I çmenduri

Aty, sikur e përpinte dheu…

Frymën e ndalte te një gazhdare  ku lëvrinin me shumicë minjtë që brenin   kokrra misri dhe çapëloheshin me njëri-tjetrin. Shtrihej aty dhe thithte me kënaqësi  aromën e mykut të kalbësirave që mbizotëronte  në atë vend të braktisur.  Rrinte dhe priste me orë të tëra. Priste me padurim që rrugëve të  pluhurosura  të dëgjohej  kuisja e qenve të lëshuar nga zinxhirët…Pas asaj zhurme do të  lëshohej  vrik nga vendi  dhe do të   vraponte duke  shkundur  e tundur  krahët  nga gëzimi. Kalonte shtigje, hendeqe, ferra dhe driza pa i hyrë  gjemb në këmbë, pa iu  përdredhur asnjë damar, pa u rrezuar asnjëherë në tokë…Ndalonte para qenve, që kacafyteshin me njëri- tjetrin  për një kockë a për  një buçe dhe, përnjëherë, kërkonte të zbatoheshin  rregullat e vendosura nga ai vetë.

       Rregulli i parë: Ata, me të parë që ai ishte aty, do të ulnin kokën  e tundnin bishtin,  duke i  ardhur  rreth e rrotull.

     Rregulli i dytë: …Do të fillonin t’i lëpinin këmbët  e duart e tij, nëse ato ishin të shpuara apo të rrjepura nga të bredhurit.

     Rregulli i tretë:.. Ai do të shtrihej midis tyre dhe ata ishin të detyruar që të dëgjonin disa minuta leksionin e radhës.

     Rregulli i katërt :.. Ai do të flinte, ndërsa ata do të bridhnin nëpër fshat për të grumbulluar ushqimin e tij.

     Rregulli i pestë:… Do të prisnin mëngjesin pranë tij për të mbikëqyrur  ushqimet, deri sa ai  të zgjohej, pa lejuar  njeri apo kafshë   të afrohej.  

            Kjo shoqëri e çuditshme me qentë e fshatit Daullas, në rrethin e Fierit, kishte kohë që i habiste fshatarët. E shihnin  njeriun e panjohur, që flinte,  për shtatë palë qejfe,  ndanë  rrugëve të fshatit, ose ndanë gëmushave mes trupave të ngridhur, por,  meqë ai  s’fliste, nuk ngacmonte kënd, ikte nga fshati ditën dhe kthehej natën, ekzistenca e tij për fshatarët, që  merreshin  me punët  e hallet  e tyre   të përditshme, ishte  kthyer në një  mospërfillje,  siç ndodh zakonisht pas çudisë,  e cila  nuk   zgjatë  më shumë se  tri  ditë.  Pyetën dhe  mësuan  se: “Njeriu mes qenve është një i çmendur nga qyteti,  njeri pa njeri, pa shtëpi, pa katandi”

Shqetësimi  për  kafshët e tyre  që i shërbenin një të huaj, një  rreckamani,  që kundërmonte nga  thartira dhe kërcënonin   cilitdo që do të guxonte ta shqetësonte  fantazmën e tyre, nuk kaloi pa reagimin e fshatarëve.

  Ngjarja ndodhi fshatçe kur  qentë po  rrinin  nën rrezet e diellit,  së bashku me rreckamanin   qelbës, disa djem  e burra të zgjedhur në fshat, herët në mëngjes,  iu  afruan kopesë me hunj e zinxhirë nëpër duar, ndërkohë që i çmenduri përkëdhelte   me duart e fëlliqura, miqtë e vet,  pa çarë  kokën për  grumbullin  e njerëzve të  ndërkryer që afrohej për herë e më shumë. Disa i  thirrën qentë  në emër, i ndollën sipas zakonit,  por asnjëri  prej tyre nuk mori  përgjigje. Madje  u  çuditën që përreth  të  çmendurit kishte  aq shumë copa buke, copa mishi, djathë, lëkura qengji, lëkura dhie, mace të shqyera, minj të ngordhur, si  dhe rroba të vjetra të grumbulluara nga  shtëpitë, por  që i çmenduri nuk i kishte prekur me dorë. 

