Parimet matematikore të filozofisë së natyrës së Isak Njuton, i kapërcejnë gjithë veprat e tjera të gjenisë njerëzore

Nga Albert Vataj

Së bashku me Carl Friedrich Gauss dhe Arkimedin, Isak Njuton, bën pjesë në të ashtuquajturën “treshe të artë” e matematikës. Ai ishte padyshim më i madhi i të mëdhenjve të shkencës dhe aktualisht prin katërshen e gjenive, Stephen Hawking, Albert Ajnshtaj dhe Nikola Tesla. Epitete dhe përkufizime të ndryshme janë përpjekur ta kumtojnë në mënyrë të përmbledhur gjithësinë e krijimit shkencor që ai i dha botës si mëkime drite, kah dija dhe zbulimet e mëdha do të udhëtonin duke dëbuar terrin e mesjetës.

Një fizikan, matematikan, astronom dhe alkimist gjenial dhe i aftë, Sër Isaac Newton konsiderohet të jetë shkencëtari më i madh dhe më me ndikim i të gjitha kohërave. Një nga kontribuesit kryesorë të ‘Revolucionit Shkencor’ të shekullit të 17-të, ai zhvilloi parimet e fizikës moderne të cilat i parashtroi në librin e tij, ‘Philosophiae, Naturalis, Principia Mathematica’. I njohur gjerësisht si ‘Principia’, libri theksoi konceptet e tij të gravitetit universal dhe ligjeve të lëvizjes që mbetën në ballë të teorive shkencore për shekuj. Për më tepër, ai punoi dhe zhvilloi teorinë e ngjyrave. Ai ishte i pari që shpalosi faktin se ngjyra është një veti e brendshme e dritës dhe se kur reflektohet, shpërndahet ose transmetohet, drita e bardhë zbërthehet në ngjyra të shumta, që shpesh shihen në spektër ose në ylber. Ai ishte përgjegjës për ndërtimin e teleskopit të parë praktik. Njutoni kontribuoi gjithashtu në studimin e serive të fuqisë, përgjithësoi teoremën binomiale në eksponentë jo të plotë dhe zhvilloi një metodë për përafrimin e rrënjëve të një funksioni. Përveç sa më sipër, Njutoni dha një kontribut të rëndësishëm dhe të konsiderueshëm në fushën e alkimisë dhe teologjisë. Në jetën e tij, ai mbajti shumë poste të rëndësishme. Përveç se shërbeu si profesor i matematikës në Lucasian dhe president i ‘Shoqërisë Mbretërore’, ai shërbeu gjithashtu si Gardian dhe Mjeshtër i Mint. Nuk do të ishte gabim të thuhej se Njutoni i vetëm hodhi themelet për zbulimet e ardhshme nga shkencëtarët anembanë globit.

“Ndër Kontributet themelore të Njutonit në shkencë përfshijnë përcaktimin sasior të tërheqjes gravitacionale, zbulimin se drita e bardhë është në të vërtetë një përzierje e ngjyrave të pandryshueshme spektrale dhe formulimi i llogaritjes. Megjithatë, ka një anë tjetër, më misterioze të Njutonit, e cila njihet në mënyrë të paplotë, një sferë aktiviteti që zgjati rreth tridhjetë vjet të jetës së tij, megjithëse ai e mbajti atë kryesisht të fshehur nga bashkëkohësit dhe kolegët, është fjala për përfshirjen e Njutonit në disiplinën e alkimisë, ose siç quhej shpesh në Anglinë e shekullit të shtatëmbëdhjetë, “kimisti”.

Isaac Newton u lind më 4 janar 1643, në Woolsthorpe Manor, Angli, nga Hannah Ayscough dhe Isaac Newton Sr. Babai vdiq tre muaj para lindjes së tij. Hannah u martua përsëri me Reverend Barnabas Smith, duke e lënë Njutonin tre vjeçar nën kujdesin e gjyshes së tij nga nëna, Margery Ayscough.

