kishte jetuar nga bamirësia e të tjerëve. Ai zotëronte një filxhan që shërbente, gjithashtu kishte një tas për ushqim, por e hodhi atë kur pa një djalë duke pirë ujë nga duart e tij dhe kuptoi se dikush nuk kishte nevojë as për një filxhan për të mbajtur veten.
Kjo mund të thuhet me pak a shumë siguri, por çdo detaj tjetër bëhet gjithnjë e më i pasigurt për shkak të fabulave të shumta që u rritën rreth Diogjenit dhe kohës së tij në Athinë. Edhe pretendimi se ai ishte nxënës i Antistenit është sfiduar si fabul. Megjithatë, duket qartë se Diogjeni besonte se ato që njerëzit i quanin ‘sjellje’ ishin thjesht gënjeshtra të përdorura për të fshehur natyrën e vërtetë të individit.
Ai ishte i njohur për ndershmërinë brutale në bisedë, nuk i kushtonte vëmendje asnjë lloj etikete në lidhje me klasën shoqërore dhe duket se nuk e kishte problem të urinonte apo edhe të masturbonte në publik dhe, kur kritikohej, theksonte se aktivitete të tilla ishin normale dhe se të gjithë angazhoheshin në to, por fshehu privatisht atë që ai bënte hapur.
Sipas Diogenes, shoqëria ishte një trillim artificial i krijuar nga qeniet njerëzore, i cili nuk përputhej mirë me të vërtetën apo virtytin dhe nuk mund ta bënte në asnjë mënyrë dikë një qenie njerëzore të mirë dhe të denjë; dhe kështu vijon historia e famshme e Diogjenit që mban ditën kandilin e ndezur në fytyrat e kalimtarëve në treg, në kërkim të një njeriu të ndershëm ose një qenie njerëzore të vërtetë. Të gjithë, pohoi ai, ishin të bllokuar në këtë botë të sajuar, për të cilën ata këmbëngulnin se ishte realitet dhe, për shkak të kësaj, njerëzit jetonin në një lloj gjendje ëndrre.
Ai nuk ishte filozofi i parë që e bëri këtë pohim; Herakliti, Ksenofani dhe, më e famshmja, Sokrati, vunë në dukje nevojën që qeniet njerëzore të zgjohen nga gjendja e tyre e ëndrrave drejt vetëdijes së plotë për veten dhe botën. Alegoria e famshme e Shpellës e Platonit i kushtohet pikërisht kësaj teme. Diogjeni, megjithatë, i përballej përditë qytetarët e Athinës me pajetësinë dhe vlerat e tyre të cekëta, duke imituar heroin e tij Sokratin, të cilin edhe pse nuk e takoi kurrë, gjithëkëto i kishte mësuar nga Antisteni. Edhe pse duket se shumë njerëz menduan se ai ishte thjesht i sëmurë mendor, Diogjeni do të kishte pohuar, se ai po bënte një jetë krejtësisht të ndershme dhe të tjerët duhet të kishin guximin të bënin të njëjtën gjë.
Platoni dhe Aleksandri i Madh
Kjo sjellje e Diogjenit u informua pjesërisht nga besimi se nëse një veprim nuk është i turpshëm në mënyrë private, atëherë ai nuk duhet të jetë i turpshëm në publik. Rregullat me të cilat jetonin njerëzit, atëherë, ishin të pakuptimta në atë që i detyronin njerëzit të silleshin në një mënyrë të ndryshme nga mënyra se si do të silleshin natyrshëm. Sjelljet dhe mirësjellja u konsideruan nga ai si elementë kryesorë të jetës së rreme në botën e ëndrrave dhe nuk duhet të kënaqeshin nga kjo.
Prandaj, ai fyente rregullisht eprorët e tij shoqërorë, përfshirë Platonin dhe Aleksandrin e Madh. Kur Platoni përcaktoi një qenie njerëzore si “një dykëmbësh pa pendë” dhe u lavdërua për zgjuarsinë e përkufizimit, Diogjeni kapi një pulë, e solli në Akademinë e Platonit dhe deklaroi: “Ja – qenia njerëzore e Platonit”. Platoni më pas shtoi përkufizimin e tij “me gozhda të gjera, të sheshta”. Kjo nuk është hera e vetme që Diogjeni ofendoi Platonin publikisht, por ky është incidenti më i njohur.
Në rastin e Aleksandrit të Madh, të dy Diogenes Laertius (lc 180-240 er) dhe Plutarku (l. 45/50-120/125 es) tregojnë se si, kur Diogjeni jetonte në Korint, Aleksandri erdhi në qytet dhe ishte shumë i interesuar për të takuar filozofin, për të cilin kishte dëgjuar kaq shumë. Ai e gjeti Diogjenin duke pushuar në dritën e diellit, u prezantua dhe e pyeti nëse mund të bënte diçka për të. Diogjeni u përgjigj ashtu me mospërfillje: “Po! Largohu se më ke zënë rrezet e dillellit”. Kjo ishte çfarë ai i kërkoi si favor njeriut që kishte sunduar ¾ e botës. Aleksandri e admiroi shpirtin e tij të dlirë dhe tha: “Nëse nuk do të isha Aleksandri, do të dëshiroja të isha Diogjeni”, së cilës Diogjeni i’u përgjigj: “Nëse nuk do të isha Diogjeni, do të dëshiroja të isha edhe Diogjeni”.