            Për shkak se nga qentë  asnjëri m nuk iu  bind  thirrjeve  të  të zotit, dikush hodhi një  gur midis tyre. Përsëri ata nuk  lëvizën.  Madje as kokën s’e kthyen  nga   erdhi  guri. “I dyti”  i  shqetësoi paksa  qentë, por jo njeriun midis tyre.  Ata  skërmitën dhëmbët në drejtim të    sulmuesve. U egërsuan më shumë sidomos  kur fshatarët,   pasi thirrën   në emër çdonjëri  qenin e vet, për  t’i  larguar  me çdo kusht nga “i çmenduri” e për  t’i dhënë  me këtë rast një dru të mirë   atij,  që po  i përdorte ata  për të grabitur  shtëpitë e tyre, filluan t’í bombardojnë me breshëri gurësh …Por ishte e pamundur. Krejt e pamundur, pasi kafshët u bënë gardh rreth FytyrëMishnjeriut, mbuluar  këmbë e  kokë me  rrecka dhe vdekja do të ishte ajo, që  mund t’ i  ndante prej tij. Qe   ky shkaku që  fshatarët nisën  luftën e  vërtetë me gurë, hobe, sfurqe dhe hunj të trashë,  nga të katër anët… Njeriut rrallë i takon të  shohë  një  skenë të tillë si ajo e atij  mëngjesi  në fshatin Daullas  të Fierit, kur  qentë e armiqësuar me të zotët e shtëpisë,  bëheshin copë e çikë për të ndaluar furinë  e gurëve e të druve, që vërviteshin   për të goditur   trupin e njeriut të mbrojtur nga ata,  të cilët  kërcenin përpjetë,  duke  ulëritur  nga dhimbjet  e  gurëve që i prisnin me  gjoks, shputa e  tureçka, ndërkohë që  njeriu  i shtrenjtë i tyre  lëshonte  lutje dhe  klithma  drejt qiellit ..Ose  shante dhe mallkonte njerëzit që e sulmonin…

 Dikur,  një popël e madhe ra mbi  shpatullën e tij   dhe ai, nga dhimbja,  si një hero i vërtetë, nisi të recitonte me zë të lartë :

 “Po në ato llogore

 ku sulmon brigada

 Me pushkë, libra, kazma dhe lopata 

Atje,  

Me vrull e zjarr

Me ligjërime

Shko dhe lufto si dje, 

O kënga ime…”

 Këtë potere  kaq të  madhe e mori vesh i tërë fshati. Ama,  jo të gjithë vajtën atje për të luftuar me qentë e tyre. Disa nga ata  gjuanin me gur,  shanin  e mallkonin, të tjetërët shikonin të habitur betejën që   bëhej  përherë  më e ashpër, më  e egër…

“Vjershë, o vjershë, shko si bombë

Me tërbim

Shko përpara si flamur

si kushtrim…”

 Thërriste “komandanti” për t’í dhënë zemër   çetës së tij,   që mbrohej me vetëmohim…

 Zgjati  ca kohë  ajo luftë e pashembullt, e pabarabartë… Por  kulmin e arriti kur  një gur tinëzar,    fluturoi  mbi kokat e qenve dhe  ra mbi   kurrizin e pambrojtur  të rreckamanit,  që vazhdonte  recitimet dhe bashkëbisedimin me qiellin. Në fillim u dëgjua një klithmë e hollë, si tingull klarinete, pastaj  mori trajtën e një bulurime kau, e llahtarshme,  sa  përmbyti  krejt thirrjet dhe  të lehurat përreth.  Ushtoi  vetëm  një thirrje e fuqishme  nga gurmazi i “komandantit”  :

        – Përpara, përpara…! T’i zhdukim njerëzit e këqij…njerëzit e pafe…Kom…

        Aq  tha  ai  dhe  u shemb në tokë, duke  rënkuar, si  kalama…Heshtje.

         Qentë, që u shpërndanë të trembur, u grumbulluan përsëri  rreth njeriut, i cili dergjej me  rënkime  që të këpusnin shpirtin…

          Një pjesë e fshatarëve   u larguan të kënaqur me atë që panë e dëgjuan, ndërsa të  tjerët  ulën kokën të penduar pse  u ndodhën në atë ngjarje të shëmtuar. Me siguri që u  trishtuan….