Njutoni mori arsimin paraprak nga ‘The King’s School’ në Grantham, ku shkëlqeu dhe arriti gradën më të lartë. Më pas ai u regjistrua si sizar në ‘Trinity College’, Kembrixh në 1661.

Ishte gjatë viteve të tij në Kembrixh që Njutoni zhvilloi një interes për fizikën, matematikën, optikën dhe astronominë. Megjithëse iu mësua një kurrikul standarde, ai zhvilloi një interes për shkencën e avancuar dhe e kaloi kohën e tij duke lexuar vepra të filozofëve modernë.

Një epidemi e murtajës e vitit 1665 detyroi mbylljen e kolegjit për dy vjet, të cilin Njutoni e kaloi në shtëpinë e tij në Woolsthorpe. Megjithatë, ai nuk i braktisi studimet dhe vazhdoi të njëjtën gjë privatisht.

Kur u bë më i rritur, nëna e tij e çregjistroi nga shkolla, me shpresë, se në bujqësi do të jetë më i suksesshëm. Fatmirësisht u zbulua se ai kishte prirje për punë të tjera, kështu që në moshën 18 vjeçare u regjisirua në Universitetin e Kembrixhit. Atje shumë shpejt mësoi shkencën e atëhershme dhe matematikën, dhe pas një kohe të shkurtër i filloi hulumtimet e veta. Në moshën 21-27 vjeçare, Njutoni i vuri bazat e teorive shkencore, të cilat më vonë mundësuan ndryshimet rrënjësore në botë.

Mesi i shekullit XVII është kohë e ngritjes së paparë shkencore. Zbulimi i teleskopit në fillim të shekullit, në mënyrë rrënjësore i ndryshoi hulumtimet astronomike. Filozofi, Frensis Bekon dhe dijetari francez Rene Dekart u apelonin shkencëtarëve të mbarë Evropës që më të mos mbështeteshin në autoritetin e Aristotelit, por të fillojnë me hulumtime dhe gjurmime vetjake. Njutoni madhështor në praktikë e arriti atë për të cilën angazhoheshin Bekoni dhe Dekarti. Studimet e tij në astronomi dhe shfrytëzimi i teleskopit të posazbuluar, kushtëzojnë ndryshime rrënjësore në këtë shkencë, ndërkaq eksperimentet në mekanikë sollën deri te formulimi i Ligjit të parë (të Njutnit) për lëvizjen.

Shkencëtarë të tjerë si Uilijam Harvi (zbuloi qarkullimin e gjakut) dhe Johanes Kepler (formuloi ligjet e lëvizjes së planeteve rreth Diellit), gjithashtu futën informacione thelbësore në rrethet shkencore. Megjithatë shkenca e mirëfilltë edhe më tej ishte preokupim i njerëzve, të cilët u morën me punët mendore andaj edhe nuk ka pasur fakte për pohimet e Frensis Bekonit se e shkrirë në teknikë, ajo rrënjësisht mund t’i ndryshojë kushtet reale të jetës së njerëzve. Edhe pse Koperniku dhe Galileu kundërshtuan disa nga botëkuptimet e gabuara të shkencës së lashtë duke kontribuar me këtë në të kuptuarit më të mirë të Gjithësisë, akoma nuk ishin të formuluara parimet, të cilat të gjitha faktet do t’i sintetizonin në një teori të veçantë me qëllim që parashikimet shkencore të bëhen të mundshme e reale. Isak Njutni është ai, i cili e përpiloi atë teori të veçantë dhe e orientoi shkencën moderne drejt rrugës, të cilën ajo e ndjek që atëherë e sot e kësaj dite.

