Shqipëria në fillimshekullin XX
Nga: Salajdin Salihu (shkrimi bazohet në punimet e studiuesit bullgar Lubomir Miletiq)
Dymbëdhjetë studiues bullgarë, me kërkesë të autoriteteve shtetërore bullgare, gjatë vitit 1916 kishin ndërmarrë një ekspeditë shkencore në Maqedoni dhe Moravë. Ekspedita, si thuhet në një dokument, synonte t’i studionte “tokat e reja”, në planin politik, historik, etnografik, politik dhe ekonomik. Qëllimi kryesor i ekspeditës ishte “studimi i viseve më pak të hulumtuara”, duke u fokusuar te popullata bullgare, por edhe shqiptare, greke, vllahe dhe turke. Studimet u botuan vonë, në vitin 1993, në librin “Ekspedita shkencore në Maqedoni dhe në Moravë 1916”. Ekspedita përbëhej nga gjuhëtarë, historianë, ekonomistë, gjeografë, gjeologë, ekspertë të statistikës, kryesisht nga Universiteti i Sofjes dhe pjesëtarë të shërbimit inteligjent bullgar. Pjesë e ekspeditës ishte edhe profesori bullgar Lubomir Miletiq. Ai gjatë qëndrimit 45-ditor nëpër qytete të Maqedonisë dhe të Shqipërisë së sotme kishte mbledhur informacione për shqiptarët dhe aspiratat e tyre kombëtare. Këtë e thotë edhe në një letër dërguar shërbimeve ushtarake bullgare (letra nga 26. VII. 1916, nr. 1886), që ruhet në arkivin bullgar. Miletiqi ishte shoqëruar edhe nga fotografi Georgi Trajçev1, që kishte bërë disa fotografi të rëndësishme nga vendet arkeologjike, të dorëshkrimeve, mbishkrimeve, veshjeve etj. [1] [2]
Miletiqi shkruan gjerësisht për “procesin kombëtar shqiptar”, duke e parë në raport me interesin bullgar. Ndër shqiptarë ai kishte vërejtur nacionalistë, turkofilë dhe grekomanë. Sipas autorit, nacionalistët dhe turkofilët kishin simpati për bullgarët, kurse grekomanët kishin qëndrim armiqësor ndaj tyre.
Në fillim Miletiqi fokusohet te popullata sllave në Maqedoni, të cilën e quan bullgare. Ajo, sipas tij, fliste bullgarisht dhe jo serbisht. Të kundërtën e pretendonin autoritetet serbe. Ndërmjet autoriteteve bullgare dhe serbe përherë ka pasur përplasje rreth Maqedonisë dhe maqedonasve. Propaganda serbe, në këtë kohë, ishte e fuqishme në Maqedoni. Për shkak të terrorit që kishin bërë, serbët e kishin humbur simpatinë te të rinjtë sllavë, të cilët, sipas autorit, prireshin drejt idesë bullgare.
Në Pollog autori kishte parë një gjendje të rënduar ekonomike të popullatës bullgare dhe shqiptare. Shumë gra dhe fëmijë vuanin nga uria. Ndihmat që vinin prej jashtë keqpërdoreshin nga autoritetet vendore. Një spahi nga Tetova, i quajtur Osman Haxhi Bexheti, kishte siguruar nga Komiteti i Sofjes dy vagonë drithë për vendësit “torbeshë” në fshatrat Urviç dhe Jellovjan. Kur drithi arriti në Shkup, gjysma e sasisë u shit për 10 groshë okën, në bashkëpunim me autoritetet vendore.
Miletiqi nuk i shihte me sy të mirë feudalët shqiptarë të Tetovës. Kullat e bejlerëve në Shkup, Tetovë dhe Dibër, sipas tij, dëshmonin padrejtësinë e feudalëve shqiptarë kundrejt popullatës bullgare: “Vrasjet e bëra nga shqiptarët në Kërçovë dhe Tetovë dëshmojnë se ne do të përballemi me procesin shqiptar, që t’i qetësojmë rebelët shqiptarë”. Miletiqi ishte i bindur se autoritetet bullgare, pas kryerjes së procesit agrar në Maqedoni, do të përballeshin me shqiptarët, veçanërisht me bejlerët që, sipas tij, i zotëronin vendet më të pasura, “kurse banorët e shumë katundeve bullgare i trajtonin si robër të çifligjeve të tyre”: “Njeriu dëshpërohet kur sheh se si në fushën pjellore të Tetovës bullgarët janë argatë të bejlerëve.. ”., shkruan ai.
Në Tetovë ai shkruan se kishte parë “kulla” shqiptarësh, sikurse e Haki pashës, Abdurahman beut, Rexhep pashës dhe Sadik beut, që i ngjanin si kështjella mesjetare, me porta të mëdha dhe me mure të larta, kurse në pjesën bullgare kishte shtëpi të vogla dhe gati pa oborre.
Miletiqi mendonte se “për shkak të pranisë së fuqishme të elementit shqiptar në kufijtë e Bullgarisë”, shteti bullgar duhej të interesohej për procesin shqiptar, prandaj, sikurse shkruan, kishte mbledhur shumë informacione nga shqiptarët dhe bullgarët që e njihnin gjuhën shqipe.
Në Maqedoni dhe Shqipëri ai kishte parë shumë grekomanë të maskuar, veçanërisht në disa katunde të krishtera të Pogradecit. Ai besonte se këta grekomanë shumë shpejt mund të bëheshin bullgarofilë. Në mesin e grekomanëve kishte edhe shumë vllahë. “Shqiptarët e tjerë, që jetojnë në perëndim të liqenit të Ohrit, në veri të Golo Brdos dhe Dibrës, janë me osmanlinjtë, por të renditur shumë mirë kundrejt bullgarëve. Në perëndim të Pogradecit, në katundin vlleh Lin dhe në veri të Strugës, ka tre katunde vllahe: katundi Belicë, Belicë e Epërme dhe Belicë e Poshtme, që kanë prirje të theksuar grekomane. Edhe në katundet vllahe të Manastirit, në qytetin e Manastirit dhe të Krushevës, vllahët janë të ndarë. Përveç grekomanëve, ka edhe vllahë me vetëdije kombëtare rumune. Vllehtë nacionalistë, në qytetet e përmendura, janë shumë të dobët. Grekomania është shumë e fuqishme te vllehtë e Krushevës, të cilët, deri në luftën e vitit 1912, e përkrahën hapur Klubin grek në Krushevë, që ishte më përgjegjësi për krimet e tmerrshme dhe për vrasjet e patriotëve bullgarë. Në Tetovë ka pak vlleh nacionalistë, në Kërçovë ka deri 30 familje vllahe, që dikur ishin grekomanë”, shkruan Miletiq.
