Që fëmijët e djalit tim fjalën tranzicion ta gjejnë vetëm në librat e historisë

Nga Mimi Kodheli*

E kujtoj Tiranën e para 25 viteve, e zhytur e gjitha në atmosferën e heqjes së pistoletave nga brezat e punonjësve të policisë dhe krekosjen e tyre me shkopinjtë e dhunshëm tëgomës. Vizita e pritshme e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB në Shqipëri nëmes-majin 1990 duhej shoqëruar me pamje sa më pak represive e totalitare. E për këtë arsye, në fillim të atij maji të largët, u ndryshua legjislacioni penal me heqjen e nenit të tradhtisë ndaj atdheut.

Por “izaurat”, furgonët famëkeq të policisë, gjithsesi lëviznin kudo nëpër Tiranë për të ndaluar, rrahur e mbajtur nën mbikëqyrje të gjithë tëpadëshiruarit e regjimit. E duket se fraza e diplomatit peruvian Perez de Kuelar, se “është për t’u vlerësuar evoluimi hap pas hapi i Shqipërisë”, është shndërruar në lajt-motivin e këtyre 25 viteve demokraci e tranzicion për vendin tonë.

Sepse neve na është vlerësuar gjithnjë evoluimi, por rezultatet varet se nga cili kënd i shohim. Kemi bërë shumë e kemi dalë jashtë natyrës sonë për të mirën e shoqërisë dhe vendit? Apo e kemi nisur nga hiçi dhe sado pak të kemi bërë, gjithsesi do të kishte ndryshim? Nuk mendoj se ndonjëri prej nesh këtu hyn në radhët e pesimistëve, por jemi të gjithë të aftë të analizojmë me skepticizmin e nevojshëm atë që është arritur, apo nuk është arritur në këtë çerek shekulli.

Unë jam financiere në profesion dhe nuk marr përsipër për asnjë moment të bëj historianen apo gjykuesen. Ne të shifrave e kemi më racional mendimin, jemi në gjendje tëkuptojmë instinktivisht trendet pozitive apo negative të përparimit tënjë shoqërie.

Është bërë shumë, pa fund shumë. Por krahasuar me kë dhe me cfarë? A mundet që vendi më i izoluar në Europë, më i varfri, më i prapambeturi teknologjikisht, të barabitet minimalisht me fqinjët tanë direktë? A mund të superohen dekada të tëra paranoje totalitare brenda pak viteve?

Megjithëse Shqipëria duhet marrë si një shembull më shumë se pozitiv në rajon, pasi në një panoramë të përgjithshme, vendi ynë ka dalë nga krizat e viteve ’90, me një nivel të rafinuar demokracie, i paprekur nga konfliktet etnike, nacionaliste apo fetare, gjatë tranzicionit të gjatë nëpër të cilin Shqipëria kalon, kemi parë që disa sisteme, në vend që të ngriheshin duke funksionuar sipas një modeli perëndimor, ose degraduan rëndë ose u karaketerizuan nga një kalbëzim sistematik, akoma pa u ndërtuar mirë.

Me sisteme si ai i drejtësisë apo i shtetit të së drejtës, me trashëgiminë kulturore apo pasuritë tona nën e mbi tokë, jo vetem që u abuzua, por kjo u justifikua si një gjë e bërë në emër të tranzicionit, të shkeljes në rrugë të paditur e shpesh herë në emër të disa fjalëve inflacioniste si demokraci, popull, liri etj.

Cdo njeri prej nesh duhet të marrë pjesën e vet të përgjegjësisë dhe pjesën e vet të detyrimeve. Të asaj që shkoi dhe të asaj që vjen. Shqipëria nuk ka rrugë tjetër vec asaj të të bërit shtet, të largimit një orë e më parë nga rruga e gjatë e tranzicionit, për t’u bërë një vend i drejtë, normal, i begatë e i mirëqënë dhe po ashtu i sigurtë.

