E kemi këtë të drejtë për t’i thënë “ik pirdhu” të shëmtuarës…

Bisedë me shkrimtarin Flurans Ilia, mbi letërsinë, jetën në emigrim; telat me gjemba fizikë e mendorë dhe arktikun e ftohtë, ku siç thekson ai “shkrimtari kridhet në ndeshje me një forcë gati mbinjerëzore, sikur ‘njeriu pa strehë’ me të gjithë vitalitetin e përballjes, pa kushte”.

“Të ndeshesh me arrogancë stallierësh, ndihesh si delja e zezë në kohë të tufëzimit”, shton ai në lidhje me marrëdhënien shkrimtar-botues, ndërsa ka për zemër të nënvizojë se shqiptarët në emigrim i duken më të njerëzishëm se në dheun e tyre.

Jeton prej vitesh në Kanada dhe është autor i vëllimit me poezi  “Atavizëm” (Jonalda, 2000), “Baraka e kopshtit të mollëve” (Përmbledhje me tregime Eugen, 2003), “Thembra e kujteses (Përmbledhje me tregime “Ideart”, 2008) dhe i romanit “Jashtë sezonit” (Buzuku, 2013).

Bisedoi Arlinda Guma

A.G. – Si gjendet një njeri i letrave në Kanada? Duket sikur ka diçka të magjishme arti aty. Ndoshta jam subjektive në këtë konstatim për shkak se një nga artistët e mi më të dashur; Leonard Cohen, ishte pjesë e kësaj aureole magjepsëse… por ndonjëherë më duket sikur Kanadaja juaj e njerëzishme është kundrahelmi më efikas ndaj atij kapitalizmit arrogant amerikan, të cilin ne shqiptarët mezi presim ta provojmë në kurrizin tonë nëpërmjet lotarisë …

F.I. – Nga një gojëdhënë mësojmë se njeriu i parë në Amerikën e Veriut, binjakët e autoktonëve të sotëm, supozohet të kenë ardhur nga ngushtica e Beringut, midis Siberisë dhe Alaskës rreth tridhjetë mijë vjet më parë. Këta eksploratorë primitivë, sot të njohur si eskimezë, pyesin veten në atë çast vendimtar ballë dy kontinenteve, dy botëve, nëse duhet të kthehemi pas dhe ripërballemi me të këqijat tona të gjer’ tanishme? Apo duhet të rrezikojmë dhe përpiqemi të kapërcejmë nga njëri breg në tjetrin? Ky vend arktik teje i ftohtë, ku prania e njeriut mund të përngjajë si një çudi, midis bishave dhe brigjeve, ky çast, kjo dilemë, kjo vramendje si violinçel, kjo borë e pashkelur, si fleta e bardhë ende e pashkruar, përngjan me mjedisin në të cilin gjendet njeriu i letrave në Kanada. Nga legjenda mësojmë se njëri nga bashkëbiseduesit e atyshëm quhet Natak. Natak në gjuhën autoktone Inuktituk të Inuitëve përkthehet “i pa strehë”. Përpos qiellit dhe ëndrrave njerëzore ai mbart një veti, guximin për t’u përballur me të panjohurën, për t’i shpëtuar urisë, të këqijave dhe barbarisë, të ftohtit ekstrem. Magjia e artit i përngjan pikërisht kësaj vendim-marrjeje pa kompromis. Shkrimtari kridhet në këtë ndeshje me një forcë gati mbinjerëzore, sikur “njeriu pa strehë” me të gjithë vitalitetin e përballjes, pa kushte. Ai hyn në këtë “aventurë” për t’i shpëtuar vetvetes, së pari. E gjithë kjo aureolë magjepsëse është një dëshmi e pashoqe e njerëzores në këtë peizazh të ftohtë ku temperaturat shpesh zbresin gjer në -30 gradë nën zero. Leonard Cohen, Richard Desjardins, Neil Young, etj, të cilët kam pasur fatin t’i shoh dhe lexoj “për së gjalli” në këtë jetë, janë eksploratorë të fjalës. Ata kanë kuptuar këtë çast fatlum ku fjala nuk i përket më atyre, as Zotit, as temperaturës zero, madje as zeros absolute, por të gjithëve ne. Ndaj poezia e tyre ka forcë përballë arrogancës, brutalitetit, që dhunon të qenit njerëzor në ditët tona. Që e shndërron njeriun në ingranazh. Fjala pra bëhet kundrahelm. Lum ai që lotaria e fatit e ka hedhur në këtë sprovë vendimtare. Sepse aty kupton se kush është thellë në thelb. Mendoj se për cilindo dhe në çdo kohë, dyert e fatit janë të hapura po qe se përpiqesh, përpiqemi. “There is a crack, a crack in everything. That’s how the light gets in.” – shkruan Cohen. Personalisht besoj se, njohja e vetvetes ngelet pika vendimtare në jetën e një njeriu dhe shoqërie. Të gjitha optikat optimistike të “njeriut të ri” & “së ardhmes së ndritur” ngelen një bla-bla-bla propogandistiko-pornografike, çmimin e taksuar të së cilës je ti ai që do e paguash sërish.

