Për BBC/ George Wright
Përgatiti: Albert Vataj për “Koha Jonë”
Nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore, ofensivën e parë ndaj vendeve që do të pushtonin patën plaçkitjen e të gjitha veprave të artit dhe vlerave pasurore, që ishin jo thjeshtë pasuri personale por traditë vlerash kombëtare. Jo më pak e prekur nga kjo barbari e xhelatëve të Rajhut III ishte edhe Polonia ku shërimi i kësaj plage vijon edhe pas kaq dekadash.
Kur nazistët pushtuan Poloninë në Luftën e Dytë Botërore, shumë nga veprat e çmuara të artit të vendit u vodhën. Një prej tyre ishte “Madona dhe fëmija” (Madonna ëith Child), një pikturë e shekullit të 16-të që i atribuohet italianit Alessandro Turchi. Një zyrtar nazist që mbikëqyri grabitjen e artit e përfshiu pikturën në një listë me qindra të tjera marra nga Polonia e pushtuar.
Por piktura më në fund po kthehet në shtëpi, pasi u zbulua në Japoni dhe iu dorëzua autoriteteve polake gjatë një ceremonie në Tokio këtë javë.
Është një nga 600 veprat e grabitura të artit që Polonia ka arritur të sjellë me sukses në shtëpi, por më shumë se 66,000 të ashtuquajturat humbje lufte ende nuk janë rikuperuar.
Polonia së fundmi nisi një fushatë duke kërkuar kthimin e qindra mijëra veprave të artit dhe sendeve të tjera kulturore, që ende mungojnë pas pushtimit gjerman dhe sovjetik në Luftën e Dytë Botërore. Ajo po kërkon gjithashtu 1.3 trilion dollarë dëmshpërblime nga Gjermania për dëmet e shkaktuara nga nazistët okupues.
Ekspertët besojnë se më shumë art do të zbulohet me kalimin e kohës, pasi trashëgimtarët e veprave të artit të grabitura përpiqen të shesin pjesë pa qenë të vetëdijshëm për historinë e tyre.
“Madona dhe fëmija” mendohet se është transferuar në Gjermani në vitin 1940 gjatë pushtimit nazist të Polonisë. Nazistët shpesh grabitën artin që u përkiste familjeve hebreje përpara se t’i vrisnin, por as përkatësitë e tjera të origjinës nuk ishin imun ndaj këtyre barbarëve.
Piktura u përfshi në një listë me 521 vepra arti në Poloninë e pushtuar, të përpiluar nga Kajetan Mühlmann, një zyrtar nazist që mbikëqyrte grabitjen e artit.
Piktura u rishfaq në vitet 1990, kur u shit në një ankand në Nju Jork.
Ajo do të dilte në ankand në janar të vitit të kaluar, por shitja u ndërpre pasi autoritetet polake e panë atë. Pasi u vërtetua se ishte piktura e grabitur, shtëpia e ankandit dhe pronari i pikturës ranë dakord ta kthenin atë në Poloni.
Një ceremoni zyrtare e dorëzimit u zhvillua në Tokio të mërkurën. Historiania polake e artit Natalia Cetera tha se kthimi i kryeveprave si Madonna ëith Child ndihmon në rikthimin e krenarisë për trashëgiminë e artit të vendit.
Polonisë iu vodhën pjesë të Rembrandt dhe Raphael, si dhe kryevepra polake të njohura ndërkombëtarisht, tha ajo.
“Kështu që sa herë që ka një situatë ku veprat e artit kthehen në koleksionet polake, ju ndiheni krenarë sepse kjo tregon rëndësinë e koleksioneve polake që ndonjëherë harrohet,” tha zonja Cetera për BBC.
“Kjo do të thotë se ne kemi një fokus të fortë në kujtimin e trashëgimisë sonë, koleksioneve tona dhe forcës që kishim dikur në art, sepse kjo është diçka që ne u përpoqëm ta rindërtonim pas luftës dhe ky është një proces i gjatë për t’u njohur përsëri.”
Zonja Cetera u shpreh gjithashtu se beson se ka pasur një ndryshim vitet e fundit në trashëgiminë kulturore “duke u parë si një e mirë e përbashkët”.
Christopher Marinello, themeluesi i Art Recovery International, ka shpenzuar më shumë se 30 vjet duke gjetur kryeveprat që mungojnë. Ai beson se më shumë pjesë mund të fillojnë të shfaqen ndërsa veprat e grabitura të artit i dorëzohen brezit të ardhshëm, me trashëgimtarët e rinj të pavetëdijshëm për historinë e tyre.
“Ne po flasim për një brez më parë tani dhe këto objekte të grabitura po u lihen trashëgimtarëve të tyre kur zotëruesit vdesin dhe fëmijët nuk e dinë domosdoshmërisht historinë dhe ata vendosin ta shesin atë,” tha zoti Marinello.
Autoritetet polake kanë regjistruar pjesë të vjedhura të veprave të artit në Interpol dhe baza të të dhënave të tjera private dhe qeveritare.
“Ka gjithashtu një numër të madh historianësh arti atje, të cilët po bëjnë kërkime për veprat e grabitura të artit nga Polonia dhe po i vërejnë gjithashtu ato,” tha zoti Marinello.
“Sa më shumë që teknologjia përmirësohet dhe shtëpitë e ankandeve fillojnë të postojnë gjithçka në internet, aq më shumë sytë kërkojnë objektet që janë grabitur.”
Zoti Marinello beson se ka gjithashtu një “ndryshim brezash” në qëndrimet ndaj kryeveprave të vjedhura. Ai aktualisht është duke punuar në një rast ku një burrë në Çikago e kontaktoi atë për një pjesë që ai besonte se gjyshi i tij kishte vjedhur nga një muze gjerman në Luftën e Dytë Botërore.
“Ata e kishin pasur atë për një brez të tërë dhe tani ata e kuptojnë se nuk mund ta shesin atë dhe se më mirë do ta kthejnë atë sesa të kenë më shumë probleme për këtë çështje.”
Por ligji ndryshon nga vendi në vend dhe ndonjëherë një copë e vjedhur mund të kthehet vetëm me vullnetin e mirë të pronarit aktual.
Japonia, ku u gjet “Madona dhe fëmija”, “nuk është një vend i mrekullueshëm për të rikuperuar artin e vjedhur”, thotë zoti Marinello.
“I takon poseduesit në shumë raste të bëjë gjënë e duhur… të kuptojë se diçka është grabitur ose vjedhur dhe se duhet të kthehet, sepse nuk mund të mbështetesh në një padi sipas ligjit japonez,” tha ai.
Zonja Cetera tha se rikthimi i suksesshëm i “Madona dhe fëmija” ishte një burim krenarie, por nuk është e sigurt nëse pasioni për të sjellë vepra arti të vjedhura në Poloni do të vazhdojë me brezat e ardhshëm.
“Pyetja është nëse është e rëndësishme për gjeneratën e ardhshme – Gjeneralin Z dhe gjeneratat e reja, a kujdesen ata vërtet? Nga sa vëreja, kjo mund të mos jetë kështu,” tha ajo.
Koleksionet e dixhitalizuara të artit mund të nënkuptojnë që njerëzit të humbasin interesin për formën fizike, tha ajo.
“Në një moment, ndoshta nuk do të na duhet të marrim vepra arti… sepse do t’i kemi në Cloud dhe do të jemi në gjendje t’i arrijmë në çdo kohë kudo, pavarësisht se kush e ka.
“Ky dixhitalizim dhe teknologji që po vjen mund të ndrydhë në një moment nevojën për të gjetur vepra arti fizike.”