Në një rast tjetër, kur disa njerëz po diskutonin për një burrë të quajtur Kalistenes dhe për trajtimin e shkëlqyer që iu bë nga Aleksandri, Diogjeni tha: “Njeriu atëherë është i mjerë, sepse detyrohet të hajë mëngjes dhe të hajë darkë sa herë që Aleksandri dëshiron”.
Një herë tjetër, në një banket për disa elita athinase, disa nga të ftuarit i hodhën Diogjenit disa kocka dhe e trajtuan atë si qen; për të mos u’a prishur, ai ngriti këmbën si një qen dhe urinoi mbi to. Pavarësisht “çmendurive” të pafund, por edhe për shkak të sjelljes së tij të ashpër dhe shpesh të pahijshme dhe në kundërshtim ne rregullat dhe normat qytetare, të cilat ai i quajti dhe konsideroi si shtirje, athinasit e donin atë dhe, tregon Laertius, kur një djalë theu fuçinë ku Diogjeni jetonte, njerëzit e kishin rrahur djalin dhe e zëvendësuan fuçinë e thyer me një tjetër. Megjithatë, nuk ka gjasa që Diogjeni të kujdesej shumë për fuçinë ose në çfarë gjendje ishte ajo; për të, pasuritë ishin një kurth.
Të jesh vërtet i lirë dhe të jetosh një jetë të virtytshme me vetëdije të plotë, ishte kuptimi përfundimtar i ekzistencës së dikujt.
Siç shkruan Diogenes Laertius: Në një rast ai u pyet se cila ishte gjëja më e shkëlqyer mes njerëzve; dhe ai tha: “Liria e fjalës”. Ai e kishte zakon të bënte gjithçka në publik, qoftë në lidhje me Venusin apo Ceresën; dhe ai u jepte njerëzve përfundimet e tij në këtë mënyrë: “Nëse nuk ka asgjë absurde në ngrënie, atëherë nuk është absurde të darkosh në treg. Por nuk është absurde të darkosh, prandaj nuk është absurde të darkosh në treg”.
Kjo ishte në lidhje me ndalimin e të ngrënit në agora (tregu publik dhe hapësira komunale e qytetit), të cilin, si të gjitha ndalesat e tilla, Diogjeni e shpërfilli. Ligjet dhe rregullat, si sjelljet, ishin konstruksione artificiale për të, të cilat vetëm e ndanin njeriun nga realiteti dhe një kuptim të qartë të vetvetes dhe botës.
Skllavëria dhe Vdekja e filozofit
Për Diogjenin, një jetë e arsyeshme është ajo që jetohet në përputhje me natyrën dhe me prirjet të natyrshme. Të jesh i vërtetë me veten, pra, pavarësisht se sa ‘çmenduri’ mund të duket, do të thotë të ndjekësh një jetë që ia vlente ta jetosh. Qoftë e vërtetë apo një përrallë tjetër, përralla e kapjes së Diogjenit nga piratët dhe shitja e tij në tregun e skllavërve në Korint, dëshmon për forcën e bindjeve që ai kishte. Kur e pyetën tregtarët që donin ta blinin si skllav, se çfarë talenti kishte, ai u përgjigj: “Ajo e të qeverisurit të njerëzve” dhe më pas kërkoi t’i shitej Kseniadit duke thënë: “Më shit tek ai njeri; sepse ai do një mjeshtër.” Edhe pse ai ishte skllav në këtë pikë, dhe në asnjë pozicion për të mos kërkuar asgjë, ai besonte aq plotësisht në veten e tij, sa të tjerët u ndjenë të detyruar ta dëgjonin dhe të bënin atë që ai thoshte.
Kseniadi, për shembull, e vendosi Diogjenin në krye të kujdesit të djemve të tij të vegjël dhe, me kalimin e kohës, filozofi u bë pjesë e rëndësishme e familjes. Ai jetoi në Korint me familjen e Kseniadit për pjesën tjetër të jetës së tij dhe vdiq atje në moshën 90-vjeçare. Shkaku i vdekjes së tij është i diskutueshëm dhe jo bindës. Besohej se Diogjeni vdiq nga helmimi i rëndë ushqimor, si rezultat i ngrënies së një këmbë kau të papërpunuar. Aludime të tjera për fundin e filozofit ishin; tërbim nga kafshimi i qenit ose vetëvrasje, duke mbajtur në mënyrë të vullnetshme frymën.
Qytetarët e Korintit, ashtu si ata të Athinës, e kishin admiruar shumë filozofin dhe e varrosën me nderime dhe respekt pranë portës së qytetit, duke ngritur një monument mbi varrin e tij . Kjo do ta kishte argëtuar Diogjenin me patjetër, i cili, kur u pyet se çfarë dëshironte të bëhej me trupin e tij pas vdekjes, ai u përgjigj se duhet të hidhej jashtë qytetit që trupi t’u shërbente si ushqim qenve. Një statujë e Diogjenit qëndron në Sinopin e sotëm, Turqi, një idealizim krijues që e përshkruan atë duke mbajtur një fener dhe një qen ulur pranë tij.

Nga Joshua J. Mark
Përgatiti: Albert Vataj