A.G. – Romani juaj i fundit “Jashtë sezonit” është botuar prej një shtëpie botuese kosovare; “Buzuku”. Përse nuk bashkëpunuat me një shtëpi botuese në Tiranë? Nuk ishin miqësore me ju? Kohët e fundit vërej gjithnjë e më shpesh se shkrimtarët e Shqipërisë i drejtohen Kosovës për botimet e librave të tyre. Çfarë po ndodh me Tiranën? Janë arrogantë botuesit që jetojnë këtu? (Ky projekt bisedash mirëpret para së gjithash përgjigjet jodiplomatike…)

F.I. – Në vitin 2005 kthehem në Tiranë pas njëmbëdhjetë vitesh mungesë. Rikthehem me një trastë përvojë njerëzore mbi shpatulla, me libra dhe autorë, me një kontinent magjepsës në gjoks, sy e krahë. Vendosem mu në zemër të ndryshimit për tre vite. Frut i këtij ndryshimi është libri im “Thembra e kujtesës” (2008). Përveç kontaktit të drejt’-për-drejtë me njerëz të letrave, ndihmesë e jashtëzakonshme kjo, u përpoqa të kuptoj se si funksionon mekanizmi i artit në gjuhën tashmë të betonuar të atdheut. Në këto vite përvojë kuptova se Shqipëria ka njerëz, nga ata që shkruajnë dhe lexojë përmes sakrificës për të mbijetuar, ka njerëz që e duan të bukurën dhe dijen dhe refuzojnë të jenë ndryshe, ka botues inteligjentë dhe të përkushtuar për të cilët kam respekt, sepse nuk është e kollajshme puna me librin. Sikurse ka njerëz që për nga natyra e kushteve njerëzore, në mesin e të cilave janë brumosur, ngelen të pandryshueshëm. Nga antikiteti kemi një shprehje e cila thotë se ka dy lloje njerëzish në këtë botë, barbarë dhe të qytetëruar! Respekti im maksimal ka qenë përherë me bujkun që është fort i lidhur me tokën! Nuk ka asgjë të keqe në këtë botë me qenë bujk, por të qenit “bujkrob” si mentalitet dhe filozofi, të lidh pazgjidhshmërisht aq fort me interesin plebejan, sa je i paaftë të shkëputesh më tej. Në librin e Abetares shqip që sapo më erdhi nga atdheu, i lexoj në mbrëmje tim biri :

“Shih, pa shih,
Ka dhe më keq,
Për një b,
Që ti e heq,
Fjala bujk
Bëhet ujk.”

