Si të jesh i djathtë

Nga Roger Scruton

Vijon botimi i librit “Si të jesh i djathtë”, i filozofit të njohur britanik Roger Scruton

Kontratat janë paradigma të detyrimeve të vetëzgjedhura- detyrime që nuk janë imponuar apo  urdhëruar, por të ndërmarra lirisht. Kur ligji është themeluar mbi një kontratë sociale, atëherë bindja ndaj tij është thjesht ana tjetër e zgjedhjes së lirë.

Qeniet njerëzore në gjendjen e tyre të dhënë zotërojnë vetinë e oikofilisë: dashurinë për oikosin, që do të thotë jo vetëm shtëpinë, por njerëzit që janë në të dhe ngulimet rreth e rrotull që pajisin shtëpinë me konturin kohëgjatë dhe buzëqeshjen e vazhdueshme

Qytetari komunist  duhet të ishte homo oeconomicu-i  perfekt, i motivuar nga interesi i tij racional për të çuar përpara një qëllim që nuk ishte i askujt.

Duke nisur nga shtëpia

Të dish çfarë të bësh në shoqëri me të tjerët, çfarë të thuash, çfarë të ndjesh-këto janë gjëra që ne kërkojmë duke u zhytur në shoqëri.  Ato nuk mund të mësohen duke i specifikuar por vetëm me ozmozë; personi që nuk i ka fituar këto gjëra përshkruhet si injorant. Ndarjet e ditës, caktimi i detyrave në familje, rutina e shkollës, një ekip ose një lojë, liturgjia e kishës, njësitë e peshave dhe të masave të  përdorura në punët e përditshme, veshjet që zgjidhen për këtë apo për atë nevojë sociale: të gjitha këto mishërojnë njohuri të heshtur sociale pa të cilën shoqëritë tona do të shembeshin. Ka shembuj më afër zemrës së politikës gjithashtu: Kurora Britanike, përfshirë një shumësi rolesh dhe zyrash modeste; common law-ja që evoluon nga rrjedha e qëndrueshme e precedentëve; procedurat parlamentare dhe kongresuale me prerogativat dhe formalitetet e tyre. Filozofët politikë të Iluminizmit duke nisur nga Hobbes-i dhe Locke-u dhe duke mbërritur terk John Rawls dhe ndjekësit e tij sot kanë gjetur rrënjët e rendit politik dhe motivin e detyrimit politik në një kontratë sociale- një marrëveshje, të qartë apo të kuptuyar, për të qenë i kufizuar nga parime për të cilat të gjithë qytetarët e arsyeshëm mund të bien dakord. Ndonëse kontratat sociale ekzistojnë në shumë forma parimi i tyre bazë u bë i njohur nga Hobbes-i me pohimin se nuk mund të ketë detyrim mbi ndonjë njeri  përveç kur ky detyrim lind nga ndonjë lloj akti që ai vetë kryen.¹ Detyrimet e mia janë krijime të miat, të cilave iu binden sepse i kam zgjedhur me lirinë time. Kur ti dhe unë shkëmbejmë premtime, kontrata që lind është e pranuar lirisht dhe çdo thyerje e saj nuk shkakton dhunë vetëm dhe thjesht  mbi tjetrin por edhe ty vetë, përderisa ajo është mohim i një zgjidhjeje racionale të mirëthemeltë. Në qoftë se ne mund ta interpretojmë detyrimin tonë ndaj shtetit në modelin e kontratës, atëherë ne e kemi justifikuar atë në terma, të cilët të gjitha qeniet njerëzore duhet t’i pranojnë. Kontratat janë paradigma të detyrimeve të vetëzgjedhura- detyrime që nuk janë imponuar apo  urdhëruar, por të ndërmarra lirisht. Kur ligji është themeluar mbi një kontratë sociale atëherë bindja ndaj tij është thjesht ana tjetër e zgjedhjes së lirë. Liria dhe bindja janë dy anë të së njëjtës gjë. Një kontratë e tillë i drejtohet Homo oeconomicus-it abstrakt dhe universal, i cili vjen në botë pa lidhje, pa “konceptin e të mirës” siç thotë Rawls-i dhe me asgjë tjetër veç vetë interesit të tij racional për ta udhëhequr. Por shoqëritë njerëzore  për nga natyra e tyre janë përjashtuese, ndërtojnë privilegje dhe përfitime që iu ofrohen vetëm të brendshmit dhe që nuk mund t’iu jepen lirisht të gjithëve