Në Shqipërinë qendrore kishte vërejtur një element turkofil shumë kompakt, i cili nuk e pranonte idenë për një Shqipëri të pavarur. Ky element, sipas tij, ishte shkaktari kryesor që Shqipëria nuk arrinte të bënte një jetë të pavarur. Shumë turkofilë, sipas autorit, punonin për një bashkim me Turqinë. Në Epirin jugor thotë se kishte prani të madhe grekofilësh. Ndër shqiptarë kishte edhe shumë nacionalistë, kurse dy qendrat kryesore në Shqipëri ishin Shkodra dhe Korça: “Dy janë qendrat e nacionalistëve shqiptarë: Shkodra në veri dhe Korça në jug. Në Shqipërinë e Veriut ka shumë nacionalistë të përkushtuar, por vetëm nëpër qytete, kurse në Epir ka nacionalistë edhe nëpër katunde. Në pjesën qendrore janë qendrat turkofile, sikurse: Elbasani dhe Tirana. Te nacionalistët veriorë bëjnë pjesë jo vetëm shqiptarët katolikë, por edhe ata myslimanë nga Prishtina, Prizreni, Gjakova dhe Dibra. Në Shqipërinë veriore ka vetëdije më të theksuar kombëtare. Këtu veprojnë dy lëvizjet revolucionare të shqiptarëve: kryengritësit e Dibrës dhe të Malësorëve. Shqiptarët veriorë kanë krijuar një jetë të përbashkët kombëtare, prandaj shqiptarët nga Prishtina, Prizreni, Gjakova, deri-diku edhe Dibra, janë të shpërndarë nëpër lëvizje të ndryshme shtetërore”.
Studiuesi bullgar shkruan se “katolikët shqiptarë janë nacionalistë të mirë… Princ Doda në Shkodër ishte një katolik, nacionalist i mirë, njëkohësisht edhe austrofil. Të tillë ishin edhe Asan beu (Hasan Prishtina – shënim yni) në Prishtinë dhe Nexhat bej Draga, që jetonte në Shkup dhe që kishte shumë ndikim në Prizren. Në Shkodër nacionalistët e kishin edhe klubin e vet kombëtar. “Guvernatori i tanishëm austriak në Shqipëri, Krali, është i detyruar të presë që ata ta dëshmojnë veten për pavarësinë e Shqipërisë”, shkruan Miletiqi.
Te shqiptarët e jugut ose tek epirotët, siç quhen prej autorit, kishte shkallë më të lartë të vetëdijes kombëtare, sepse “masa popullore ishte shumë më e arsimuar”: “Shkolla e parë shqipe është hapur para 30 vjetësh në Korçë, para se të miratohej alfabeti latin me të cilin shërbehen shqiptarët e krishterë në Epir, të cilët janë shumicë. Ata jetojnë shumë mirë me shqiptarët muhamedanë”.
Autori flet edhe për zhvillimet kulturore te shqiptarët: “Shkrimtarët më të mirë të kombit janë nga Epiri sikurse, për shembull, Sami Frashëri, një emër në letërsinë turke, shkrimtar dhe autor i një fjalori turqisht – frëngjisht. Ai kishte shkruar për Shqipërinë një broshurë në gjuhën shqipe dhe turke që ta zgjonte vetëdijen kombëtare. Libri ‘Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet’ ka shumë rëndësi për shqiptarët dhe për ne… Vëllai i tij, Naim Frashëri (i vdekur), është poeti më i mirë shqiptar. Djali i tij, Mid’hat bej Frashëri, (në fakt është djali i Abdyl Frashërit – shënim yni), ka qenë redaktor në ‘Independance albanaise’ në Sofje. Ka botuar broshura me përmbajtje politike. Në broshurën ‘La question albanaise’ (e botuar në Sofje), flet për procesin epirot në Konferencën e Londrës. Ai është publicisti më i mirë shqiptar dhe njihet me pseudonimin “Lumo Skendo”. Vëllai i tretë, Abdyl bej Frashëri (ka vdekur), ishte publicist, agjitator dhe veprimtar shoqëror… Njëpublicist i shquar shqiptar prej Epiri është edhe Faik bej Konica, që ka studiuar në Oksford. Ai ka botuar në anglisht revistën ‘Albania ’, së pari në Bruksel, pastaj në Londër. Tani jeton në Stamboll. Nga Korça është edhe dr. Turtuli, i cili e boton në Lozanë revistën ‘Albania’ dhe zhvillonpolemika me armiqtë e Shqipërisë në ‘Journal de Geneve’, ‘Gazette de Lausanne’ etj”.
Njeriu më i rëndësishëm në gjithë Epirin, veçanërisht në Vlorë, sipas Miletiqit, ishte shqiptari Pandeli Cali, prefekt i dikurshëm i Korçës, që kishte jetuar shumë kohë në Bukuresht. Ai përshkruhet si intelektual me “arsimim dhe kulturë të madhe””.
Në këtë rajon si te nacionalistët e krishterë edhe tek ata myslimanë kishte ndjenjë të theksuar anti – greke, prej se Patrikana greke kishte penguar hapjen e shkollave shqipe. “Epiri dhe Korça kishin vuajtur shumë nga andartët grekë (1913 -1914)”. Korça ishte sulmuar dhe grabitur, kurse katundet ishin djegur, prandaj shqiptarët epirotas vepronin kundër grekëve. Në Epir shqiptarët i kishin edhe njerëzit e armatosur. Në Korçë ishin botuar gazeta në gjuhën shqipe, por prej se aty sundonin grekët nuk botohej asgjë në gjuhën shqipe. “Grekët duan t’i greqizojnë shqiptarët”. Të krishterët shqiptarë rekrutoheshin, kurse fëmijët e tyre detyroheshin të mësonin në shkolla greke: “Në Gjirokastër, Tepelenë, Përmet dhe Himarë ka shumë shqiptarë inteligjentë, në mesin e të cilëve shumë mjekë – të gjithë nacionalistë të mirë. Të gjithë shqiptarët myslimanë në Epirin e pushtuar nga grekët janë nacionalistë, kurse shqiptarët e krishterë, në rajonin jugor të Epirit, të gjithë janë grekomanë. Prej tyre ka një numër të vogël në rajonin e Ohrit – në Pogradec… Në Epirin verior, në kufirin që përfshin Beratin dhe Fierin, nuk ka shqiptarë grekomanë, as turkofilë – të gjithë janë nacionalistë. Kanë prijës shumë inteligjentë nga Epiri Jugor. Në Berat më inteligjenti është Islam bej Vrioni. Ai flet frëngjishten, është njeriu më i kulturuar dhe deri tani miku ynë më i madh. Bejlerët në Epirin Verior nuk kanë shumë ndikim, sikurse në Shqipërinë veriore dhe të mesme dhe nuk ndahen nga pjesa tjetër e inteligjencies shqiptare”.