Në këtë frymë reforma vazhdon të mbetet një fjalë kyce, pa të cilën nuk do mund të shkojmë shumë larg. Por të mos harrojmë se një reformë e shtyrë në kohë bën më dëm se një reformë e pa nisur. Pasi cdo gjë që i lemë pasardhësit dhe shoqërisë është një akumulim që kërkon kosto gjithmonë e më të larta.

Amullia dhe rrezultatet modeste tëreformave në këto vite mendoj se i bënë shqiptarët më shumë të ndërgjegjshëm në kërkesën e tyre për reforma reale packa se të dhimshme. Tranzicioni i pa fund shoqëruar me njëlëngatë të gjatë nuk po zgjidhte dhe nuk do të mund të zgjidhte thuajse asnjë prej problemve tona. Por shoqëria jonë ka ndjeshmërinë dhe zgjuarsinë e mjaftueshme, për t’i kuptuar vendimet e drejta.

Theksoj gjithashtu se në gjithë këtë cirk dhe kaos të tranzicionit dhe demokratizimit të Shqipërisë, lidhja shpirtërore me Europën ka qenë absolutisht e pacënuar. Perëndimi është pare si ideal, shembull, model dhe synim. Kuptohet që kaq nuk ka mjaftuar, për sa kohë që ne jemi këtu ku jemi dhe ndoshta, po të kishim bërë zgjedhje më të mira gjatë këtij çerek shekulli, do të ishim më mirë e më të zhvilluar.

Në fakt, shpesh herë pranohet lehtësisht se krizat ekonomike, ideologjike dhe shoqërore, i shtyjnë njerëzit drejt ideologjive apo veprimeve të ekstremit. Por ne shqiptarët, megjithëse eksperimentuam shumë politikisht, asnjëherë nuk u dhamë të drejtëpërfaqësimi ekstremeve. Dhe kjo është një vlerë të cilën duhet ta mbajmë fort afër vetes madje ta ruajmë dhe zhvillojmë.

Do të doja të ndalesha pak edhe në të mirat e të këqijat e lëvizjeve migratore  të shqiptarëve, brenda dhe jashtë vendit, si procese thelbësisht të lira, por për fat të keq të ndikuara nga kushtet e vështira ekonomike të shoqërisë.

Nëse deri para 25 vjetësh, lëvizja brenda vendit ishte e kontrolluar, kurse jashtë ishte e pamundur, në 1991 gjithcka iu la në dorë rrëmujës që akoma na karakterizon. Dhe të gjithë të lëvizurit, ndihmuan ekonomikisht familjet që kishin lënëpas. Nga veriu në jug. Një trend gjithëpërfshirës dhe human deri nëdetaje.

Sot, ky fenomen po bëhet shqetësues, pasi lëvizja e lirë e njerëzve nuk presupozon qëndrimin me synim jetesën në vendet e Europës perëndimore. Por më lejoni të bëhem pak kontroverse dhe të vë në dukje faktin se drejt cilit rajon synojnë instinktivisht shqiptarët (?) Shqiptarët që kërkojnë Perëndimin, megjithë shqetësimin e madh që krijojnë, janë një shembull shumë më i mirë se ai grusht njerëzish që shkojnë drejt lindjes fanatike fundamentaliste.

Unë mendoj se shprehja e ish-sekretarit të përgjithshëm të OKB, qëvlerësonte evoluimin hap pas hapi tëShqipërisë, përvec kujdesit diplomatik të kohës dhe kontekstit të thënë ndaj personave të një prej diktaturave më të egra, nuk mjafton.

Im bir ka lindur, është rritur dhe bërë burrë duke ndjerë, perceptuar e dëgjuar fjalën tranzicion.

Detyrimi ynë si pushtetarë sot ështëtë flasim me gjuhën e rezultateve, për ta bërë Shqipërinë një vend të aftë që të shfrytëzojë zotësitë e veta dhe t’i transformojë ato, në histori suksesi ekonomik dhe shoqëror, me qëllim që fëmijët e djalit tim fjalën tranzicion ta gjejnë vetëm në librat e historisë.

*Fjala e mbajtur nga ministrja Kodheli ne konferencen shkencore nderkombetare "Transformimi i madh; 25 vjet pervoja shqiptare e tranzicionit dhe demokratizimit".