pa sakrifikuar besimin mbi të cilin varet harmonia sociale. Kontrata sociale fillon nga një eksperiment mendimi në të cilin një grup njerëzish mblidhen bashkë për të vendosur për të ardhmen e tyre të përbashkët. Por në qoftë se ata janë në një pozicion për të vendosur mbi të ardhmen   e tyre të përbashkët, kjo ndodh sepse  ata e kanë një të tillë: sepse ata e pranojnë përbashkësinë dhe varësinë e ndërsjelltë, që e bën të detyrueshme për ta të vendosin se si do të qeverisen nën një juridiksion të përbashkët në një territor të përbashkët. Shkurt, kontrata sociale kërkon një marrëdhënie anëtarësie. Teoricienët e  kontratës sociale shkruajnë sikur ajo presupozon vetëm  vetën e parë njëjës të zgjedhjes së lirë racionale. Në fakt, ajo presupozon një vetë parë shumës në të cilën kufijtë e të përkiturit hamendësohen. Edhe në rastin amerikan madje, në të cilin u mor një vendim për të miratuar një kushtetutë dhe ndërtuar një juridiksion ab initio, është megjithatë e vërtetë  se një vetë e parë shumës u përfshi në ngjizjen e saj. Kjo është pranuar edhe në dokumentin vetë. “Ne, populli…” Cili popull? Cilët ne; ne që thuajse i përkasim, lidhja historike e të cilit duhet të kopjohet në ligj. Ne mund ti japim kuptim kontratës sociale vetëm mbi hamendësimin e një parakontrate të tillë “ne”.  Cili do të përfshihet në kontratë?Dhe pse? Dhe çfarë bëjmë ne me dikë që zgjedh të rrijë jashtë? Përgjigja e qartë është se themeluesit e rendit të ri social i thuajse përkasin të përbashkëtës: ata gati e kanë imagjinuar veten si një komunitet, përmes procesit të gjatë të ndërveprimit social që iu mundëson njerëzve të përcaktojnë cili do të marrë pjesë në të ardhmen e tyre dhe cili jo. Për më tepër kontrata sociale ka kuptim vetëm në qoftë se brezat e ardhshëm përfshihen në të. Qëllimi është ndërtimi i një shoqërie jetëgjatë. Kësisoj në një moment të caktuar  aty lind një rrjet detyrimesh jo kontraktuale që lidh fëmijët me prindërit  dhe prindërit me fëmijët dhe kjo  bën të mundur duam apo nuk duam ne që brenda një brezi shoqëria të përballet me anëtarë jo votues, të vdekur dhe të palindur, që do të mbështeten mbi diçka tjetër se sa mbi një kontratë mes të gjallëve në qoftë se të drejtat e tyre do të respektohen dhe dashuria e tyre të meritohet. Edhe kur aty lind, si në Amerikë, një ide mbi “nacionalitetin zgjedhor ku të porsa ardhurit mund të zgjedhin ti përkasin, ajo që zgjidhet nuk është saktësisht një kontratë por një lidhje anëtarësie detyrimet dhe privilegjet e të cilës tejkalojnë gjithçka që mund të kornizohet në një marrëveshje të zhbëshme. Nuk mund të ketë një shoqëri pa këtë përvojë anëtarësie.  Sepse është kjo ajo që më mundëson të shoh interesat dhe nevojat e të huajve  si shqetësime të miat; kjo më mundëson të pranoj autoritetin e vendimeve dhe ligjeve të cilave duhet ti bindem  ndonëse, ato nuk janë drejtpërdrejt në interesin tim; kjo më jep
kriterin për të dalluar ata që kanë të drejtë të përfitojnë nga sakrificat që anëtarësia ime  kërkon nga unë nga ata që futen në mënyrë tinëzare aty.  Po të heqësh  përvojën e  anëtarësisë, themeli i kontratës sociale zhduket: detyrimet morale bëhen të përkohshme, të turbullta dhe të zhbëshme dhe ideja se dikush mund të thirret të japë jetën për një grup të huajsh  fillon të kufizohet me absurdin. Për më tepër, pa përvojën e anëtarësisë, i vdekuri do të mbesë pa të drejta, dhe i palinduri, rojtarët metafizikë të të cilit janë të vdekurit,  do të privohet nga trashëgimia e tyre .  