Shqiptarët më nacionalistë, më të kulturuar dhe më të pakorruptuar, sipas autorit, ishin në viset e Epirit të okupuar nga grekët, deri në lumin Shkumbin. Aty nuk ndihej as propaganda e huaj. Vlora nuk ndryshonte prej viseve të lartpërmendura, kurse njeriu më me ndikim ishte Ismail Qemal beu, i cili më 1912 e kishte shpallur në Vlorë pavarësinë e Shqipërisë. Në rrethin e tij kishte nacionalistë të mirë: “Ismail Kemal beu e kaloi jetën në Turqi, pranë Kemal pashës, ku u shqua si liberal me ndikim, anglofil dhe një nga diplomatët më të mirë të Turqisë”.
Ismail Qemali përshkruhet si “mik i vjetër i grekëve”, i cili, deri te procesi i Patrikanës, më 1870, i kishte përkrahur grekët kundër bullgarëve.
Autori shkruan se Ismail Qemali jetonte në Paris dhe kishte më shumë se 80 vjet. Kishte shumë miq me ndikim në Kalabri, kurse ideali i tij ishte Shqipëria e pavarur. Pasi Italia e kishte dëbuar nga Vlora, prestigji i tij kishte rënë. Në Epir ai nuk gëzonte respekt, sepse ishte mik i grekëve.
Në Shqipërinë e mesme, me qendrat Elbasanin, Tiranën dhe Durrësin, shumica e shqiptarëve ishin myslimanë dhe kishte pak të krishterë. Gjuha e folur e Elbasanit ishte pranuar si gjuhë letrare, por këtu, sipas autorit, nuk kishte ndjenjë të theksuar kombëtare: “Nacionalistë të mençur dhe inteligjentë mund të hasen vetëm në Elbasan, në Durrës dhe në 5 – 6 shtëpi të Tiranës. Popullata e katundeve është e gjitha turkofile. Nuk është e rastësishme se këtu shpërtheu kryengritja kundër princ Vidit. Vetëm bejlerët e mëdhenj të Shqipërisë së mesme janë nacionalistë, kurse bejlerët e vegjël dhe popullata e katundeve janë turkofilë dhe pa vetëdije kombëtare. Ata nuk kanë shkolla, as xhami, as hoxhallarë; vetëm e dinë atë që ua kanë thënë: se sipas fesë ishin turq “osmanlinj” dhe nëse do të qeveriseshin nga evropianët, atëherë kjo do ta dëmtonte fenë e tyre. Ata janë konservatorë, fanatikë. Prej në fillim ishin kundër Esad Pashës dhe kundër të gjithë shqiptarëve muhamedanë – zyrtarë të princ Vidit, vetëm pse Vidi ishte i krishterë, vetëm pse alfabetiqëka hyrë në përdorim zyrtar është ai latin”.
Bejlerët e mëdhenj të Shqipërisë së mesme e kishin përkrahur princ Vidin, sepse ishin nacionalistë: “Udhëheqësit e lëvizjes shqiptare kundër Vidit nuk ishin bejlerët, por myftinjtë, hoxhallarët, eprorët e dikurshëm turq dhe të gjithë aventuristët që kishin ardhur nga Stambolli… Haxhi Qamili, i pari që u rebelua në Elbasan dhe e dogji shtëpinë e Aqif Pashës, ministër i Vidit dhe shtëpitë e Esadit në Tiranë, është një nëpunës i thjeshtë turk, fanatik, që kohë më parë kishte ardhur nga Stambolli. Ai është me origjinë nga Elbasani. Ishte udhëheqës i turkofilëve. Esat Pasha e vari Haxhi Qamilin në Elbasan dhe vrau shumë aventuristë turkofilë, por mëpas mori anën e turkofilëve dhe me ndihmën e tyre e dëboiprinc Vidin”.
Esad Pasha përshkruhet nga Miletiqi si njen i sulltanit, që e kishte shpallur turqishten si gjuhë zyrtare. Ai kishte mbledhur në Dibër disa mijëra shqiptarë turkomanë dhe “i shitej Serbisë e Italisë nëse i jepninpara”. Esad Pasha harxhonte brenda muajit 60 mijë lira. Në Shqipërinë e mesme askush nuk mund ta kontrollonte. Bejlerët e mëdhenj të Shqipërisë së Mesme, që e kishin kundërshtuar Esat Pashën, ishin detyruar të iknin në Zvicër për shkak të frikës së internimit. Në mesin e tyre ishin edhe Abdi beu dhe Fazil Pasha, të dy nga Tirana: “Rebelët, siç quheshin kryengritësit turkofilë kundërprinc Vidit dhe përkrahës të Esad Pashës, vetëquhen ‘osmanlinj’. Nëse i pyet se çfarë janë, ata do të përgjigjen: ‘Ne jemi osmanlinj’… Kur në Elbasan dhe në Tiranë filloi kryengritja kundër Vidit, në muajin maj të vitit 1914, Osman Çoshi nga Çermenika (mbi Shkumbin), Azis Efendiu nga Pogradeci, Etem beu nga katundi Starovë i Pogradecit dhe Muharemi nga katundi Odunicë (Pogradec) e organizuan popullatën shqiptare që t’i grabiste shtëpitë e nacionalistëve në Pogradec dhe në rajonin përreth Korçës”. Gjatë këtyre sulmeve kishin pësuar edhe eprorët holandezë që nuk i duronte as Esad Pasha. Nacionalistët korçarë ishin sulmuar në njërën anë prej “osmanlinjve”, në anë tjetër prej andartëve grekë, që e kishin pushtuar Korçën dhe e mbanin nën okupim. “Osmanlinjtë”, sipas autorit, i ishin drejtuar Beratit dhe Fierit. Ata kishin grabitur dhe djegur katundet e nacionalistëve shqiptarë. Kur kishte filluar Lufta e Madhe, atëherë Esad pasha kishte qenë në shërbim të Portës dhe Serbisë.