( Të paktën,  kështu rrëfejnë ata që  jetojnë ende  )

    Populli thotë një shprehje: “Një budalla hedh një gur në pus, dyzet të mençur  s’e nxjerrin dot !”

      Sepse, me një urdhër të organizatës së partisë,  filluan menjëherë diskutimet   në çdo  brigadë të kooperativës,   për  ngjarjen  e  njeriut  të  çmendur, për  qentë dhe njerëzit e fshatit. Anëtarët e partisë, me këtë rast u bënë promotorë të diskutimeve të zjarrta për të vjelë mendimin  e popullit. Për të  mësuar  nëse  dikush nga fshatarët  dinte  diçka për jetën  e  njeriut të çmendur ose  për   identitetin e tij të vërtetë, pa lënë pas dore  thirrjet e tij   “për të sulmuar  të   pafetë”, apo  kuptimin e fjalëve të  shqiptuara përgjysmë, që  mund të shpjegoheshin me  disa  nënkuptime  politike…

       Porosia  ishte :  Nëse ndonjë nga fshatarët  dinte  diçka    për të  vërtetën e të  çmendurit,  le të pranohej   pa dorashka se,  ai  kishte qenë  njeri i rëndësishëm i partisë  e i luftës nacionalçlirimtare,   ishte katandisur në atë derexhe  prandaj partia po e  demaskonte  si  armik potencial të  partisë e të  pushtetit popullor, pavarësisht gjendjes mendore e fizike, në të cilën ndodhej  në këto kushte …

 Diskutimet   në fillim qenë të  tilla që,   nuk i  dhanë  rëndësinë   e duhur ngjarjes  dhe personit në fjalë, pasi  përpjekjet ishin  për t’i  banalizuar  në një farë mënyre,  ngjarjen   dhe   personin e çmendur. Nuk ndodhi kështu sepse  disa nga populli,   që donin të nxirrnin “kunj ” me anëtarët e partisë, qëllimisht   e frynë    ngjarjen me komente  të ndryshme, sidomos   me   fjalët e të çmendurit për  “të pafetë”,  me gjasë  ai kishte dashur  të godiste ideologjinë e partisë dhe ateizmin e komunistëve….Ndërsa me fjalën…”kom…”,që s’arriti ta përfundonte, kishte dashur të thoshte : “komiteti…”…”komisari..” “komploti”….“komunistët.”…“kominterni”… “kombishti”  ..”kombinati” …e tje,  e tje. Kuptime që u hodhën poshtë   nga shumica e anëtarëve të partisë, si të pavërteta e  të pabazuara…..

           Gjithsesi,  nga mbledhja e stisur dolën të kënaqur të gjithë,  ngase  nuk u dëmtua  “uniteti  i popullit rreth partisë”,  mbi të gjitha, nuk dolën  në dritë  të  vërtetat për  njeriun  që jetonte në shoqëri me   qentë e fshatit…Ai  mbeti ashtu  siç e dëshironte partia,  i panjohur,  i çmendur, i pavlerë, i parrezikshëm, siç e meritonin të gjithë  të  paaftët  në   shoqërinë  komuniste, pasi, si të tillë,  ata nuk ishin në gjendje të punonin e  të luftonin  për  ndërtimin  dhe mbrojtjen e   socializmit ngadhënjimtarë…

                                                *  *  *  

   …  Shtrirë përtokë,  ai përpiqej  të ngrihej, por s’e mbanin këmbët . I  dukej sikur fryma   i dilte nga kurrizi aq shumë  e dhimbshme dhe e madhe ishte plaga. U  rrëzua  përsëri në tokë. Pranë i rrinte  qeni  leshzi, më i bukuri ndër të gjithë qentë e fshatit, edhe pse  mezi merrte frymë nga vapa  e madhe. Gjuha e hollë, e kuqe i dridhej  midis  dhëmbëve të vegjël si sharrë, sigurisht nga etja  dhe pagjumësia,   sytë e zinj, midis ballit të hirtë, gati i perëndonin nën vetullat e trasha. I çmenduri u gëzua që kishte  pikërisht  atë   aty pranë.  Zgjati dorën  dhe e  përkëdheli. Leshziu futi gjuhën brenda dhe përdrodhi   trupin,  si  të ishte  vajzë lozonjare.