Në qoftë se “kontrata midis të gjallëve”  nuk do të  përpilohet në mënyrë të tillë që i vdekuri dhe i palinduri të jenë pjesë e saj ajo do të bëhet  kontratë për të zotëruar  burimet e tokës  në përfitim të banorëve të saj të përkohshëm. Filozofët e kontratës sociale, si John Rawls, janë të vetëdijshëm për këtë problem;² por për mendimin tim ata arritën të zbulojnë motivet që do t’i udhëhiqnin njerëzit e zakonshëm të nënshkruajnë një kontratë sociale që i përhap detyrimet e tyre në një të ardhme të largët. Kritikët e shoqërive perëndimore nuk hezitojnë të tregojnë se shpërdorimi i burimeve  është saktësisht ajo që ndodh përderisa vizioni kontraktual i shoqërisë fiton terren mbi përvojën e anëtarësisë, që e bën atë të mundur.³ Ne mund ta shohim shoqërinë si të themeluar mbi një kontratë vetëm në qoftë se ne i mendojmë anëtarët e saj të aftë për zgjedhjen e lirë dhe të përgjegjshme që kërkon kontrata sociale. Por vetëm në rrethana të caktuara qeniet njerëzore sillen si zgjedhës racionalë të aftë të ndërmarrin detyrime,  të nderojnë premtime dhe të jenë të prirur kah përgjegjësia ndaj njëri tjetrit. Në trajektoren e kërkimit të kësaj sjelljeje ndaj të tjerëve , njerëzit përftojnë detyrime  të një lloji tjetër- detyrime ndaj prindërve, familjes, vendit dhe komunitetit,  mbi të gjitha detyrime ndaj atyre që kanë qenë të varur për edukimin pa të cilin kafsha njerëzore nuk mund të zhvillohet dhe të bëhet qenie njerëzore. Këto detyrime nuk janë detyrime drejtësie, si ato që lindin nga marrëveshjet e lojëra të të rriturve. Romakët i njihnin ato si detyrime nga mëshira (pietas), që do të thotë se ato burojnë  mirësia natyrale ndaj asaj që është  dhënë, një mirësi të cilën ne në mënyrë spontane ua dedikojmë zotave. Sot ne mëdyshemi t’u japim detyrimeve të tilla një mbështetje teologjike të kësollojtë ndonëse është e rëndësishme të shohim se për besimtarët fetarë, detyrimet e pazgjedhura nuk janë vetëm jetike për ndërtimin nga poshtë të rendit shoqëror kohëgjatë, por gjithashtu të zbritura nga Zoti. Qeniet njerëzore në gjendjen e tyre të dhënë zotërojnë vetinë e oikofilisë: dashurinë për oikosin, që do të thotë jo vetëm shtëpinë por njerëzit që janë në të dhe ngulimet rreth e rrotull që pajisin shtëpinë me konturin kohëgjatë dhe buzëqeshjen e vazhdueshme.⁴  Oikos është vendi i cili nuk është thjesht i imi dhe i yti, por i yni. Ai është skena e ndërtuar vetën e parë shumës të politikës, lokusin, njëherazi i imagjinuar dhe real, ku “ndodh gjithçka”. Virtyte si të qenit nikoqir dhe vetë sakrifica zakoni i ofrimit dhe marrjes së respektit, sensi i përgjegjësisë- të gjitha këto aspekte të gjendjes njerëzore që na formësojnë ne si rojtarë dhe mbikëqyrës të trashëgimisë sonë të përbashkët-  lindin përmes rritjes  sonë si persona duke krijuar ishuj vlerash në detin e çmimit. Për të përftuar këto virtyte ne duhet të kufizojmë “arsyen instrumentale” që qeveris jetën e Homo oeconomicus. Ne duhet ta mbështesim dashurinë dhe dëshirën tonë në gjëra tek të cilat ne shohim më shumë vlera të brendshme se sa vlera instrumentale kështu që përdorja e mjeteve nga ne rri pushim në vend të qëllimeve. Kjo është ajo që duam të themi me ngulim: vendosja e oikos tek oikonomia. Dhe ky është konservatorizmi, kjo është e djathta. ⁵ Njerëzit ngulen duke marrë një vetë të parë shumës- një vend, një komunitet dhe një mënyrë jetese që është e “jona”. Nevoja për këtë “ne” nuk pranohet nga internacionalistët, nga revolucionarët socialistë apo nga intelektualë të martuar vizionin e pakohë dhe paatdhe të Iluminizmit për