Njutni asnjëherë nuk ka pasur ndonjë dëshirë të veçantë që t’i shpallë rezultatet e arritura, edhe pse në vitin 1669 tanimë i formuloi idetë themelore të zbulimeve të tij, një numër i madh i teorive janë bërë të njohura tepër vonë. Zbulimi i parë i shpallur i tij është punimi themelvënës për natyrën e dritës. Pas një varg eksperimentesh të ndërlikuara Njutoni zbuloi se drita e thjeshtë e bardhë është e përbërë nga të gjitha ngjyrat e ylberit. Krahas kësaj ai me kujdes të madh i studionte ligjet e reflektimit dhe të përthyerjes së dritës. Kështu në vitin 1668 ai e krijoi dhe praktikisht e ndërtoi teleskopin e parë me pasqyrë, teleskopin reflektues, i cili edhe sot përdoret në më shumë observatoriume astronomike. Në moshën 29 vjeçare, Njutoni, para Shoqërisë mbretërore britanike i prezantoi këto zbulime së bashku me eksperimentet tjera të tij në lëmin e optikës.

Vetëm këto zbulime janë të mjaftueshme që t’i sigurojnë vend në këtë listë treguese, por janë të shumta edhe të arriturat e tij në matematikën e mirëfilltë dhe në mekanikë. Kontributi i tij kryesor në matematikë është zbulimi i llogaritjeve integrale, të cilat arriti t’i zbulojë që në moshën 23-24 vjeçare. Kjo arritje më e rëndësishme në matematikën moderne s’është vetëm kokërr nga e cila lindet një pjesë e madhe e teorisë bashkëkohore matematikore, por edhe instrumenti i jashtëzakonshëm pa ekzistimin e të cilit përparimi i mëtejshëm i shkencës moderne do të ishte i pamundshëm. Edhe po qe se të mos zbulonte asgjë tjetër, pos llogaritjeve integrale, ajo do t’i siguronte Njutnit njërën nga pozitat parësore në ketë vepër.

Megjithatë, sukseset më të rëndësishme të Njutonit janë në lëmin e mekanikës-shkencë, e cila e sqaron lëvizjen e trupave fizikë. Galileu zbuloi ligjin e parë të lëvizjes me të cilin sqarohet lëvizja e trupave nën ndikimin e forcave të jashtme. Në praktikë, është e qartë se të gjitha trupat u nënshtrohen ndikimeve, por, çështje thelbësore në mekanikë është se si lëvizin trupat nën ndikimin e forcave të jashtme. Këto problem Njutoni e zgjidhi me Ligjin e tij të dytë të lëvizjes, i cili me të drejtë konsiderohet si bazament në fizikën klasike. Ligji i dytë (formula matematikore e të cilit është F = ma) thotë: rritja e shpejtësisë së një trupi është e barabartë me forcën ndikuese ndaj tij e pjesëtuar me masën e tij. Më vonë këtyre dy ligjeve Njutoni ua ndajshtoi edhe Ligjin e tretë famoz për lëvizjen (ai thotë: çdo ndikim apo forcë fizike ka edhe kundërndikimin e barabartë në kahje të kundërt) dhe Ligjin më të njohur për gravitacionin kozmik. Këto katër ligje, marrë në tërësi, paraqesin një sistem të veçantë nëpërmjet të të cilit praktikisht të gjitha sistemet mekanike makroskopike-prej lëvizjes së lavjerrësit e deri te lëvizja e planetëve nëpër orbitat rreth Diellit mund të hulumtohen e të parashihen veprimet e tyre. Njutoni jo vetëm që i formuloi ligjet themelore të mekanikës, por duke i shfrytëzuar llogaritjet integrale, personalisht tregoi se si mund të aplikohen ato në zgjidhjen e problemeve aktuale.

Ligjet e Njutonit shfrytëzohen në zgjidhjen e një rrethi të gjerë të problemeve shkencore e teknike. Derisa ai ishte gjallë, këto ligje aplikim më evident kishin në astronomi. Edhe këtu Njutoni fitoi një vend të lartë. Në vitin 1687 ai botoi veprën e rëndësishme ”Parimet matematikore të filozofisë së natyrës” (shkurtimisht e njohur si “PRINCIPIA”), në të cilën janë të eksplikuar Ligji i gravitacionit dhe ligjet e lëvizjes. Ai tregoi se si duhet të aplikohen ato ligje që të caktohet me saktësi të madhe lëvizja e planeteve rreth Diellit. Detyrën themelore të astronomisë dinamike gjegjësisht me saktësi të parashihen pozitat dhe lëvizjet e yjeve dhe planeteve Njutoni e zgjidhi në mënyrë të shkëlqyeshme, vetëm me një lëvizje. Pikërisht për këtë pothuajse të gjithë e konsiderojnë si më të madhin ndër astronomët.