Tirana ishte nën kontrollin e lëvizjes nacionaliste shqiptare, që udhëhiqej nga Murad bej Toptani, të cilin austriakët e kishin graduar si nëntoger. Ai kishte marrë pjesë edhe në rrethimin e Durrësit. Ahmet beu nga Mati kishte arritur me dy mijë luftëtarët e vet para marrjes së Elbasanit. Autoritetet bullgare në Elbasan ua kishin dorëzuar qeverisjen nacionalistëve shqiptarë, sikurse vepruan edhe austriakët. “Osmanlinjtë” nuk kishin reaguar. Si duket ishin pajtuar me gjendjen e krijuar. Ata i frikësoheshin hakmarrjes së nacionalistëve shqiptarë dhe preferonin një administratë bullgare dhe austriake në Elbasan.
Shqiptarët gegë dhe myslimanë të Dibrës përshkruhen si qytetarë me vetëdije kombëtare, por edhe me “instinkte të liga rebele”. Esad Pashën e kishin përkrahur, kryesisht, shqiptarët e Tiranës. Dibranët, sipas autorit, ishin më të komplikuar, më përfaqësues dhe më të guximshëm, prandaj ishin pjesë e gardës së princ Vidit. Dibranët ishin ngritur kundër serbëve posa Dibra, “qyteti më i pasur shqiptar”, ishte plaçkitur nga ushtria serbe: “Dibranët, që kishin prirje t’u bënin keq bullgarëve, filluan të na shihnin me sy tjetër – të na përkrahnin sapo u ndodhën përballë kësaj katastrofe”.
Shumë nacionaliste të shquar dibranë ishin vrarë prej serbëve, kurse të tjerët kishin emigruar në Perëndim që t’i shpëtonin hakmarrjes serbe: “Shumica e nacionalistëve të Dibrës janë të sektit bektashinj dhe luten në teqe. Në Dibër ka nacionaliste shqiptarë, të cilët punojnë për një Shqipëri të pavarur, edhe sikur të udhëhiqet prej një mbreti të krishterë. Ata janë të shumtë, si: Hafëz Sherifi, Shukri beu, Qamil Daci”.
Nga Dibra ishte edhe beu bullgarofil, Malik beu nga Korisha, i cili e kishte mbrojtur popullatën sllave nga sulmet serbe: “Kur Serbia e bleu Arif beun, që qeveriste katundet jugore në Drin (Spas, Okoshi) dhe e tërhoqi në anën e saj, në Shkup, atëherë Malik beu iu kundërvu atij, i fshehu bullgarët dhe i mbrojti”.
Nacionalistëve shqiptarë në Dibër u mungonte një udhëheqës i shquar. Basri beu, një njeri i afërm me Bajram Currin, kishte ikur në Stamboll. Aty vepronte Ahmet beu. Kur ushtria bullgare qe nisur drejt Elbasanit, Ahmet beu, i familjes Zogolli, që qeveriste Matin, i kishte armatosur njerëzit e fisit të vet dhe me dy mijë vullnetarë qe nisur në drejtim të Elbasanit. Ai luftonte për një Shqipëri të pavarur. Ahmet beu e kishte marrë jugun e Elbasanit: Peqinin, Lushnjën, Beratin, Fierin dhe Gramshin përpara se të arrinin austriakët. Atje kishte krijuar një administratë dhe një postë. Njerëzit e tij, për disa muaj, e kishin mbrojtur kufirin në Fier: “Deri atëherë ai ishte një nacionalist i mirë”. “Autoritetet tona ushtarake u dhanë mundësi politikanëve, miqve nacionalistë, që ta thërrisnin Kongresin Shqiptar në Elbasan. Kur në Kongres filluan të vinin delegatët prej qyteteve të ndryshme shqiptare: nga Manastiri, Pogradeci, Dibra, Berati, Kavaja, Fieri, atëherë austriakët ishin bindur se nacionalistët e kishin seriozisht krijimin e Shqipërisë së pavarur”, prandaj “e dënuan Kongresin, me arsyetimin se do të plaste kolera”.
Ky veprim i austriakëve kishte shkaktuar përçarje ndërmjet nacionalistëve shqiptarë. Lef Nosi, ministër në Qeverinë e Vlorës, Ismail bej Vrioni, Shasivar beu dhe Masar beu, të dy nga Kavaja, e kishin kundërshtuar Austrinë, madje e kishin parë me sy të keq. Ata kishin frikë nga një robërim i ri shumëshekullor nën Austri. Pala tjetër nacionaliste, në krye me Ahmet beun dhe Aqif Pashën, një ish-ministër me origjinë nga Elbasani, që kishte vuajtur nga pushteti osman, nuk hiqte dorë nga pavarësia e Shqipërisë, por mendonte se duhej bashkëpunim edhe me austriakët. Ky fraksion shihej si vegël e Austrisë dhe si i rrezikshëm për idealet shqiptare: “Nacionalistët, të pakënaqur me Austrinë, kanë shpresë vetëm te Bullgaria. Kur autoritetet tona ushtarake u tërhoqën prej Elbasanit, shqiptarët e kuptuan se austriakët do të ngelnin aty, prandaj i lutën tanët mos t’i linin vetëm, por të linin ndonjë njeri nëBerat dhe në vendet e tjerapër t’i ruajtur lidhjet me ne”, shkruan autori.
Qëndrimin dashamirës ndaj Bullgarisë, shkruan autori, e kishte parë edhe në Dibër. Para ofensivës bullgare të 16 gushtit të atij viti, prijësit shqiptarë ishin frikësuar nga një humbje e Bullgarisë, prandaj ishin zotuar se, nëse e lypte nevoja, edhe do të vriteshin për Bullgarinë.