komunitetin ideal. Por është fakt dhe në të vërtetë  fakti  parësor nga i cili nis çdo politikë dhe çdo komunitet. George Orwell e vuri në dukje këtë gjatë luftës së dytë botërore. Mosbesnikëria e inteligjencës së majtë ishte për Orwell-in  gjithnjë e më dukshme dhe gjithnjë e më tronditëse  kur vendoset pranë “ne-së” këmbëngulëse të njerëzve të thjeshtë. Dhe zgjedhja e vërtetë politike për të cilën Orwell nuk kishte asnjë hezitim, ishte nëse duhet ti bashkoheshe intelektualëve në punën e tyre shkatërruese apo të qëndroje me njerëzit e thjeshtë në mbrojtje të vendit të tyre në orën e nevojës. Ka dy mënyra me të cilën mund të shfaqet veta e parë shumës: ajo mund të shfaqet përmes një qëllimi të përbashkët ose mund të shfaqet përmes mungesës së një qëllimi të përbashkët. Gjërat e paqëllimta nuk janë domosdoshmërisht gjëra të papërdorshme dhe gjërat e papërdorshme nuk janë gjëra pa vlerë. Marrim për shembull miqësinë. Miqtë vlerësohen për hir të qenit miq;  dhe përfitimet e miqësisë nuk janë ajo që ne vlerësojmë por produkte të gjërave që ne vlerësojmë, të arritshme vetëm nga personi që nuk është në ndjekje të tyre.  Në jetën njerëzore gjërat e paqëllimta
si miqësia hyjnë tmerrësisht në punë, janë shumë të përdorshme; ato janë  qëllime jo mjete, vende përmbushjeje dhe kthimi në shtëpi, synimi i çdo pelegrinazhi. Pa to qëllimet tona pa vlerë dhe boshe. Mësimi i historisë së kohëve të fundit, për mua, është se rregullimet e qëllimshme prishen ndërsa qëllimi zbehet, ndërsa rregullimet e paqëllimta zgjasin. Ne e pamë këtë gjë qartësisht në Europën komuniste. Në të gjitha vendet nën kontrollin sovjetik, partia ishte jashtë ligjit, pa personalitet ligjor dhe nuk jepet llogari para qytetarëve apo anëtarëve. Ajo ishte formësuar nga qëllimi për të drejtuar, që ishte krijimi i një shoqërie të re sipas parimeve socialiste duke shfuqizuar gjithçka që qëndronte në rrugën e tyre. Gjithçka mbi politikën justifikohej në terma  të rendit të ri socialist drejt të  cilit shoqëria po ecte në mënyrë të pandalshme, partia udhëhiqte në krye dhe shërbimi sekret fshikullonte me kamzhikun pas. Nuk lejohej të ekzistonte asnjë institucion që nuk ishte nën kontrollin e partisë, me vetëm një përjashtim,  kishën katolike polake që kishte e aftë të negocionte terma të veçantë për veten e saj- një përjashtim që u provua fatal për eksperimentin komunist kur një prift polak u zgjodh papë. Bamirësitë ishin të paligjshme dhe nuk kishte asnjë mënyrë me anë të së cilës individë privatë mund të zotëronin pasuri për përdorim të përbashkët . Shoqëria ishte instrumentalizuar e tëra në ndjekje të një qëllimi të vetëm thelbësor si “ndërtimi i socializmit”. Të gjitha shoqatat mbaheshin bashkë nga një zinxhir komandimi lart-poshtë i partisë. Qytetari komunist  duhet të ishte homo oeconomicu-i  perfekt i motivuar nga interesi i tij racional për të çuar përpara një qëllim që nuk ishte i askujt. Për zhgënjimin e autoriteteve, megjithatë, njerëzit formuan miqësi; ata mblidheshin bashkë për të lexuar, për të studiuar, për të bërë muzikë. Dhe madje në qoftë se policia sekrete akoma vigjilente nga koha në kohë iu prishte takimet, është fakt se përmes këtyre takimeve jeta e shoqërisë ripërtërinte veten.

1. Thomas Hobbes Leviathan, Pjesa 2, kapitulli 21
2. Një teori e drejtësisë, Harvard University Press
3. Thembra e Akilit: Rruga, Paqja dhe trajektorja e historisë New York: Alfred Knopf
4. Filozofia e Gjelbër: Si të mendojmë seriozisht mbi planetin London: Athlantic Books
5. Shih Filozofia e Gjelbër…..