Atëherë çfarë është vlerësimi ynë për rëndësinë shkencore të Njutonit? Gjatë shqyrtimit të regjistrit të çfarëdo qoftë enciklopedie shkencore, hasim në më shumë udhëzime (dy-tri herë më shumë) nga njësitë për Njutonin dhe për ligjet e zbulimet e tij, se sa për cilindo shkencëtar tjetër. Përveç kësaj duhet t’u kushtohet kujdes edhe thënieve të shkencëtarëve të tjerë për Njutonin! Shkencëtari gjerman Gotfrid Lajbnic (1646-1716), i cili nuk ishte mik i Njutonit, dhe me të cilin ka pasur polemika të rrepta shkruan; “Nëse e marrim matematikën që nga themelimi i saj e deri në kohën e Njutonit, pjesa më e madhe e saj është vepër e Njutonit!”. Shkencëtari i madh francez Pjer Laplas (1749-1827) ka shkruar: “Principia i kapërcen të gjitha veprat tjera të gjeniut njerëzor”. Matematikani francez Lui Lagranzh (1736-1813) shpeshherë përsëriste se Njutoni është gjeniu më i madh që ka pasur bota, ndërsa Ernest Maks (1838-1916) fizikan austriak, në vitin 1901 shkroi: “Gjithçka që është arritur pas kohës së tij është përpunim deduktiv formal matematikor i mekanikës në bazë të ligjeve të Njutonit”. Kontributi i madh i Njutonit eksplikohet me këtë: ai ndërlidhet me shumicën e fakteve dhe ligjeve, të cilat mund të sqarojnë disa dukuri, por nuk janë në gjendje të parashohin diçka; shkencëtari na la sistemin e veçantë të ligjeve që mund të aplikohen te një numër i madh i dukurive fizike dhe të shërbejë nëpër parashikime të sakta.

Isak Njutni më 31 mars 1727 dhe u varros në Manastirin ministror me çka edhe u bë shkencëtari i parë që u nderua me një respekt të këtillë.

Në përkujtim të gjeniut është ngritur një monument, pranë varrit të tij, vepër e skulptorit Michael Rysbrack (1694–1770) në mermer të bardhë dhe gri me dizajn nga arkitekti William Kent. Monumenti paraqet një figurë të Njutonit të shtrirë në majë të një sarkofagu, me bërrylin e tij të djathtë të mbështetur në disa nga librat e tij të mëdhenj dhe me dorën e majtë që tregon te një rrotull me një dizajn matematikor. Mbi të është një piramidë dhe një glob qiellor që tregojnë shenjat e Zodiakut dhe rrugën e kometës së vitit 1680. Një panel reliev përshkruan putti duke përdorur instrumente të tilla si teleskop dhe prizëm.

Në pllakatin e monumentit ndodhet mbishkrimi latin: Këtu është varrosur Isak Njutoni, Kalorësi, i cili me forcën e mendjes pothuajse hyjnore dhe parimet matematikore, veçanërisht të tijat, eksploroi rrjedhën dhe figurat e planetëve, shtigjet e kometave, baticat e detit, pangjashmëritë në rrezet e dritës, dhe, atë që asnjë studiues tjetër nuk e ka imagjinuar më parë, vetitë e ngjyrave të prodhuara në këtë mënyrë. I zellshëm, i urtë dhe besnik, në ekspozimet e tij të natyrës, antikitetit dhe Shkrimeve të Shenjta, ai shfajësoi me filozofinë e tij madhështinë e Zotit të fuqishëm dhe të mirë dhe shprehu thjeshtësinë e Ungjillit në sjelljet e tij. Të vdekshmit gëzohen që ka ekzistuar një zbukurim kaq i madh i racës njerëzore!