Nacionalistët shqiptarë, në përgjithësi, ishin të një mendimi: në rast se Shqipëria do të mbetej nën pushtetin austriak, ajo duhej të ishte një Shqipëri e Tërë, që do ta përfshinte Dibrën, Prishtinën dhe Prizrenin. Ata, për hir të kombit, ishin afruar edhe me austriakët, ndërkaq “osmanlinjtë nga Shqipëria e mesme ishin indiferentë” kundrejt lëvizjes nacionaliste shqiptare. “Osmanlinjtë” nuk dëshironin ta nxisnin hakmarrjen e nacionalistëve prandaj, sipas autorit, mendonin se nëse nuk do të arrihej krijimi i një Shqipërie turkofile, atëherë do të ishte më mirë të qeverisej nga Bullgaria: “Pavarësisht se si do të zhvillohet procesi shqiptar, për ne është me shumë vlerë simpatia e ‘osmanlinjve ’ shqiptarë. Ata shohin tek ne një shtet gjysmë turk dhe kanë besim në tolerancën tonë fetare. Ata e vlerësojnë ‘kulturën ballkanike’, të afërt dhe fqinjësore, si dhe ndihen më mirë në shoqëri me ne”, shkruan Miletiqi.
Simpatitë e nacionalistëve shqiptarë ndaj Bullgarisë, qoftë në veri ose në jug të vendit, sipas autorit, do të ishin të përkohshme nëse bullgarët nuk do t’i ndihmonin për realizimin e idealeve të tyre. Miletiqi kërkonte nga autoritetet bullgare t’i përkrahnin masat popullore në Shqipërinë e mesme, duke u dërguar ushqim të lirë, në një kohë kur mbizotëronte kriza e madhe. Kështu shqiptarët do të ishin përkrah Bullgarisë. Edhe pa këtë ndihmë, si te nacionalistët, si te “osmanlinjtë”, kishte një përshtypje të mirë ndaj Bullgarisë, prandaj autori e porosit shtetin bullgar ta lexonte me mençuri këtë ndjeshmëri madje, nëse e kërkonte nevoja, të merrte pjesë në luftën e shqiptarëve për arritjen e aspiratave të tyre. /Revista “Akademia”/
1 npop. AmSoMup MuAemm, “Abmememeue U3 MaKedoHud’, në: Hayrna eKcned^rn e MaKedomx u noMopaeuemo, Sofje, 1916. Dorëshkrimi origjinal gjendjet në: ^BA B. TtpHOBo, q>. 40, on.
[2] a.e. 986, a. 144 – 155. Cb^oto y UAHA, q>. 177, on. I, a.e. 519, a. 3-17
Blej 5, merr 10! Royal Set nga CopperluxThënie të zgjuara të emrave të mëdhenj: Jeta është përgatitje e gjatë për diçka që nuk ndodh!
Pse kemi nevojë të duam dhe të na duan? Nga vijmë? Ku do shkojmë kur të vdesim? Pse vdesim? Cili është qëllimi i jetës sonë? Shumë mendimtarë, filozofë, aktivistë dhe artistë të mëdhenj janë përpjekur për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve gjatë jetës së tyre dhe kanë lënë prapa një trashëgimi të tyre me thënie shumë inspiruese.
• Tregohu aq i fortë në veprime, sa je në mendime (William Shakespeare)
• Imagjinata i është dhënë njeriut për të kompensuar atë që ai nuk është, dhe një sens humori për të ngushëlluar veten për atë që është (Oscar Wilde)
• Nëse në botë do të kishte një numër më të madh njerëzish që dëshirojnë më shumë lumturinë e tyre se sa jo-lumturinë e të tjerëve, do të jetonim në parajsë tani (Bertrand Russell).
• Çdokush mund të zemërohet, është e lehtë, por të zemërohesh me njeriun e duhur në momentin e duhur dhe me qëllimin e duhur, dhe në mënyrën e duhur, kjo nuk është në fuqinë e askujt dhe nuk është aspak e lehtë (Aristoteli)
• Graviteti nuk është përgjegjës që njerëzit bien në dashuri. Si mundet ta shpjegosh në terma kimikë dhe fizikë një fenomen kaq të rëndësishëm sa dashuria e parë? Vendose dorën mbi furrë për një moment dhe të duket si një orë. Ulu me një vajzë speciale për një orë dhe të duket si një minutë. Ky është relativiteti (Albert Einstein)
• Asnjë s’mund të të bëjë të ndihesh inferior pa lejen tënde (Eleanor Roosevelt)
• I fortë është ai që është në gjendje të kap çdo komunikim mes shqisave dhe mendjes (Napoleon Bonaparte)
• Njerëzit e mirë nuk kanë nevojë për ligje për t’i treguar atyre të veprojnë me përgjegjësi, ndërsa njerëzit e këqij do ta gjejnë një mënyrë për të thyer ligjet (Platoni)
• Ajo që nuk më vret më bën më të fortë (Friedrich Nietzsche)
• Hitleri dhe Mussolini ishin vetëm zëdhënësit e qëndrimit mbi dominimit dhe dëshirës për pushtet që janë pothuajse në zemrat e të gjithëve. Derisa burimi të pastrohet, gjithnjë do të ketë konfuzion dhe urrejtje, luftëra dhe antagonizma klasorë (Jiddu Krishnamurti)
• Nuk mund të shkelësh dy herë në të njëjtin lumë (Herakliti)
• Nuk ka njeri, sado i zgjuar, që në një periudhë kohore të rinisë së tij të ketë thënë gjëra, ose të ketë jetuar në një mënyrë që ndërgjegjes së tij të tashme mos t’i pëlqejnë më (Marcel Proust)
• Nëse s’mund të fluturosh, vrapo, nëse s’mund të vraposh, ec, nëse nuk ecën, kacavjerru, por si do që të jetë, vazhdo të ecësh përpara (Martin Luther King)
• Kënaqu me atë që ke, dhe lëri gjërat ashtu siç janë. Kur të kuptosh që s’mungon asgjë, e gjithë bota do të përkasë (Lao Tzu)
• Sa më shumë e mendoj aq më shumë e kuptoj që s’ka asgjë më artistike se sa të duash të tjerët (Vincent Van Gogh)
• A nuk është interesante se si jemi të gjithë të krijuar nga Zoti, dhe prapë dallojmë kaq shumë. (Desmond Tutu)