            – Flladina ! – I  tha ai  i mallëngjyer. (U kishte vënë emra  njerëzish qenve, emra shokësh,  miqsh) – E pe moj, ç’na  punuan   besnikët e partisë?  Na  mbytën me gurë e  fjalime të egra… Vetëm nga inati   pse  ne mbetëm  besnikë të idealeve tona  të pastra,  besnikë të  idealeve komuniste…u  dënuam  me  vdekje-pushkatim, ose  për të qenë përjetësisht  “të çmendur”, pasi  nuk pranuam  rrugën e tradhtisë,  siç dëshironte   Mugosha  e Meladini… Unë ju mbështeta fuqimisht,  atëherë,  në Berat, kur  godita drejtimin e  partisë…ngaqë e  dija ku po shkonim me vijën terroriste  e antikombëtare, se si do të katandiseshim  po të vazhdonim  strategjinë e përpiluar  nga udhëheqja serbe, ja, mu  kështu siç    jemi sot… të cilin ata e  arritën …Eh, sa e zgjuar,  dhe  e  trime ke qenë  ti, moj Flladina!…Ua thashë sy për sy, atëherë,  në Berat  delegatëve se :   “Partinë dhe Ushtrinë nacionalçlirimtare  e kishim  shndërruar në  bandë hajdutësh dhe   kriminelësh…”. A të kujtohet ?…Apo nuk e thashë kështu ? … Por ti, ama,  bëre   krim të pafalshëm  që  vrave prapa shpine Mustafa Gjinishin,   burrin  e  mençur e   të kulturuar që kishte udhëheqja e jonë…  Oh, sa më dhëmbë plaga!…Më ndihmo, të lutem të ngrihem!…Hajde,  shtrëngomë!… Gjinishin tonë,  moj,   patriotin   dhe  largpamësin,  që  organizoi   mbledhjes historike të Mukjes… Trimin, moj,   që në Labinot ia plasi në fytyrë Enver Hoxhës, kur   deklaroi se :  “Kush ta ka dhënë ty  të drejtën, mor maskara,  të caktosh kufijtë e Shqipërisë, për të cilët   kem pesë vjet që po luftojmë për t’i rimarrë… Shtabi i luftës nacional-çlirimtare nuk  do të njohë  kufijtë e vitit 1939,  siç dëshiron ti dhe  këshilltarë serb, por të Shqipërisë Etnike ”…  Apo nuk ia thashë   kështu ? …

          “Flladina” afroi kokën pranë fytyrës së tij dhe e lëpiu në faqe.

       – Siç vranë Gjinishin pabesisht,  agjentët e Titos vranë edhe Nako Spiron, me gjasë  sikur  ai  kishte   vrarë veten …Unë bëra një poezi, atëherë, për Nakon, një elegji të bukur…E kam dashur shumë atë djalë….Ishte për t’u dashur…E donte Shqipërinë…pa diktatin e serbëve. I vetmi që m’i vlerësonte  poezitë e mia. “ Janë  me taban kombëtarë”, më  thoshte… Ka mundësi të mos i kesh lexuar   poezitë e mia.  I  botova  me emër tjetër, Lame Kodra…Kështu njihem   edhe në  librat  e shkollës.   Tani s’jam më nëpër librat  shkollor … se  gjërat nuk shkojnë  më sipas interesit të këtyre që bëjnë    historinë.  Ty si të varrosën,  me  fëmijën e vogël   në bark apo linde njëherë, pastaj të pushkatuan?…Kishte të drejtë Shote Galica  kur thoshte se “plumbi me plumb del”…Ju thashë, atëherë, në Berat,  por s’më dëgjuat  … Duhet të ishim  bashkuar  të gjithë  një zëri  për të dënuar praktikat kriminale që u  përdorën  gjate  luftës, kundra nacionalisteve,  dhe  partizanëve tanë që  u  pushkatuan  me pa të drejtë, vetëm pse mendonin për një Shqipëri Etnike… Vërtet ishim komunistë, por jo antishqiptarë…Vërtet ishim miq me jugosllavët, por kurrë për të realizuar qëllimet e tyre shoviniste dhe  antishqiptare…Lëre, lëre Flladina, e djallosëm  qyshse “prishëm Mukjen” , u bëmë   shërbëtorë   të këqij të kombit tonë… Na  i hodhën serbët…E ndërtuan partinë dhe luftën nacionalçlirimtare, siç  deshën ata…Vranë me të pabesë  njerëzit tanë  më të mirë… komunistët që e donin Shqipërinë të lirë e demokratike, vranë me dorën tonë  intelektualët e shquar kosovarë  për të pasur dorë  të  lirë për Kosovën…Jo se ne jemi të pafajshëm, por të paktën  e  kundërshtuam   politikën e mbrapsht  të  vartësisë, servilizmit dhe  interesave antikombëtare… Për ty dhe burrin tënd, ç’është e vërteta,   s’é  kuptoj  pse u  erdhi radha për t’u  dënuar me pushkatim? S’më kujtohet nëse keni qenë  ndonjëherë kundra  politikave   jugosllave !… Apo  nuk ju donte udhëheqja e Tiranës ?