Ngërçi aktual i librit në Shqipëri vjen nga kjo supernova. Nga ky lapsus. Nga kjo pikë nevralgjike. Më lejoni të jem i drejtpërdrejtë me sinqeritetin tim. T’i kërkosh lekë autorit për botimin e librit të vet është makabre, fyerje që i bëhet njeriut, krijuesit, artistit dhe të qytetëruarit. Të botosh dhjetëra libra pa redaktim (me gabime drejtshkrimore) si me qenë tulla parafabrikat për hir të interesit, është njësoj si të kesh një ereksion të shpejtë, e jo të plotë, në këmbë, në sipërfaqe, me veten tënde e më tej me shoqërinë. Të ndeshesh me arrogancë stallierësh, ndihesh si delja e zezë në kohë të tufëzimit. Të mos gëzosh të drejtën minimale kundrejt të drejtave të autorit, shpërndarjen, si edhe subvencionim të kulturës dhe librit, është papërgjegjësi, e cila fillon prej rregullatorit dhe mekanizmave, kundrejt principeve të botës së qytetëruar në të cilën kërkojmë të hyjmë. Të gjitha këto mjaftojnë në procesin e ftohjes së lexuesit. Por të gjitha këto mjaftojnë njëherazi të besosh se cili je. E kemi këtë të drejtë për t’i thënë “ik pirdhu” të shëmtuarës sepse thjesht jemi, ndihemi ndryshe. Kur u largova nga ky mjedis dhe rigjeta kontinentin tim sërish, e kisha të kristalizuar në mendje romanin “Jashtë sezonit” (2014) por, më duhej një botues. Kështu u njoha me Buzuku-n, një sipërmarrje familjare me njerëz të përkushtuar me librin dhe kryesisht kundrejt autorit. Prishtina u bë streha e romanit tim të parë. Nuk kam për ta harruar. Kosovës i kemi shumë borxhe. Një nga këto borxhe është botimi i shtetasve të “republikës amë” matanë kufirit, në “territorin” e Kosovës! Për të qenë politikisht korrekt, përdorim termin “territor” dhe “kufi ndarës” kur në fakt(!), e përbashkëta është dhe do të jetë në jet’ të jetëve te shqipja, toka shqiptare dhe ndër shqiptarë.

A.G. – Babai juaj, gazetar, u nda nga jeta prej një aksidenti në krye të detyrës kur ju ishit vetëm tre muajsh. Cila është gjëja më e papërballueshme e të përditshmes së një fëmije që rritet pa figurën atërore? Sa ngushëlluese bëhet letërsia përgjatë këtij rrugëtimi të brishtë?

F.I. – Mendoj se gjëja më e papërballueshme e përditshmërisë është “boshllëku”. Çdo njeri ka përvoja individuale në raport me jetën. Kjo ndodh sepse jemi qenie unike. Pse jemi të tillë, universi ynë është i larmishëm. Unë jam një besimtar që formën e vet të besimit e ka të vendosur pikërisht te mungesa. Mungesa e babit ka konfiguruar tek unë praninë e Atit, me A të madhe, në një kuptim gjithëpërfshirës. Komunikimit me të dhe nëpërmjet tij me botën që më rrethon. Ky familjarizim më ka ndihmuar në dekodifikimin e shtresave semantike të gjuhës. Kuptimin e logjikës matematike si “gjendje dhe dëshmi reale”, si fakt i realitetit. Marrjen seriozisht të metaforës. Vendosjen e poezisë si formë gjuhësore të epërme. Ngushëllimi im shndërrohet kështu në bekim. Jam me fat që si bekim mbart zërin e nënës time, teksa ende fëmijë më lexonte fragmente nga Iliada dhe Don Kishoti, libra të trashëguar po nga im at’. Jam me fat që boshllëku im mbart aromën e fjalës, fletëve të një libri, letërsisë, përgjatë këtij rrugëtimi të brishtë. U çlirova nga kjo ndjenjë “boshllëku” pas gati dyzet vitesh, me ardhjen në jetë të tim biri. Procesi i rrugëtimit kishte kryer tashmë ciklin e vet. Unë që po rrëfehem në këto rreshta, nuk jam gjë tjetër këtë çast, veçse ura midis dy brigjeve. Nganjëherë Arlinda, mendoj se është mirë të kuptosh se cili je, nga vjen dhe ku shkon.