• Integriteti nuk ka nevojë për rregulla (Albert Camus)
• Ajo që dimë është një pikë, ajo që nuk dimë është oqean (Isaac Newton)
• Shkenca pa fenë është e çalë, feja pa shkencën është e verbër (Albert Einstein)
• Njeriu ndjehet i frikësuar vetëm nëse nuk është në harmoni me veten (Hermann Hesse)
• Një shoqëri delesh me kohë lind një qeveri ujqërish (Bertrand de Jouvenel)
• Librat janë për njerëzit që urojnë të ishin diku tjetër (Mark Twain)
• Gjithkush dëshiron të jetojë në kurriz të shtetit. Ata harrojnë se shteti jeton në kurriz të të gjithëve (Frederic Bastiat)
• Mos qaj për të shkuarën, mos ëndërro për të ardhmen, përqendro mendjen tek e tashmja (Buda)
• Mos i bëj të tjerëve atë që s’të pëlqen të ta bëjnë ty (Sokrati)
• Jeto sikur do vdesësh nesër, mëso sikur të duhet të jetosh gjithmonë (Mahatma Gandhi)
• Bëj punën që do, dhe nuk do të të duhet të punosh kurrë (Konfuçi)
• Mendoj, pra jam (René Descartes)
• Vdekja s’duhet të na shqetësojë pasi kur ne ekzistojmë vdekja nuk ekziston, dhe kur vdekja ekziston, ne s’do të jemi më (Epikuri)
• Shpata nuk vret njeri; ajo është mjet në duart e vrasësit (Seneka)
• Jeta është shumë e shkurtër për të shpenzuar kohën duke lexuar një libër të keq (James Joyce)
• Dobësia e sjelljes bëhet dobësi e karakterit (Albert Einstein)
• Ata që nuk mund të ndryshojnë mendjen e vet nuk mund të ndryshojnë asgjë (George Bernard Shaw)
• Nëse nuk ka Zot, çdo gjë është e lejuar (Fyodor Dostoyevsky)
• Sarkazma është streha e fundit e njeriut modest dhe të moralshëm kur privatësia e shpirtit të tij shkelet dhunshëm (Fyodor Dostoyevsky)
• Një betejë është e humbur kur mendon se e ke humbur (Jean-Paul Sartre)
• Jeta është përgatitje e gjatë për diçka që nuk ndodh (W. B. Yeats)
• Fuqinë e mendjes e ke ti. jo ngjarjet jashtë. Kupto këtë, dhe do të gjesh forcë (Mark Aureli)
• Parë nga larg, çdo gjë është e bukur (Taciti)
• Pasuria është si uji i detit, sa më shumë njeriu pi aq më i etur bëhet; dhe e njëjta është e vërtetë për famën (Arthur Schopenhauer)
• Ne humbëm, sepse i thamë vetes se humbëm (Leo Tolstoy)
• Injoranca e vërtetë nuk është mungesa e njohurive, por refuzimi për t’i përftuar ato (Karl Popper)
• Nëse përpara iu del një mur, mos u ktheni mbrapa, por mendoni se si t’i vini rrotull, ta kapërceni ose të kaloni nëpër të (Michael Jordan)
• Mos u zemëro me shiun; ai thjesht nuk di se si të bjerë lart (Vladimir Nabokov)
• Jo gjithmonë mund të merrni atë që doni, por nëse herë pas here kërkoni, mund merrni çfarë ju duhet (Mick Jagger)
• Karakteristikat e vërteta të injorancës janë kotësia, krenaria dhe arroganca (Samuel Butler)
• Informacioni nuk është njohuri (Albert Einstein)
• Dikush mund të buzëqesh dhe të jetë djall (William Shakespeare)
• Pasioni për të mësuar… është mjet për mbijetesë (Carl Sagan)
• Për ta gjetur vetveten, mendoni për vetveten (Sokrati)
/Tirana Observer/
Aleksander Moisiu, fantazma e shekullit XX
Nga: Rudiger Schaper
Përktheu: Feride Xh. Berisha
Moisiu, një zë joshës, ogurzi, i mistershëm. Sapo t’ia dëgjojë emrin, njeriu e lidh me filmin e viteve ‘20 të shekullit të kaluar. Moisiu përshoqërohet me filmat “Mabuse”, “Metropolisi”, “Një qytet kërkon një vrasës”, asokohe paralajmërues të barbarisë naziste nëpërmes një mediumi revolucionar, “kanavaca demonike” siç e përkufizonte filmin në atë kohë Lotte Ajsneri, historiane e kinematografisë.
Gjurma tek filmi nuk është krejt e huqur, por çon, megjithatë, në rrugë të gabuar. Duhet të dëgjohet edhe një herë me vëmendje Moisiu. Paraqitet Moira, perëndia greke e fatit dhe përfytyrimi i një moire – efektit vezullues. Më pas, në thellësi shquhet një fotografi, një kujtim, një pamje tashmë e njohur, e cila fanitet ende e paqartë, e pasaktë, e mjegulluar. Një vezullim, një dridhje. Një gjë tejet morbide. Moisiu – një melodi ëndërrimtare. Ky burrë ishte aktor. Dhe ajo që ishte më veçorizuese për të, ishte zëri i tij. Ky emër me tingëllimin e një sirene homerike, që e merr njeriun peng, e ndjek, e bën të ndihet çuditshëm. Prosper Merimeja, autori i Carmenit, shprehej: “Historitë e çuditshme u ngjajnë çdoherë vetëm atyre, emri i të cilëve shqiptohet me vështirësi”.
Kjo është një histori e mrekullueshme, magjike, prekëse, e dhimbshme, e njeriut, të cilit i ndodhi, jetonte në vitet ‘20, gëzoi famë botërore dhe në lidhje me të mund të rrëfehen shumë histori të vogla të veçanta: Se si ky njeri me këtë emër tingëllues, kur ishte shumë i vogël, dëshironte të fluturonte me një çarçaf drejt një ujdhese të largët. Dhe se si pastaj gjatë luftës u bë pilot. Se si pushtoi një shtet me fjalë, gjuha e të cilit për të ishte e huaj. Se si ai kishte luajtur me vdekjen dhe i kishte mrekulluar ata që e shihnin. Sallat, e mbushura me nga dymijë shikues, i bënte për vete.