         Ai fliste  me ndërprerje  nga dhimbjet  e plagës  në shpinë, ndërkohë që  qeni leshzi me  një tufë   leckash  të kapura me dhëmbë,  përpiqej ta  tërhiqte me  forcë  trupin  e tij. Ai bërtiste:

            – Jo, jo ! Më lëndove…katile ! Lëshomë !..Oh, sa më dhëmbë plaga !…E di, të njoh… je e pamëshirshme !…Oh, sa ma ngule thikën !                           

            E goditi me pëllëmbë në fytyrë.                      

            Por  qeni i  nevrikosur, nguli  thonjtë   në tokë  dhe e tërhoqi zvarrë….

            – Ik, të them moj…Lëshomë ! E shitur…ik ! Lemë  të vdes rehat…

          Ata u kacafyten një copë herë me duar e thonj, deri sa kafsha e çoi  të plagosurin nën hijen e një fiku të stërmadh. E la aty dhe iku. Ai dridhej dhe rënkonte  nga dhimbjet. Pas pak mbylli sytë  dhe u përhumb  në një gjumë  letargjik…

 E kuptoi se   gjendej i  zhytur në rrecka të fëlliqura, gjithë baltë  e lëtyrë gjellësh të jargavitura, kur erdhi ne vete dhe  u tmerrua… por edhe u çudit pse afër tani  rrinte   qeni   kokëmadh, me sytë që i llamburitnin nga egërsia. E njohu.

            – Eh, mo, Koçi…puna jote aferim ! – I tha – Na ndrite ti  si proletar i vërtetë !… Ta them unë  pse të  pushkatuan…Mos  qesh, o derëbardhë ?  Nuk e   kupton pse  e hëngre plumbin ?  ? Po s’e pate kuptuar, mësoje, o lumëzi!   Ndodhi, ngaqë  serbët të donin të  parë ty për të drejtuar  Shqipërinë,   si ortodoks i thjeshtë e i pastër që  ishe. Kurse grekët    futën  në thes Enverin…   Lufta midis Asfalisë dhe  UDB-së për ju të dy qe  e tmerrshme. Fitoi  Asfalia. Po të fitonte UDB-ja, do ta hante Enveri…Epo, kështu  ndodh   kur shikon vetëm bythën tënde dhe  punon për hesapin e   të tjerëve,  kundra interesave të popullit tënd…  Po  “shkodrani”, mo, ai,  katoliku, ku është. pse nuk ndodhet me ju?..E  ke  takuar Tukun, mo?….Atë komunistin e ndershëm që e  urrente luftën e klasave… Thoshte me  bindje se    komunistët shqiptar    luftuam  për të dëbuar fashistët dhe nazistët dhe jo  për të vrarë  e burgosur shqiptarët  … Në luftë, kur përplasen dy vezë, njëra thyhet, apo jo?  S’ka më arsye të vriten  njerëz  pse   nuk   pëlqejnë  regjimin  politikë pas luftës… E kam dashur shumë shkodranin se ishte njeri i drejtë.E shtruan qëllimisht,  në spital,  për ta  mbytur,  xhahilët,  me kollaj … Po “Bedriu, mo,… “… i vogël si flori”,  thoshte kënga partizane  për të?….   Është çmendur edhe ai  si unë …Eh, sa pishman u  bë  ai njeri… Në fund të fundit   mirë t’i bënetë…  Bëri budallallëk… Ç’ishte Enveri mo,  para tij? Një birbo, ja ç’ishte !….Ai s’duhet ta linte birbon e mëhallës     të bënej aq i madh….E njihte me rrënjë e dhëmballë … 