A.G. – Në mediat sipërfaqësore shqiptare, Kryeministri Kanadez përmendet zakonisht për faktin se si e sa po çmend vajzat në internet (!) Asnjë fjalë për faktin se vitin e shkuar ai mirëpriti 26.000 refugjatë sirianë duke ua uruar vetë mirëseardhjen në aeroport… është vërtet kaq njerëzor dhe i përulur ky djalë? Apo është thjesht marketing? Dhe meqë jemi këtu; cilat janë politikat e qeverisë së tij për kulturën?

F.I. – E shprehët bukur, “mediat sipërfaqësore”. E ku e njohin në thelb Kryeministrin Kanadez dhe artin e të bërit politik këto media? Para ca ditësh po i hidhja një sy këtyre “medieve” ku ishin “totalisht” të shqetësuara për “poturet” e Kryeministrit Shqiptar. A thua se Shqipëria nuk ka probleme të tjera më thelbësore se veshja apo paraqitja e dikujt? I thithuri me hundë i “skupit mediatik” është i dëmshëm për shëndetin. Gjithkush e vendos marrjen e informacionit në bazë të formimit të vet. Dhe meqë erdhëm në këtë pikë, mendimi im për Kryeministrin aktual Kanadez është në sa vijon; Kanadaja me politikën e vet është për hapjen e kufijve ndërnjerëzore! Mos harrojmë se ky kryeministër vjen në një kohë ku konservatorizmi e ka mbledhur botën si japrak nën gjethen e dollarit. Të qenit liberal nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh “libertin”. Përkundrazi dëshmon se në një botë të egër si kjo e sotmja, vlerat e lirisë janë kriter themeltar që mbathin me atribute njerëzore kohën tonë. Ky planet, që është i yni, duhet të jetë një vend i banueshëm për të gjithë së bashku. Kjo zë vend edhe në spektrin e kulturës, e sidomos në atë të fjalës së lirë, ku Kanadaja me politikat e saj është një atdhe i avangardës sociale.

A.G. – Jeni arratisur prej Shqipërisë në një moshë kur njeriu formëson atë që do të bëhet më vonë. Në vend të shkonit të jepnit provimin e gjuhë-letërsisë, ju u gjendet papritur në statusin e vështirë të refugjatit, në fillim në Greqi, pastaj Europë, më tej Amerikë, e përfundimisht Kanada. A e dëmton, apo më mirë të themi, a e çorodit krijimtarinë e një shkrimtari largimi prej dheut amë? Ju flisni shtatë gjuhë, dhe unë gjithmonë kam menduar se mësimi i një gjuhe të huaj është mënyra më e mirë për të depërtuar në psikologjinë e një kombi. A e ka bërë kjo krijimtarinë tuaj më të hapur e pa kufij (e kam fjalën për ata telat me gjemba që ju kapërcyet kur e latë Shqipërinë…)

F.I. – Jam larguar herët nga Shqipëria. Arratia ime e parë daton pikërisht ditën (më saktë natën) e festës së Republikës, më 11 janar të vitit 1991. Sezon provimesh. Sezon telash me gjemba që prisnin të binin nga dita në ditë. Sezon kufijsh. Sezon ëndrrash. Zhgjëndrrash kolektive. Jashtë sezonit, tepër i ri për të kuptuar se sprova të tilla mund të të kushtojnë jetën. Tepër i ri për të kuptuar se shkolla e jetës është një nga rrugët më të vështira drejt vetvetes. E vetmja. Përvojë e asaj përmase për të cilën nuk ke as më të voglin kthim pas (njësoj si Natak për të cilin folëm më sipër). Përvojë që shndërrohet kryesisht në bukë (shqip), dhe book (anglisht) kur është e nevojshme (po buzëqesh!). Përvojë që i hap të tjera shtigje kureshtjes, dijes. Njohja e gjuhëve të vendeve ku ke bujtur ndihmon së pari për të kuptuar këtë “ngjasim rastësor” midis këtyre dy fjalëve ku të ka hedhur fati prej njeriu, midis fjalës “bukë” dhe “book”, ndihmon për të kuptuar tjetrin në “librin e bukës tënde”. Kjo është një liri e pashtershme për të gjetur burimin prej ku rrjedh realiteti i ditëve të tua. Mendoj se të qenit jashtë atdheut është dhe nuk është dëmtues për shkrimtarin. Kjo lloj largësie është i gjithë sekreti i formulës magjike midis teje dhe atdheut. Për këtë shkrimtari nuk flet kurrë në publik. Kjo largësi bën pjesë në alkiminë e fshehtë të asaj që shkruan. E vetmja pengesë reale e shkrimtarit që jeton jashtë atdheut është barriera e gjuhës në vendin ku jeton. Kufi i padukshëm ballë të cilit shkrimtari  përgatit arratinë e tij të ardhshme. Ku? Cilën arrati në fund të fundit? Qysh nga lindja, ndryshe nga zanatçinj të tjerë, ai është i lidhur pazgjidhshmërisht me këtë nyje, dhimbje e ëmbël, gordiane.