Së bashku me të vdiqën edhe ata që e brohorisnin, ata që i bëri të qajnë me praninë e tij. E morën me vete në varr edhe fshehtësinë e tij. Në Gjermani, Aleksandër Moisiu ka qenë qysh nga viti 1910 e deri më 1930 ai aktori. Ka qenë një yll, i pari yll gjerman qysh në atë kohë, kur ende nuk kishte filma, ose atëherë kur filmi ende nuk merrej seriozisht dhe konsiderohej si një fanitje e përkohshme mode. Revista satirike “Simplicissimus” e karikaturonte në ballinë si zhongler – një zhongler me kafka. Hamleti i Shekspirit ishte një ndër rolet më të mëdhenj të Moisiut. Edhe në jetën e përditshme e quanin Princ, Princ Moisiu, për shkak të prejardhjes së tij fisnike, si pasardhës i disa pronarëve të mëdhenj tokash nga Ballkani. Por edhe ngaqë ai erdhi së andejmi si një princ përrallash: me sytë e zinj, me zërin e ëmbël dhe me natyrën e tij të huaj, të sjellshme, pushtuese.
Një herë, në Vjenë, në vitin 1926, princi Hamlet doli në skenë me xhaketë, jelek të zi dhe me mantel shiu – një skandal i vërtetë! Shekspiri me veshje bashkëkohore. Një hutim i pamasë! Një kritik i zgjuar e qetësoi publikun me faktin se edhe piktorët e Cinquecentos e paraqisnin skenën me Krishtin në mjedisin e bashkëkohës. Në Berlin, njëzet vjet më herët, gjatë ndërrimit mes shekujve, regjisori Maks Rainhard kishte sjellë një formë të re në teatër. Në pjesët e Shekspirit, të rinjtë luheshin nga të rinjtë; erotika dhe dashuria nuk ishin më vetëm fjalë; një teknikë e re ndriçimi i nxirrte fytyrat në pah. Një nga këta heronj të rinj ishte edhe Romeo, Aleksandër Moisiu. Dhe një ditë prej ditësh cilësohej si artist konservator, sepse prekte e zgjonte emocionet, besimin fëmijëror të publikut, dhe ngaqë ai nuk donte të bënte dallim mes atyre që quheshin e vjetër dhe e re.
Për adhurueset nuk kishte fare rëndësi se ç’kishte Moisiu në trup, ky magjistar, dhe se çfarë zhvillimesh politiko-estetike ndodhnin në teatër. Gratë e adhuronin, e ndiqnin, i ofroheshin, i nënshtroheshin me pasion këtij zëri, siç shkruante një kolege. Edhe ai i ndiqte, i joshte, u bënte trysni. Kishte lidhje dashurie, dashuriçka, bashkëshorte dhe skandale. Shkrimtari vjenez Heinrich Novak paraqiti kërkesën për divorc pasi e shoqja, aktorja Cecilie Lvovsky, e kishte puthur me një zjarr “tejet të natyrshëm” kolegun e vet të skenës, Aleksandër Moisiun. Gjatë kësaj skene të puthjes, bashkëshorti qe nxehur atje në lozhë dhe kishte shkaktuar një skandal. Drama që luhej në skenë titullohej “Në udhëtim”. Gazetat kishin ç’të shkruanin lidhur me divorcin: “Rapsodia e Moisiut u dëshmua për herë të parë me gjyq”.
Ky zë, ky shikim Moisiu ishte një erotoman i njohur, hero i tregimeve të ilustruara, një interpret virtuoz i vetvetes, me tiparet e një pop-ylli. Adhuruesit dëshironin ta shihnin Moisiun, ashtu siç dëgjohet Moxarti. Dhe një ditë prej ditësh ai u zhduk në asgjënë nga ku pat ardhur. Vdekja i solli menjëherë edhe famën pas vdekjes.
Ungjilli i Gjonit tregon për fatin e Llazarit, të cilin Krishti e kthen pas katër ditësh nga varri në jetë. Ringjallja e Llazarit u takon rrëfimeve shajnitëse të Shkrimit të Shenjtë. Duket sikur Krishti e kishte zbuluar fshehtësinë e tij para pasionit, me këtë veprim mrekullie, kur me trupin e vdekur të Llazarit provoi ringjalljen e Vet të mëvonshme. Historia e Moisiut i ngjan asaj të Llazarit. Mjeshtëria e tij ishte vdekja. Për çdo mbrëmje, çdo vit, në të gjitha skenat e mëdha. Një i shenjtë, por një i shenjtë botëror, pehlivan, një artist fenomenal, një martir i ndritshëm, i cili nuk rravgonte një shenjë të Zotit, por qetësinë, tendosjen, shpërthimin e duartrokitjeve në sallat e mbushura plot. Një yll që shpërndante kartolinat me firmën e vet dhe që dukeshin si fotografi të shenjta. Hamleti në aureolë…
Moisiu vdiq në moshën 55-vjeçare, që nuk është ndonjë moshë e shtyrë. Gjermania nuk ishte më atdheu i tij, ndoshta nuk ka qenë kurrë, dhe kështu ai nuk vdiq në mërgim dhe nuk mund të gjendej sërish së bashku me mërgimtarët dhe të dëbuarit, që u përndoqën e u mohuan nga regjimi nazist. Vdiq në moshën mesatare, dhe çudi që dukej sikur karriera e tij nuk kish mbaruar, ndonëse kishte arritur në një fund. Ai kishte pasur edhe shumë plane të reja, por prapë vdekja nuk mori një njeri të pakryer. Ai kishte arritur gjithçka. Ishte i ndjekur nga fati, nuk i përkiste asnjë grupimi, qëndroi në lug të kohëve, ra nga bota, u fundos si një anije në thellësi të panjohura.
Nuk gjendet një vit më i mirë për të vdekur. Pikërisht ai viti 1935 dukej sikur të ishte shterp nga ana historike. Çmendurinë e Hitlerit nuk e përjetoi më, shumë herët i ktheu shpinën Gjermanisë naziste, kur filluan fyerjet dhe kërcënimet edhe kundër tij, kundër një pjesëmarrësi të Luftës së Parë Botërore dhe mbajtësi të dekoratës Kryqi i Hekurt. Koha e vdekjes së tij fal hapësirë për përsiatje. Po të kishte jetuar më gjatë, nga do të kishte shkuar? Për të shërbyer me armë ishte tashmë i moshuar. A do ta kishte mbajtur Zvicra, ku kishte një shtëpi? Cilën nënshtetësi do të kishte marrë: italiane, shqiptare, apo do të ishte bërë amerikan? Si do t’i kishte qëndruar përballë aleatit të Hitlerit, Musolinit, me të cilin ishte njohur?