            Mirëpo, nuk vazhdoi dot më se u  mek. Siç duket, ngaqë foli  shumë  e  fuqi s’kishte. Shkuma  e bardhë i doli,  ufa – ufa,  nga goja. U mavijos në fytyrë… “Koçi Xoxe  ” filloi ta lëpinte në faqe, në ballë e  në gushë… që ta sillte në vete. Por ai u vithis përsëri në humbëtirën e lëngatës   dhe  të urisë, që po ia gërryente  zorrët e boshatisura…

***

          Pas debateve  nëpër brigadat e kooperativës, kureshtarë  për të parë  kur ai të jepte shpirt,  njerëzit erdhën përsëri  aty ku ndodhej i çmenduri. Disa të rinj e të reja   u lemerisën kur e panë duke dhënë shpirt, kurse  të moshuarit, sipas traditës, u përkulën mbi të  me keqardhje,  për  t’ia  shtrirë këmbët e krahët…I  pastruan buzët, fytyrën, ndërsa nën  kokë i vendosën diçka të butë që të  mos vuante….Erdhën edhe disa plaka, gra,  nuse të reja…Me të  parë  atë  duke  vdekur,  filluan me të qara… Gjynah!..  Po vdiste një njeri….

          Por  papritur  dikush thirri nga turma :

            – Largohuni!.. Ikni! Nuk u takon juve  të kujdeseni për atë  njeri që nuk e meriton…Ndryshe, do të ishte  midis nesh, do  të punonte  e jetonte  me ne, si revolucionarë… Hajt, shporruni!

            U larguan të gjithë dhe e lanë përsëri vetëm njeriun, që vazhdonte të lëngonte   dhimbshëm  nga plagët e   trupit  e të  shpirtit…

      Kaluan ditë, muaj … Kaloi dhe  viti, që  i çmenduri në shoqëri   me  qentë   të  bëhej  si njeriu i fshatit. Askush nuk e përmendte më ngjarjen e    dikurshme,   kur qentë e fshatit luftuan me të zotët  e tyre për ta mbrojtur atë… Edhe policia, pasi   e kishte  këqyr   dy-tri herë  shoqërinë e tyre, madje ishte argëtuar   një copë herë me ta, plotësoi një  procesverbal, sigurisht  sipas  ligjeve të shtetit, për gjendjen  e njeriut  të  papërgjegjshme, i përcaktuar, sipas tyre, “i  padëmshme për  shoqërinë në përgjithësi, veçanërisht për    popullatën e zonës,  ndaj lihet i  lirë  në ekzistencën e  tij”… 

      Ishte krijuar bindja për të gjithë se,  po  të mbeste  i çmenduri   një  kohë të gjatë në një vend, shtrirë, pa lëvizur muaj të tërë, mes miqve të tij,  me siguri  që eshtrat   do t’i  treteshin së bashku  me  grumbullin   e  kockave   të qenve, që e donin aq shumë.

 Nga vinte dhe kush ishte ky njeri  para se të çmendej, askush nuk   e mori vesh…

Kur   kthehej ai   në qytet,  në shtëpinë e tij, gruaja   me të zeza,  që pastronte  dhe kujdesej për të,  largohej pa hyrë ai  në banjë. Pasi  lahej, ndërrohej dhe  mjekonte  plagët e qelbëzuara, ai ulej në tavolinën e pastër, mbushur me  gjellë të ngrohta  e fruta të freskëta…Pastaj   shtrihej  në krevatin me çarçafë të bardhë e të hekurosur  dhe flinte  deri sa trupi i tij  ndjehej   përsëri në  gjendje për të  përballuar peripecitë e një  dite tjetër  në shoqëri   me ish – bashkëluftëtarët e tij   të  një fati…

 FUND  1978.