A.G. – Ç’mendim keni për bashkëkohësit tuaj letrarë shqiptarë të pas nëntëdhjetës? A ka ndopak shpresë letërsia e re shqiptare? A vazhdojnë autorët e kësaj periudhe t’i kenë telat me gjemba të autocensurës në mendje? Cilët janë autorët që ju terheqin prej kësaj letërsie?

F.I. –  Vështirë të flasësh për bashkëkohësit sepse duhet të kalojë më e pakta edhe një çerek shekulli tjetër që të kristalizohet fytyra e kësaj periudhe të letërsisë. Jam krenar për bashkëkohësit e mi. Po. Ndaj dhe nuk dua të përmend emra për hir të respektit kundrejt punës në vazhdim të këtyre kolegëve. Ata janë, vlojnë brenda këtij çasti ku po flasim, dhe kjo më bën të ndihem. Ndjesi optimiste kundrejt kësaj periudhe letrare të vendit tim ngaqë ka vlera dhe prurje të furishme. Ajo çka unë druhem është vdekja klinike e ideve. Padyshim më tiranikja nga të gjitha llojet e censurave, autocensura! Sa artistë ka që për hir të të vetëndierit “në bashkësi” janë pjesë e një opinioni gjithëpërfshirës kundrejt tjetrit vetëm e vetëm për të marrë një copë vëmendje mediatike, 100-gram publicitet të shpifur? Urrejtja, qoftë kjo e lidhur përdhunësisht edhe me mungesën e materiales, xhelozia intelektuale, heshtja, arma më vrastare, indiferenca, arma më e sofistikuar, qoklliku – ti shkruan për mua unë do shkruaj për ty se jemi pjesë e së njëjtës mendësi pavarësisht nga vepra, e kush e pjerdh veprën?, as që lexohemi midis nesh!, debatet pa bukë, ekzaminimi i kockave të tjetrit, shfarosja e tjetrit në rrafshin intelektual dhe mendimit të lirë, a janë pjesë përbërëse e jona të gjitha këto? Po apo jo? A jemi ne të aftë të bashkërendojmë opinionet tona për njëri tjetrin pa qenë njëkohësisht të çliruar nga të gjitha këto atavizma? A jemi të aftë që për një të vetme herë në jetë të mos bëjmë të shumëdijshmin dhe ta hedhim tej maskën eskiliane të të pasurit të së drejtës gjithmonë me vete? A jemi vërtet individë të lirë? Mendimtarë të lirë? Pa qenë të survejuar apo më keq, autocensuruar?! A kemi te drejtë, guxim, apo më thellë dëshirën e mirë që të çrrënjosim të keqen e përbashkët, këtë ndjesi primitive, që qarkon të trashëguarën e hershme për t’i dhënë një tjetër hov dialogut të përbashkët në të ardhme? Vë bast që heshtja kundrejt këtyre pikëpyetjeve është akoma edhe më e madhe. Kjo është si të thuash ajo fytyra e dytë e letërsisë shqipe, të cilën nuk do keni fatin ta gjeni në asnjë antologji këto 27 vite të fundit.