Ajo që mbetet është heshtja, siç e parasheh Hamleti me frymën e tij të fundit. Heroi i grave, aktori më i madh gjerman mes dy Luftërave – është miti Moisiu. Mitet paraqesin formën më të bukur, më të saktë të harresës. Dhe çdo gjë e Moisiut bart diçka mitike. Se si ai në kohën kur u gjend në Burgtheater nuk dinte asnjë fjalë gjermanisht. Se në kaosin revolucionar të pas Luftës së Parë Botërore do të duhej të zgjidhej ministër komunist i Kulturës.
Se Moisiu, si njeri hoteli, vdiq në hotelin vjenez “Grand” me fjalët e fundit që i nxori në jermi nga buzët e thara, në italisht: “Ah, che bella Venezia… che bella Venezia… che bella donnina”, ndonëse parapëlqente hotelin pak më të mirë, “Imperial”-in. Ah, ta shohësh Venedikun dhe të vdesësh, të kalosh jetën nëpër hotele me zonjusha të bukura! Dhe se shoku i tij, aktori i njohur Albert Baserman ia dha Unazën Iffland me vete në varr, nderimi më i lartë gjerman për artin e aktrimit. Se ishte hebre me këtë emër, me këtë pamjen e huaj, apo rom, nga qeniet më të ulëta, më jogjermane…
Të gjitha këto gjëra janë të shpikura – në një mënyrë i qëndrojnë mjaft afër së vërtetës dhe madje e prekin, ashtu siç e preku Aleksandër Moisiun jeta vetë. Dhe vetëm ai që ishte kaq i famshëm sa Moisiu, mund të harrohet kësisoj. Kjo harresë arsyetohet sigurisht edhe me modën e artit. Por kjo nuk është më e rëndësishmja. Jetohet në një kohë kur përkujdesjes për këto histori të mrekullueshme nuk u jepet kohë dhe kur koha jeton që këto histori të rrëfehen dhe të shpiken të rejat. “Bota e djeshme”, siç e quante Stefan Cvajgu epokën që solli dhe mbajti një Moisi, me vite të tëra, dhjetëvjetësha me radhë. Nëse ka diçka për t’u shpjeguar, atëherë ky është durimi i kohës ndaj vetvetes.
Jeta e Aleksandër Moisiut është një ndër përrallat më të bukura mbi artistët e shekullit XX. Përralla më e dashur e tij, të cilën ia lexonte me shumë kënaqësi vajzës së vet Betinës dhe të cilën e incizoi në një disk, ishte “Princesha në bizele” e Hans Christian Andersenit. Kështu edhe provonte princesha. Asaj iu shtrua një mal me dyshekë, dhe ajo atë natë nuk mbylli sy, sepse shtrati sipër bizeles ishte shumë i fortë. Ajo mund të shihte që ishte një princeshë, sepse e kishte mbushur bizelen me njëzet dyshekë dhe me jorganë puplash. Kaq e ndjeshme nuk mund të jetë askush, përveç një princeshë e njëmendtë.
A nuk ndihemi edhe ne kështu me përrallën e princit Moisiu? Mes të gjitha atyre tregimeve të harruara, mes shtresave të harresës, të frymës së re, të avangardës së vjetër dhe të konvencioneve të reja, nën grumbullin me tradita fshihet diçka e vlefshme që, me butësi dhe këmbëngulje, e tërheq vëmendjen drejt vetes, dëshiron të vështrohet, si bizelja e vogël majë dyshekëve. Diçka na trazon prej së largu. Është si një ëndërr, shija dhe ritmi i së cilës, si dhe qenia e saj e paqartë, ndihen edhe në ditën e re. Një ëndërr, e cila të kujtohet gjithashtu për shkaqe të paqarta. Përpara e kemi një njeri, historinë e tij, vdekjen e tij, diçka që vërehet papritmas përmes mungesës së tij – për atë që ishte mbajtur fshehtë aq gjatë.
Gjatë një udhëtimi me tren, Moisiu takon dy zonja që i njihte kalimthi. Biseda mori drejtimin politik. Aktori shpjegonte: “Kjo ndarja e punës deri në imtësi, që ka për qëllim prodhimtarinë gjithnjë e më të lartë, po bën që krejt njerëzimi i një shteti të shndërrohet në një makinë të vetme të jashtëzakonshme. Ajo më kryesorja lihet pas dore, njeriu, jeta”. Ishte viti 1918 dhe po udhëtonin drejt Pragës. Ky shënim i çuditshëm gjendet në një arkiv në Vjenë, pa të dhëna për identitetin e zonjave dhe për mënyrën se si mbërriti kjo letër atje, se kur e paskan shkruar apo trilluar këtë kujtesë.
Aleksandër Moisiu ishte zakonisht në shoqëri të zonjave gjatë udhëtimeve të veta në vagon dhe nuk mbetej vetëm në këmbime pikëpamjesh politike. Margarete Skoda, gruaja e aktorit të njohur vjenez Albin Skoda, udhëtonte si vajzë e re për shumë vite pas Moisiut të moshuar, duke u përfolur si adhuruese e flaktë, e cila refuzohej vazhdimisht nga idhulli i saj. Por ajo kurrë nuk u dorëzua. Derisa një natë, teksa rrotat e trenit rrokulliseshin nëpër binarë, Moisiu u dorëzua. Ajo ia ka përmendur këtë marrëdhënie të shkurtër një të njohure, kur ishte tashmë e shtyrë në moshë.
Në rastin Moisiu burimet duken të dyshimta dhe marramendëse si rreth ndonjë sundimtari mesjetar. Shtrohet pyetja, për shembull: Çfarë dihet nga shekulli XX? I famshmi Moisi është më i panjohuri. Moisiu, fantazmë e luksit, e një të huaji, e një pasurie të humbur. Kush ndjek gjurmët e Moisiut, i hyn një aventure si të kërkimit të një thesari. Ky udhëtim është përpirës dhe plot me fshehtësi, por nuk është larg. /Revista “Akademia”/
