Sot në 170-vjetorin e vdekjes së filozofit, Søren Kierkegaard, mendimtarit që na përballi me dëshirat, ankthin dhe trishtimin e ekzistencës

Nga Albert Vataj
Søren Kierkegaard, themeluesi i ekzistencializmit dhe anatomisti i ankthit, e pa njeriun si një qenie që zgjohet në botë jo përmes harmonisë, por përmes paradoksit. Çdo mendim i tij fillon si dyshim dhe mbaron si thirrje e brendshme, si një zë që e çan qetësinë e ekzistencës për ta shtyrë njeriun drejt vetvetes, e jo drejt botës.
Në shkrimet e tij, shpesh me një elegancë therëse, Kierkegaard vëren se gëzimet tona ngjajnë me ato insekte që vdesin menjëherë pas çiftëzimit. Çasti i kënaqësisë së plotë, kulmi i lumturisë, zhduket në vetë çastin që e arrin, duke lënë pas një boshllëk të mprehtë. Ky është ligji i brendshëm i ekzistencës, çdo majë shndërrohet në humnerë pikërisht nga madhështia e vet.
Në “Enten-Eller”, ai e quan këtë rit fatal “dialektika e çastit”, sa herë që përjetojmë gëzim të plotë, diçka brenda nesh shuhet, sepse çdo përmbushje, në vetvete, është preludi i shpërbërjes. Dhe njeriu, pastaj, lëviz i shtyrë nga etja e një dëshire të re, të një force që është njëkohësisht krijuese dhe shkatërruese.
Kështu njeriu jeton mes ekstazës dhe zbrazëtisë, mes dëshirës dhe shuarjes së saj, në një cikël që Kierkegaard e sheh si vetë motorin e ekzistencës, jeta që ushqehet me vdekjen e çasteve.
Por papërsosmëria më e thellë njerëzore, sipas tij, nuk qëndron te pafuqia jonë për të përmbushur dëshirat, por te drejtimi i tyre. Ne dëshirojmë gjithmonë pikërisht atë që na mban kundër vetes.
Në këtë subversion të dëshirës fshihet ironia më tragjike e njeriut. Në “Diaries” dhe “Either/Or”, Kierkegaard sjell shembuj që duken si karikatura të natyrës njerëzore:
hipokondriku – tërbohet nga gëzimi,
romantiku – filozofon me finesë për dashurinë që e lëndon,
perversi – predikon moralin,
skeptiku – endet në kërkim të besimit,
shenjti – mbërrin në shenjtëri vetëm pasi ka kaluar nëpër mëkat.
Sipas tij, shenjtëria nuk është ndonjë lartësi e purifikuar, por një ngjitje nga humnera. Njeriu nuk e gjen dot veten e tij të dytë pa kaluar nëpër vetveten e parë – të rrënuar, të përlyer, të zhytur.
Në një nga pasazhet më prekëse të ditarëve të tij, Kierkegaard përshkruan trishtimin e pafund që ndjen përballë njeriut të vetmuar “tek pullë në botë”. Vetmia nuk është për të një gjendje sociale, por ontologjike:
të qëndrosh vetëm përballë pafundësisë është të zbulosh sa pak peshë ka ekzistenca jonë.
Ai përmend një vajzë të gjorë që ecte vetëm, dhe tek ajo pa metaforën e njeriut modern: një qenie që shkon drejt pohimit të vetmisë së vet, jo përmes tragjedisë, por përmes zakonshmërisë së ditës.
Në vështrimin e tij ironik dhe tragjik, pleqëria nuk është përmbushje, por zbulim. Ai sjell shembullin e Jonathan Swift-it:
në rini ai projektoi një shtëpi për të çmendurit;
në pleqëri, vetë përfundoi brenda saj.
Kierkegaard nuk e përdor këtë episod për të tallur, por për të treguar mënyrën si jeta e korrigjon njeriun: ajo e ekspozon para asaj që ai kritikonte, e zhyt brenda asaj që kishte parë nga larg.
Njeriu, thotë ai, në rini ndërton forma të bukura; në pleqëri hyn brenda atyre formave dhe e sheh veten si të huaj.
Por një nga reflektimet më origjinale që Kierkegaard jep, e që prek thelbin e kulturës sonë tradicionale, është ai mbi fuqinë e poezisë së vjetër popullore.
Ajo ka një sekret: fuqinë e dëshirimit.
Dëshira në poezinë e vjetër nuk është e vogël, as turpshme, as llogaritëse.
Është dëshirë absolute, dëshirë që ngrihet drejt qiellit, që shpërthen me madhështi. Ajo nuk është pazar me të përditshmen, nuk është betejë me interesin, nuk është përkulje ndaj utilitarizmit të jetës moderne.
Aty ku koha jonë dëshiron “për hesap të të afërmit”, poezi të tilla e dinë se i afërmi nuk mund të plotësojë etjen e shpirtit.
Ndaj Don Zhuani shfaqet para nesh me “1003 dashnore” dhe askush nuk qesh, sepse miti nuk matet me banorin e zakonshëm të kohës.
Sot, një Don Zhuan i ri do të ishte veçse një karikaturë, një tallje, një qesharak i rrjeteve sociale.
Në kohërat e mëdha, dëshirat ishin të mëdha.
Në kohërat e vogla, edhe dëshirat zvogëlohen.
Kierkegaard-i ishte i bindur se jeta nuk kuptohet nga jashtë, por nga thellësia e shpirtit.
Njeriu është një qenie paradoksale, e ndërtuar nga kontradikta: dëshiron atë që i bën dëm, shmang atë që i bën mirë, ikën nga vetja dhe vrapon ta gjejë atë nëpër botë, e pastaj kthehet i zhgënjyer.
Ai na e la një urtësi të pashuar:
jeta duhet jetuar përpara, por kuptohet vetëm prapa.
Dhe ndoshta, pikërisht aty qëndron bukuria tragjike e qenies sonë:
te rruga që e kërkon veten, te dëshira që na shuan e na ringjall, te vetmia që na zbulon, te mohimi që na rilind.
Në fund, Kierkegaard-i nuk kërkon nga ne një jetë të qetë, por një jetë të vërtetë.
Dhe e vërteta, për të, fillon aty ku njeriu guxon të dëgjojë ankthin e vet duke ju përgjithur me gjithë praninë dhe thellësinë e mendimit, përjetimit dhe përfshirjes.