A.G. – Ka ndonjë organizim të komunitetit të artistëve shqiptarë në Kanada? A janë mirëdashes ata me njëri-tjetrin, apo edhe atje njëlloj si këtu në Tiranë; bërryla dhe një luftë e verbër e të gjithëve ndaj të gjithëve?

F.I. – Ka shoqata kulturore por jo një bashkësi të mirëfilltë shkrimtarësh dhe artistësh. Jemi ende të paktë në numër dhe ndoshta, jo edhe aq të fuqishëm ekonomikisht. Jemi të kapur në ngërçin e përditshmërisë për të paguar faturat e mbijetesës. Por kam vënë re një gjë që më habit jashtë mase. Shqiptarët kur janë jashtë vendit të tyre kanë një sjellje dashamirëse kundrejt tjetrit. Kanë dëshirën e mirë për t’u përqafuar me tjetrin dhe bërrylat duket sikur i kanë lënë pas, te Bërryli i Unazës së Tiranës. Një unazë e habitshme ku çdo pikë e vetme përbën rrethin. Asnjëherë nuk e kam kuptuar këtë ndryshim midis individit të gjendur brenda apo jashtë këtij qarku vicioz. Sepse në origjinë është po ai njeri.

A.G. – Mund të më përshkruani një çast prej procesit tuaj të të shkruarit? Vendin ku shkruani, orën dhe atmosferën… Pse jo, edhe dëborën jashtë…

F.I. – Bëj pjesë në atë grupim lëvruesish që shkruajnë jo sistematikisht. Jo ngaqë nuk dua. Thjesht, ngaqë nuk kam kohë. Koha ime është buka që duhet të sjell në fund të ditës, në shtëpi. Jam në pritje të vazhdueshme të atij çasti kur fjala është tërësisht e lirë, dhe vjen me atë bukuri vrastare të pashmangshme, me dinjitet çlirues nga vetja drejt supit tënd, si me qenë trupi i të fundit njeri mbi këtë tokë. Oraret ekstreme kur gjumi flakërin zgjimin, kur shtëpia flë si flogë e flakës ndër fjalë, aroma e kafesë, troku i kuajve të egër që rendin në drejtimin e së panjohurës brenda meje. Ky është çasti magjik prej nga ku fillon i gjithë ky proces prej të cilit kam kuptuar se nuk kam shërim. Është si punë droge, nevojë për të qenë esëll, domosdoshmëri të cilën askush tjetër nuk mund ta kuptojë, përveç hemorragjive të mia poetike. Më pëlqen kthjelltësia e zgjimit herët në mëngjes, pa zbardhur dita. Jam i bekuar brenda këtyre mureve. Në kuzhinë ku gatuhet jeta. Ku jetojnë shishet e mesazheve të një nate, njëzet viteve, apo shekulli më parë. Në studion time, një kthinë e mbushur me libra në të gjitha gjuhët, ku pleqëron nëna ime në sezone të caktuar të vitit. Në kanape, midis zërit të tv, pikëpyetjeve të tim biri, radios lokale, dhe vizuales kompjuterike. Shpesh ime shoqe më tërheq nga të gjitha këto për të më shpënë nëpër vende të bukura në jug, ku bën ngrohtë, si netët e Havanës, portokalliet e Floridës, Gjiri i Meksikës, drejt Karaibeve dhe Amerikës Latine, në udhëtime që mund të zgjasin si “realizmi magjik” ndoshta edhe për një natë të vetme, pas së cilës rikthehem po në ag drejt një tjetër realizmi, fletës sime të bardhë. Thjesht, ngaqë nuk mund të jem ndryshe.

A.G. – Ju falënderoj për bisedën!

F.I. – Ju lutem! Kënaqësia është e imja. Ju përqafoj me pikën e fundit të rakisë që më kishte ngelur nga atdhèri dhe e ndamë së bashku përgjatë kësaj bisede për të cilën ju falënderoj. Mirë-u-lexofshim së shpejti. Uroj të ketë njohje dhe mirënjohje midis nesh dhe për shumë mote gëzuar!